مدتي است بحران مالي سراسر اقتصاد جهان را تحت تاثير قرار داده و تمامي كشورها را، مستقيم وغيرمستقيم درگير كرده است.
در اين بين، بازارهاي انرژي جهان نیز با مشكلات عمده‌اي از جمله نوسان شدید در قيمت‌ها روبه‌رو بوده‌اند. نفت كه مهم‌ترين منبع تامين درآمدي برخی كشورها و هزینه‌ای بسیاری دیگر از کشورهای جهان محسوب می‌شود نیز از اين قاعده مستثنا نبوده است. اگر به خاطر داشته باشید بحران مالی جهان در سال 2007 طي مدت كوتاهي بر اقتصاد آمريكا و سپس اروپا اثر گذاشت و اين بحران به تدريج به تمام اقتصادها و بازارهاي جهان سرايت كرده و تمام كشورها را تحت تاثير قرار داد. همچنین بحران از طريق تاثير بر تقاضا در بازارهاي انرژي، به خصوص بازار نفت، باعث كاهش قيمت آن گرديد. به این ترتیب كاهش قيمت نفت از 147 دلار در اوایل سال 2008 به كمتر از 40 دلار در پايان این سال نشانگر تاثير عميق بحران بر اقتصاد نفتي است.
در اين میان، اوپك نیز به عنوان سازمان کشورهای توليدكننده عمده نفت، همواره نقش بسزايي را در سرنوشت طلای سیاه بازي كرده است. البته ايران نیز به عنوان دومين كشور توليدكننده نفت اوپك بعد از عربستان - هم در بازار نفت و هم در تصميم‌گيري‌هاي اوپك - تاثير عمده‌اي دارد. اما اوپك بخش عمده‌اي از عرضه نفت را در بازار جهاني به خود اختصاص داده است. از آنجا كه اقتصاد اكثر كشورهاي عضو اوپك به شدت تحت تاثير درآمدهاي نفتي است، كاهش درآمدها ضمن تاثير بر اقتصاد اين كشورها بر تصميمات ميزان توليد و سهم آنها از بازار اوپك تاثير خواهد گذاشت. بنابراين در چنين شرايطي، بررسي تصميمات اوپك و شناسايي منافع و مشكلات متاثر از اين تصميمات مي‌تواند اهميت ويژه‌اي داشته باشد.
سالی پرنوسان برای نفت
با تمام بحران‌هایی که نفت در چند سال اخیر پشت سر گذاشته این منبع انرژی همچنان با بحران های سیاسی و اقتصادی دست و پنجه نرم می‌کند. کارشناسان پیش‌بینی کرده بودند که در سال 2012 جهان با رشد 3/1 درصدی در تقاضای نفت روبه‌رو می‌شود كه نسبت به سال‌هاي گذشته از آهنگ رشد كمتري برخوردار است، در حالی که صاحبنظران بی‌ثباتی در قیمت طلای سیاه را یکی از بزرگترین نگرانی‌های خود از اقتصاد جهانی در سال جدید میلادی عنوان کرده‌اند. کارشناسان تاکید می‌کنند که با وجود این نوسانات، اعضای اوپک سعی بر حفظ قیمت نفت در سطح 100 دلار برای هر بشکه دارند، اما کشورهای عربی برای مقابله و کنترل اعتراضات مردمی در کشورشان وابستگی زیادی به پول نفت در بودجه دارند.
در شرایط کنونی، نوسانات طرف عرضه نیز تاثیرات بسزایی بر بازار نفت دارند. بسياري انتظار داشتند شروع دوباره صادرات نفت ليبي موجب بهبود وضع بازار در سال 2012 شود، اما قطع توليد در جنوب و شمال سودان، تاخير در از سر گيري صادرات يمن و بحران‌هاي سوريه که درحال متوقف کردن توليد اين کشور است، شرایط را سخت کرده است.
