مهندسی ارزش از جمله مباحث نسبتاَ جدید در سیستم و نظام مدیریتی سازمانها
و نهادهای مختلف است. بررسی ها حاكی از آن است كه همه ساله بخش عظیمی از
بودجه كشور صرف سرمایه‌گذاری در طرحهای بزرگ عمران و صنعتی می شود، در
صورتی‌كه ظرفیت صرفه‌جویی در هزینه این طرحها به طور متوسط حداقل ۱۰ درصد
است. برخی از این طرحها با تاخیر مواجه می شوند كه تاخیر در اجرای آنها
ضمن آنكه هزینه های قابل ملاحظه ای را برای راه‌اندازی مجدد و یا تكمیل
آنها به وجود می آورد در حقیقت سبب از دست رفتن منابع می شود. دلیل اصلی
این مساله این است كه درصد قابل توجهی از طرحهای عمرانی درمرحله اجرا
دارای مشكلات اساسی در طراحی هستند.برای رفع مسایل فوق مهندسی ارزش كه یك
فن آوری شناخته شده و پذیرفته در جوامع صنعتی است به تدریج در جامعه فنی
ایران نیز مطرح می شود و نقش بسزایی در كاهش هزینه‌های مربوط به اجرای
طرحها خواهد داشت.
در مقاله زیر كه به قلم مهندس معصومه لاجوردی از كارشناسان شركت مهندسین
دانشمند اصفهان تدوین شده ویژگیهای مهندسی ارزش درتوسعه، خلاقیت و
بهره‌وری مدنظر قرار گرفته است.
این مقاله به دومین كنفرانس ملی مهندسی ارزش ایران ارایه شده و جنبه كاربردی آن مشخص شده است.
مهندسی‌ارزش(Value engeering) از جدیدترین راهكارها برای كاهش هزینه‌ها و
بهبود كیفیت در انجام امور فنی و مهندسی است. به عبارت دیگر، هدف مهندسی
ارزش از میان برداشتن یا اصلاح عواملی است كه باعث تحمیل هزینه‌های
غیرضروری به اجرای پروژه و یا طرح صنعتی و فنی می‌شود، بدون آنكه آسیبی به
كاركردهای اصلی و اساسی سیستم وارد كند.
بحث مهندسی ارزش كه در حال حاضر به عنوان یكی از مفاهیم اساسی در علم
مدیریت مطرح شده و شیوه‌ای كاركرد گرا است، نشان داده است كه از ابزارهای
موثر در دستیابی به طراحی و اجرای بهتر و صرفه‌جویی بیشتر در عرصه های
گوناگون طرحهای اجرایی است. مهندسی ارزش در شركتهای برق منطقه ای تهران،
اصفهان و خراسان در قالب طرحهای جاری پیاده شده است.
مهندسی‌ارزش كلمه ای گسترده‌ای است كه دارای مفاهیم زیاد از جمله اندازه
گیرنده، تقدیركننده،محاسب عالم هندسه، هندسه دان، اندازه گیر در كار
نیروها و زمین و جزء آن، متخصص ایجاد كارها و طرح ها و مترادف انگلیسی آن
به معنی استعداد ذاتی است و برای آن معانی مختلفی بیان شده كه اهم آنها به
كارگیرنده علوم و ریاضیات در حل مشكلات فنی و علمی است.
مهندسی مستقیم را می توان آموزش مهندسی تمامی رشته‌های دانشگاهی دانست كه
با سپری‌كردن چندین سال آموزش كلاسیك و فراگیری تئوری همراه است. مهندسی
معكوس در صنعت كاربرد داشته و می‌توان آن را به مرحله اول كپی سازی تعبیر
كرد و در مهندسی مجرد با بررسی روشها و سیستم های موجود و به منظور ارتقای
كارآیی، شیوه های مخصوص به كار برده می شود.تحلیل ارزش مهندسی ارزش به
صورت یك روش فنی در سالهای پس از جنگ جهانی دوم شكل گرفت. در این زمینه در
شركت جنرال الكتریك
۱۲ سال فعالیت پژوهشی در ارتباط با كاهش هزینه های تولید به انجام رسید از
سال ۱۹۵۴ این روش به ارتش امریكا راه یافت و عنصر اصلی حركت و كاهش
هزینه‌های نظامی این كشور شد.
