صندوق سرمايه‌گذاري در اوراق بهادار از مصادیق تعريف بند20 ماده یک قانون بازار اوراق بهادار مصوب مجلس شوراي اسلامي در آذرماه 1384 و بند هـ ماده 1 قانون توسعه ابزارها و نهادهای مالی جدید، به منظور تسهیل اجرای سیاست‌های کلی اصل چهل و چهارم قانون اساسی مصوب آذرماه 1388 است.
صندوق‌های سرمایه‌گذاری با الهام از متعارف‌ترين شكل از صندوق‌هاي سرمايه‌گذاري در اوراق بهادار (Mutual Fund) در ساير كشورها طراحي شده است. از مهمترین اهداف تاسیس صندوق‌های سرمایه‌گذاری در اوراق بهادار، تشویق سرمایه‌گذاران بالقوه‌ای است که به هر دلیل امکان سرمایه‌گذاری مستقیم در سهام شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس یا فرابورس را ندارند ولی با آگاهی از پتانسیل‌های سرمایه‌گذاری در سهام، علاقه‌مندند بخشی از سرمایه خود را به این حوزه اختصاص دهند.
در این رابطه رئیس اداره امور نهادهای مالی سازمان بورس و اوراق بهادار اظهار كرد: صندوق‌های سرمایه‌گذاری در اوراق بهادار که از سال 1386 تا کنون در ایران راه‌اندازی شده‌اند از ویژگی‌های متنوعی برخوردار هستند و در حال حاضر مبلغی بیش از 3600 میلیارد تومان تحت مدیریت صندوق‌های سرمایه‌گذاری قرار دارد و بیش از 90هزار سرمایه‌گذار حقیقی و حقوقی اقدام به سرمایه‌گذاری کرده‌اند.
بهنام چاوشی در ادامه افزود: صندوق‌های مذکور با توجه به نوع ارکان و ترکیب دارایی‌های خود که در اساسنامه و امیدنامه (Prospectus) مشخص شده است، به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند که بر‌اساس ترکیب‌های مختلف و پارامترهای متفاوت در انواع مفاد مقرراتی مصوب، می‌توان گفت در حال حاضر در ایران امکان راه‌اندازی 25 نوع صندوق سرمایه‌گذاری در اوراق بهادار (با تفاوت‌های جزئی یا کلی) فراهم است. وی ادامه داد: صندوق‌های سرمایه‌گذاری در اوراق بهادار فعال در بازار سرمایه ایران در سه مرحله قابل طبقه‌بندی است؛ در نگاه اول، از بعد حداکثر و حداقل تعداد واحدهای سرمایه‌گذاری مجاز برای صدور، صندوق‌های سرمایه‌گذاری در اوراق بهادار به دو نوع صندوق‌های سرمایه‌گذاری در اندازه کوچک و صندوق‌های سرمایه‌گذاری در اندازه بزرگ طبقه‌بندی می‌شوند.
چاوشی در ادامه گفت: پس از مشخص شدن نوع طبقه هر صندوق سرمایه‌گذاری از بعد اندازه کوچک یا بزرگ، بر اساس میزان ترکیب دارایی‌های صندوق و نصاب‌های هر سرمایه‌گذاری در اوراق بهادار مختلف نیز می‌توان صندوق‌ها را به سه نوع صندوق سرمایه‌گذاری در سهام (اولویت با خرید سهام)، صندوق سرمایه‌گذاری در اوراق بهادار با درآمد ثابت (اولویت با خرید اوراق بهادار با درآمد ثابت) و صندوق سرمایه‌گذاری مختلط (ترکیب میانی بین دو ترکیب فوق) طبقه‌بندی کرد.