عبدالله یونس آرا، کارشناس ارشد اقتصاد انرژی در رابطه با روند تغییرات قیمت نفت به خبرنگار دنیای اقتصاد گفت: طی هفته‌های اخیر نقش عوامل ژئوپلتیک و متغیرهایی که ماهیتا غیراقتصادی هستند در جهت‌دهی بازار نفت پررنگ شده و ابهاماتی را در تامین نیازهای بازار نفت ایجاد کرده است. در مقابل، اقدامات انجام شده از سوی عربستان سعودی برای جایگزین کردن نفت ایران با استفاده از مازاد ظرفیت تولید این کشور طی هفته‌های اخیر با تشدید ناآرامی‌های اجتماعی و سیاسی در برخی از شهرهای عربستان تقریبا خنثی شده و ریسک فعالیت در بازار، تحت تاثیر مسائل داخلی عربستان مجددا افزایش یافته است. وی اظهار كرد: مساله ریسک تولید برای عربستان سعودی خطری بسیار جدی برای بازارهای جهانی نفت محسوب می‌شود، چراکه این کشور حدود 13 درصد از مجموع تولید جهانی نفت را در اختیار دارد و هر عامل تنش‌زایی در خصوص روند تولید و صادرات نفت این کشور می‌تواند حساسیت و واکنش شدیدی را در بازار به همراه داشته باشد.
همچنین بروز انفجار در یکی از خطوط لوله صادراتی نفت عراق و احتمال گسترش تنش در منطقه از جمله مهمترین عواملی هستند که قیمت نفت را در دامنه بالای یکصد دلار در هر بشکه حفظ کرده و متغیرهای فوق، عملا هدایت بازار را بر عهده گرفته‌اند.
متغیرهای موثر اقتصادی کدامند؟
به گفته کارشناسان بازار نفت از میان عوامل اقتصادی موثر بر قیمت نفت می‌توان به رابطه بين قيمت نفت و ارزش دلار اشاره کرد. در حال حاضر افت ارزش دلار به دلیل وضعیت نه چندان مناسب ايالات متحده، باعث افزایش قیمت نفت شده است. البته باید به این موضوع، عرضه و تقاضای اقتصادهای نوظهور، اروپا و کشورهای توسعه‌یافته را افزود. تاثیرات عدم خروج اقتصادهای صنعتی عضو سازمان همکاری‌های اقتصادی برای توسعه (OECD) نیز بر عملکرد طرف تقاضا موثر بوده و قیمت را در کنترل خود دارد. یونس آرا در این مورد گفت: هرچند هر از‌گاهی نشانه‌هایی از رشد اقتصادی یا کاهش نرخ بیکاری در برخی از اقتصادهای بزرگ عضو سازمان منتشر می‌شود، اما علائم ناامیدکننده در مجموع بیشتر است. تداوم نابسامانی مالی در حوزه یورو و احتمال تسری آن به کشورهای بیشتری در اين منطقه که نشانه‌هایی از ضعف در بنیه مالی آن مشاهده شده است (از جمله در ایتالیا و پرتغال) ابهام در خصوص رشد اقتصادی منطقه را تداوم داده است. این امر - بخصوص از این جهت که کشورهای مزبور مشتریانی عمده برای تولیدات اقتصادهای نوظهور مانند چین و هند محسوب می‌شوند – می‌تواند نگران‌کننده باشد. وی ادامه داد: اخیرا گزارش‌هایی در خصوص رشد اقتصادی چین در سال 2012 و 2013 منتشر شده که نشان‌دهنده کاهش رشد اقتصادی این کشور است و تحقق این امر می‌تواند بازار نفت را با تعدیل تقاضای قابل ملاحظه‌ای مواجه کند. این امر به خصوص با اعلام اخیر آقای جیابائو نخست وزیر چین در خصوص اینکه اقتصاد چین ممکن است همچنان درگیر رکود باشد جدی‌تر شده است. چرا که رشد تقاضای این کشورها به خصوص چین که بعد از ایالات متحده دومین مصرف‌کننده بزرگ نفت دنیا محسوب می‌شود طی سال‌های گذشته مبتنی بر رشد اقتصادی قابل توجه و پایدار آنها بوده است. لذا در حالی‌که تقاضای نفت این کشورها یکی از مهمترین عوامل سوق دهنده قیمت نفت در بازار به سمت رکوردهای قیمتی در سال‌های اخیر بوده است، هر عاملی که تقاضای آنها را کاهش دهد اثرات مستقیمی بر قیمت نفت خواهد داشت.