ورود مهندسی ارزش به طرحهای عمرانی به ۳۰ سال قبل باز می‌گردد و از آن
زمان تاكنون نتایج مهمی را دربر داشته است، به طوری كه در چهاردهمین اجلاس
”انجمن آمریكایی مهندسان ارزش” كه در سال ۱۹۷۳ به تشریح دستاوردهای مهندسی
ارزش پرداخته شد، مشخص شد كه به ازای هر یك دلار سرمایه گذاری برای اجرای
مهندسی ارزش ۵۳/۴ دلار صرفه‌جویی در هزینه‌های اجرایی بدست آمده است، به
نحوی كه از زمان به كارگیری مهندسی ارزش در آمریكا تا سال ۱۹۷۳ معادل ۸/۱
میلیارد دلار صرفه‌جویی شده است. این صرفه جویی تا سال ۱۹۸۹ به بیش از ۳/۴
میلیارد دلار افزایش یافته است. بازده مهندسی ارزش ازسال ۱۹۷۳ تا سال ۱۹۹۵
میلادی برای هر یك دلار هزینه سرمایه گذاری شده، مبلغی حدود ۱۵ تا ۳۰ دلار
بوده است.
●تعاریف مهندسی ارزش
ارزش را می‌توان به صورت نسبت مجموع جنبه‌های مثبت به جنبه‌های منفی یك
موضوع در نظر گرفت.مفهوم ارزش از زندگی روزمره شروع و به طرحهای بسیار
پیچیده ختم می شود. در حقیقت مهندسی ارزش عبارت است از: موثرترین شیوه
شناخت شده برای شناسایی و حذف مخارج غیرضروری در طراحی،آزمایش، تولیدات
صنعتی، اجراء و بهره برداری، نگهداری، آمار و اطلاعات، مراحل و روشهای
اجرابه كارگیری منظم فنون شناخته شده توسط گروه و یا گروههایی با تخصصهای
گوناگون كه كاركرد یك محصول یا خدمات را شناسایی كرده،راهی برای آن
كاركرد تعیین كرده و با بهره گیری از اندیشه های خلاق برای آن، گزینه هایی
پیشنهاده كرده و كاركرد مورد نیاز را با قابلیت اطمینان مطلوب و با كمترین
هزینه كلی فراهم می‌آورد از دیگر تعاریف آن است.
از سوی دیگر باید گفت مهندسی ارزش صرفاَ برنامه ای برای كاهش هزینه ها
نیست، بلكه روشی برای حداكثر كردن ارزش طرحها است، زیرا در بعضی از موارد
كارفرما خواستار سهولت بهره‌برداری و كاهش هزینه‌ها به قیمت افزایش
هزینه‌های مطالعاتی، طراحی و ساخت است.اجرای مهندسی ارزش شامل شناسایی
كاركرد، قراردادن برچسب قیمت(Price Tag) وتدوین راه‌حلهای گزینه برای تحقق
همان كاركرد (بدون هیچگونه سازش در كاهش كیفیت لازم) است.
●اصول مهندسی ارزش
اصول مهندسی ارزش شامل یك سری پرسشهای كلیدی، فنون و روشهای اجرایی مهم
است كه برای پیگیری اهداف طرح كار مهندسی ارزش بكار بسته می شود.
برخی از این فنون كه در مدت مطالعات رسمی مهندسی ارزش قابل كاربرد بوده و
در تصمیم گیریها و حل مسائل از اهمیت ویژه ای كه شامل موارد زیر است
برخوردار است. این موارد در ارتباط با بهره گیری از كارگروهی، غلبه بر
موانع، برقراری روابط انسانی خوب و مناسب و شنونده خوب بودن است. ضمناَ
طرح سئوالات كلیدی كه شامل استفاده از فهرست كنترل، یادداشت همه مطالب،
خوب قضاوت كردن و اهمیت دادن به بهبود كیفیت نیز مدنظر خواهد بود. اصول
بهبود كیفیت است نیز شامل ایجاد یكپارچگی و وحدت رویه در خود، به كارگیری
فلسفه مدیریتی جدید، قطع وابستگی خود به بازرسی ها برای حصول كیفیت و كاهش
هزینه كلی كار با استفاده از یك تامین كننده بوده و مسایلی مانند بهبود
بخشیدن دائمی هر فرآیند در طراحی، تولید و خدمات، اجرای آموزش حین كار،
اعمال كردن رهبری و نهادینه كردن آن، دور كردن ترس از خود، درهم شكستن
موانع ایجاد شده بین سطوح مختلف كاركنان، حذف شعارها، حرفها و اهداف پوچ،
برقراری یك برنامه محكم آموزشی و خودسازی برای تمامی افراد مجموعه و
مشاركت دادن ساختن تمامی كاركنان سازمان برای تحقق تحول را دربر دارد.