به عقیده چاوشی در نگاه سوم و با توجه به طبقه‌بندی‌های بالا از بعد اندازه صندوق و ترکیب دارایی‌های صندوق، اساسنامه‌ها و امیدنامه‌های مختلفی بر اساس نیازهای بازار سرمایه و تقاضای موسسان وجود دارد و رو به توسعه است. از جمله اساسنامه‌ها و امیدنامه‌های مذکور می‌توان به صندوق سرمایه‌گذاری در سهام (بدون پرداخت دوره‌ای در اندازه کوچک)، صندوق سرمایه‌گذاری در سهام (بدون پرداخت دوره‌ای در اندازه بزرگ)، صندوق سرمایه‌گذاری در سهام (با پرداخت دوره‌ای در اندازه کوچک)، صندوق سرمایه‌گذاری در سهام (با پرداخت دوره‌ای در اندازه بزرگ)، صندوق سرمایه‌گذاری در اوراق بهادار با درآمد ثابت (با تضمین حداقل سود در اندازه بزرگ)، صندوق سرمایه‌گذاری در اوراق بهادار با درآمد ثابت (با پیش‌بینی حداقل سود در اندازه بزرگ)، صندوق سرمایه‌گذاری شاخصی (در اندازه بزرگ)، صندوق سرمایه‌گذاری برای سرمایه‌گذاری اشخاص خارجی، صندوق سرمایه‌گذاری نیکوکاری (در اندازه بزرگ)، صندوق سرمایه‌گذاری بدون ضامن نقدشوندگی و صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله (ETF) اشاره کرد.
رئیس اداره امور نهادهای مالی سازمان بورس و اوراق بهادار در ادامه به توضیح ساختار هر کدام از صندوق‌های مزبور پرداخت و گفت: در صندوق سرمایه‌گذاری در سهام (بدون پرداخت دوره‌ای و در اندازه کوچک) اولویت سرمایه‌گذاری در سهام و حق تقدم شرکت‌های بورسی و فرابورسی (حداقل 70درصد از ترکیب دارایی‌ها) است. ویژگی اصلی صندوق مذکور آن است که مدیر صندوق علاوه بر وظایف مدیریت دارایی‌های صندوق، وظایف مربوط به دریافت درخواست‌های صدور و ابطال واحدهای صندوق را نیز به عهده دارد.چاوشی ادامه داد: در این صندوق‌ها با توجه به پایین بودن سقف واحدهای سرمایه‌گذاری مجاز برای صدور (معمولا سقف آن برابر 50.000 واحد سرمایه‌گذاری است)، از خدمات حداقل یک شخص حقیقی واجد شرایط طبق اساسنامه برای مدیریت صندوق با عنوان مدیر سرمایه‌گذاری استفاده می‌شود.وی در ادامه افزود: در صندوق سرمایه‌گذاری در سهام (بدون پرداخت دوره‌ای در اندازه بزرگ) نیز اولویت سرمایه‌گذاری در سهام و حق تقدم شرکت‌های بورسی و فرابورسی (حداقل 70درصد از ترکیب دارایی‌ها) است؛ اما ویژگی اصلی صندوق آن است که دارای رکن اداره‌کننده مدیر صندوق و مدیر ثبت به‌صورت مستقل است؛ مدیر صندوق ملزم به انجام وظایف کارهای اجرایی و مدیریت دارایی‌های صندوق و مدیر ثبت، وظایف مربوط به دریافت درخواست‌های صدور و ابطال واحدهای صندوق را به عهده دارد.چاوشی خاطرنشان کرد: در این صندوق‌ها با توجه به بالا بودن سقف واحدهای سرمایه‌گذاری مجاز برای صدور (معمولا سقف آن برابر 500.000 واحد سرمایه‌گذاری است)، از خدمات سه شخص حقیقی واجد شرایط طبق اساسنامه برای مدیریت صندوق با عنوان گروه مدیران سرمایه‌گذاری استفاده می‌شود.