در بورس‌های دنیا چه می‌گذرد
تعیین قیمت نفت در بورس‌های نفتی از جمله بورس نایمکس، بورس لندن و بورس سنگاپور مثل هرکالای دیگری متاثر از نوسانات عرضه و تقاضا است. به گفته یونس آرا نفت کالایی بین‌المللی است که قیمتگذاری آن به صورت بین‌المللی انجام می‌شود. تفاوت موجود در قیمت نفت خام‌های مختلف تولیدی هر کشور تولیدکننده، بر اساس تفاوت‌های فیزیکی و شیمیایی آن نوع خاص نفت خام با نفت خام‌های شاخص مثل برنت یا وست تگزاس اینترمدیت یا نفت خام سبک ایران و سبک دبی و نیز هزینه حمل و نقل تا بازار مقصد محاسبه می‌شود.
وی در ادامه افزود: به این منظور از فرمول‌هایی مورد توافق استفاده می‌شود که قیمت نفت خام‌های شاخص (برنت، وست تگزاس اینترمدیت و غیره) رکن اصلی فرمول‌های مزبور است و نفت مورد قیمتگذاری بر اساس مزیت یا عدم مزیت‌هايی که در مقایسه با این نفت خام‌ها دارد ارزش‌گذاری می‌شود. البته در مورد قیمتگذاری گاز طبیعی نیز از همین نفت خام‌های شاخص و برخی فرآورده‌های نفتی برای تعیین فرمول قیمتی استفاده می شود.
نفت روي پله‌های ترقی
آینده را باید در چند بازه زمانی مختلف تعریف کرد: در کوتاه‌مدت به نظر می‌‌رسد عوامل ژئوپلیتیک نقش غالب را در ترسیم مسیر آتی قیمت نفت و تحولات بازار بر عهده خواهند داشت. یونس آرا اظهاركرد: ثبات در کشورهای عربی تولیدکننده نفت منطقه خاورمیانه عاملی است که طی ماه‌های اخیر باید آن را به مفروضات تحلیل‌های بازار افزود؛ فرضیه‌ای که نقض عملی آن می‌تواند مسیر تحولات در بازارهای نفت را به کلی تغییر دهد. لذا اینکه قیمت‌های نفت کاهش می‌یابد یا افزایش، تابع خط سیر تحولات در فضای سیاسی است و نه متاثر از ساختارهای بازار و عواملی که در شرایط عادی در محیط بازار نفت مطرح هستند. لذا تا زمانی که شرایط فعلی بر بازار حاکم است نمی‌توان انتظار نفت کمتر از یکصد دلار را داشت. وی افزود: میان مدت و بلندمدت از نظر من بازه‌ای است که می‌توانیم در مورد شرایط عادی و غیر سیاسی جاری صحبت کنیم – به‌خصوص در میان مدت و با فرض تنش‌زدايی از مسائل جانب عرضه نفت، نگاه بازار به توان اروپا در مدیریت بحران مالی منطقه یورو خواهد بود. هر قدر سیاست‌گذاران حوزه یورو بتوانند بحران مالی را با هزینه کمتر و در دوره کوتاه‌تری مدیریت کنند اثرات آن در قالب بهبود چشم‌‌انداز رشد اقتصادی می‌تواند بازار نفت را سریع تر به مسیر طبیعی آن باز گرداند.
اقتصاد ایالات متحده در ماه‌های اخیر نشانه‌های خوبی از پتانسیل خروج از رکود را نشان داده است. بهبود شرایط در اروپا و نیز چین و هند تقاضای نفت را در مسیر رشد طبیعی آن قرار خواهد داد. نهایتا در بلندمدت بازار نفت متاثر از نوسانات عرضه و تقاضا است که البته هر دو گروه از عوامل در بلندمدت از روندهايی باثبات، معتدل و پایدار برخوردار خواهند بود.
وی گفت: بر این اساس پیش‌بینی اداره اطلاعات انرژی آمریکا بیانگر آن است که قیمت نفت در سال 2015 به حدود 95 دلار در هر بشکه (بر پایه دلار سال 2009) بالغ خواهد شد که این رقم با رشدی معتدل در سال 2035 به 125 دلار خواهد رسید. این قیمت بر پایه ارزش اسمی دلار معادل 200 دلار در هر بشکه است.