چاوشی ساختار صندوق سرمایه‌گذاری در سهام (با پرداخت دوره‌ای در اندازه کوچک و در اندازۀ بزرگ) را نیز همانند ویژگی‌های مذکور در صندوق سرمایه‌گذاری در سهام بدون پرداخت دوره‌ای دانست و افزود: تفاوت این دو نوع صندوق با دو نوع صندوق قبلی در امیدنامه مربوطه است، به طوری که صندوق سرمایه‌گذاری در سهام (با پرداخت دوره‌ای) مبلغی را به‌صورت دوره‌ای (با شرایط مندرج در امیدنامه) به دارندگان واحدهای سرمایه‌گذاری در هر مقطع می‌پردازند. رئیس اداره امور نهادهای مالی سازمان بورس و اوراق بهادار با اشاره به ساختار صندوق سرمایه‌گذاری در اوراق بهادار با درآمد ثابت (با تضمین حداقل سود در اندازه بزرگ) گفت: در این نوع صندوق اولویت سرمایه‌گذاری در اوراق بهادار با درآمد ثابت (حداقل70درصد از ترکیب دارایی‌ها) است؛ صندوق‌های مذکور ملزم به حداقل 10 در سهام نیز می‌باشند. وی ادامه داد: صندوق‌های مذکور علاوه بر ضامن نقدشوندگی دارای رکن ضامن جبران خسارت یا حداقل سود هستند که درصد سود مشخصی را برای دوره مشخص (با شرایط مندرج در امیدنامه) برای دارندگان واحدهای سرمایه‌گذاری تضمین می‌کند.وی ساختار و ویژگی صندوق سرمایه‌گذاری در اوراق بهادار با درآمد ثابت (با پیش‌بینی حداقل سود در اندازه بزرگ) را همانند ویژگی‌های مذکور در صندوق سرمایه‌گذاری در اوراق بهادار با درآمد ثابت و با تضمین حداقل سود دانست با این تفاوت که این صندوق فاقد ضامن جبران خسارت یا حداقل سود بوده و مدیر صرفا تلاش می‌کند تا سود پیش‌بینی شده برای سرمایه‌گذاران محقق شود. البته در صورت عدم تحقق سود پیش بینی شده در امیدنامه، بخشی از آن از طریق کارمزد متعلق به مدیر جبران می‌شود.چاوشی در ادامه چارچوب کلی فعالیت و ارکان صندوق سرمایه‌گذاری شاخصی (در اندازه بزرگ) را مشابه صندوق‌های سرمایه‌گذاری در سهام در اندازه بزرگ دانست و گفت: وجه تمایز این دو صندوق در هدف سرمایه‌گذاری و نوع ترکیب دارایی است؛ که برای منطبق بودن با هدف اعلام شده، طبق رویه مشخص توسط مدیر صندوق مدیریت می‌شود. به گفته چاوشی صندوق سرمایه‌گذاری شاخصی با مشخص نمودن یک شاخص هدف، رویه‌ای را برای مدیریت دارایی‌های خود تعیین می‌كند؛ به‌گونه‌ای که روند ارزش خالص دارایی‌های صندوق بیشترین همبستگی را با روند شاخص هدف داشته‌باشد.
وی در ادامه افزود: هدف از صندوق سرمایه‌گذاری برای سرمایه‌گذاری اشخاص خارجی، فراهم کردن امکان جذب مبالغ غیر ریالی و انجام محاسبات غیر ریالی در صندوق برای ابطال و بازپرداخت وجوه سرمایه‌گذارانی است که قصد سرمایه‌گذاری با ارز خارجی در صندوق را دارند. به گفته وي در صندوق‌های مذکور نرخ تبدیل حائز اهمیت است که باید مبنا و نرخ تبدیل در زمان راه‌اندازی صندوق مشخص شود. از لحاظ ترکیب دارایی‌ها امکان راه‌اندازی صندوق‌های سرمایه‌گذاری برای اشخاص خارجی در هر سه نوع سهام، اوراق بهادار با درآمد ثابت و نوع مختلط فراهم است.چاوشی خاطر نشان کرد: اما چارچوب فعالیت و ارکان صندوق سرمایه‌گذاری نیکوکاری (در اندازه بزرگ) با سایر صندوق‌های سرمایه‌گذاری متفاوت است؛ در صندوق‌های سرمایه‌گذاری نیکوکاری رکنی با عنوان مدیر اجرا پیش‌بینی شده‌است که درآمدهای حاصل از فعالیت صندوق را به امور خیرخواهانه مشخص شده در امیدنامه صندوق، تخصیص خواهد داد.وی ادامه داد: همچنین بر خلاف سایر صندوق‌های سرمایه‌گذاری که دارای دو نوع واحد سرمایه‌گذاری ممتاز (قابل انتقال و غیرقابل ابطال) و عادی (قابل ابطال و غیرقابل انتقال) هستند؛ واحدهای سرمایه‌گذاری صندوق‌های سرمایه‌گذاری نیکوکاری به چهار نوع (الف) مدیریتی قابل انتقال (ب) مدیریتی غیرقابل انتقال (ج) عادی قابل ابطال (د) عادی غیرقابل ابطال با ویژگی‌های مندرج در اساسنامه مربوطه تقسیم می‌شوند. رئیس اداره امور نهادهای مالی سازمان بورس و اوراق بهادار در ادامه اظهاراتش افزود: تمامی صندوق‌های سرمایه‌گذاری نام‌برده در بالا دارای رکنی به نام ضامن نقدشوندگی هستند؛ در زمان ارائه درخواست ابطال توسط سرمایه‌گذاران، در صورتی‌که مدیر وجه نقد کافی برای پرداخت به ارزش خالص دارایی‌های (NAV) ابطال را نداشت ضامن نقدشوندگی ملزم است وجوه لازم را با ارائه درخواست صدور به نام خود، تامین نماید تا سرمایه‌گذاران ریسک عدم نقدشوندگی دارایی‌ها به ارزش روز را نداشته‌باشند.چاوشی خاطرنشان کرد: در حال حاضر این امکان فراهم است تا انواع صندوق‌های سرمایه‌گذاری بدون ضامن نقدشوندگی نیز راه‌اندازی شوند تا علاوه بر کاهش کارمزد و هزینه‌های صندوق، انعطاف‌پذیری مدیر صندوق برای مدیریت ترکیب دارایی‌های صندوق بیشتر شود.وی درخصوص صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله (ETF) نیز اظهار كرد: صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله، نوع جدیدی از صندوق‌های سرمایه‌گذاری هستند که بیشتر جایگزین مناسبی برای شرکت‌های سرمایه‌گذاری (Closed-end) محسوب می‌شوند. چاوشی ادامه داد: در حال حاضر امکان راه‌اندازی صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله در سه نوع سهام، اوراق بهادار با درآمد ثابت و نوع مختلط فراهم است.
متقاضیان سرمایه‌گذاری در این صندوق‌ها، با مشاهده ارزش خالص دارایی‌ها که در فاصله زمانی کمتر از 2 دقیقه محاسبه و افشا می‌شود می‌توانند در بورس یا فرابورس، اقدام به خرید و فروش واحدهای سرمایه‌گذاری صندوق كنند. بنابراین مبنای خرید و فروش سرمایه‌گذاران، مکانیزم حراج در بازار ثانویه بورس یا فرابورس است. افزایش یا کاهش سرمایه صندوق‌های سرمایه‌گذاری، به صورت مستمر و با اقدام صدور یا ابطال واحدهای سرمایه‌گذاری، صرفا توسط بازارگردان هر صندوق صورت می‌پذیرد. چاوشی در انتها با توصیه سرمایه‌گذاری از طریق این نهادهای مالی در بازار سرمایه، خاطرنشان کرد: براي مطلع شدن از چگونگي فعاليت و نظارت بر اين صندوق‌ها لازم است سرمايه‌گذاران با مطالعه دقيق اساسنامه، اميدنامه و مقررات مربوطه با جزئيات آن آشنا شوند و با توجه به استراتژي‌ها و انتظارات خود از سرمايه‌گذاري در سهام یا سرمایه‌گذاری در سایر اوراق بهادار در مورد خريد واحدهاي سرمايه‌گذاري صندوق‌ها تصميم مناسبي اتخاذ کنند. وی ادامه داد: تمامی صندوق‌های سرمایه‌گذاری دارای تارنمای اطلاع‌رسانی هستند که همواره آخرین اطلاعات مربوط به ارزش خالص دارایی‌ها و ویژگی‌های صندوق را طبق مقررات، به اطلاع عموم سرمایه‌گذاران می‌رسانند.