عناصر مهمی كه در اجرای یك برنامه مهندسی ارزش دخالت دارد شامل: تامین
مستمر منابع و پشتیبانی استوار مدیریت اجرایی از برنامه مهندسی ارزش، درك
و حمایت تمام سطوح مدیریت از مهندسی ارزش و سیاستگذاری در تدوین برنامه
مهندسی ارزش است به طوری كه مشخص شود تلاشهای مهندسی ارزش در كجا،چه موقع،
چگونه و در كدام زمینه‌های خاص كار باید هدایت شود و ضرورت آموزش نسبی
مهندسی ارزش یا آشناسازی افراد با برنامه آن در تمامی سطوح سازمان و لزوم
ایجاد یك سازمان به عنوان هماهنگ كننده مهندسی ارزش برای اداره و نظارت
برنامه مهندسی ارزش نیز اهمیت دارد.
●موانع استفاده موثر از هزینه ها
بعضی از عوامل ایجاد ارزش كم (Poor Value)، شامل مواردی نظیر كمبود
اطلاعات ناشی از كمبود وقت و استوار بودن بسیاری از تصمیم گیریها به جای
اطلاعات واقعی بر تصورات است. از سوی دیگر باورها و اعتقادات صادقانه
نادرست،عدم حساسیت به نیازها یا تجربیات ناموفق و استفاده نامربوط پیشین
از محصولات یا فرآیندها و تفكر عادت شده به كارگیری خشك و بدون انعطاف
استانداردها نیز مد نظر بوده رسوم و سنن بدون در نظر گرفتن تغییرات مرسوم
در كاركردها، فن آوری و ارزش قابل توجه است.خطر (ریسك) ضررهای شخصی سهولت
و اطمینان تجربه شده در اعمال مراحل اجرایی و خط مشی‌های مرسوم و اكراه در
مشورت كردن با دیگران عدم اقرار به ندانستن بعضی از جنبه‌های تخصصی در
انجام امور از دیگر موانع استفاده موثر از هزینه ها است.نگرشهای منفی
تشخیص ندادن و بی اعتقادی به اهمیت و نقش خلاقیت از دیگر موانع استفاده
موثر از هزینه‌ها است.
از طرف دیگر روابط انسانی ضعیف، نبود ارتباطات خوب و مناسب، سوء تفاهم،
حسادت و اصطكاك معمول بین افراد معمولاَ سرچشمه ایجاد هزینه‌های غیرضروری
است و در پروژه‌های پیچیده كه نیاز به بهره گیری از استعدادهای افراد
مختلف است، امكان تكرار هزینه باعث منظور شدن كاركردهای زاید می‌شود.تردید
و اكراه در تصمیم‌‌گیری، این مورد یكی از خصوصیات بعضی از سرپرستان است و
مانع بروز خلاقیت در زیردستان می شود و در نهایت پیشرفت شغلی آنها را به
تاخیر می اندازد و كمبود زمان و فن آوری پیوسته و متغیر نیز مزید بر علت
می شود.●نقش مهندسی ارزش در طرحهای اجرایی
معمولاَ طرحهای اجرایی امروز حاصل اندیشه دیروز ماست و احتمالاَ نیازمند
فرآیند نوین در تقلیل هزینه‌ها و ارتقای كیفی و كمی و كاستن از زمان اجرای
قراردادها است و اگر امروز طرحی ارائه می‌شود امكان دارد فردا با ایده‌‌ای
جدید نیازمند بهبود آن یعنی نیازمند به اعمال مهندسی ارزش باشد.
اگر چه در حال حاضر هیچ روش، ضابطه و دستورالعمل خاصی برای اعمال مهندسی
ارزش در طرحهای بزرگ وجود ندارد با وجود این پیشنهادهای متفرقه
و غیر سازماندهی شده بعضی از دست‌اندركاران برای به كارگیری روشهای مهندسی
ارزش در كشور ما برای طرحهایی كه در بهبود روشهای اجرا و كاهش هزینه‌های
اضافی بیان می‌شود. با استقبال چندانی روبرو نمی‌شود.اگر سازمانی بخواهد
واقعاَ در جهت اجرای مهندسی ارزش گام نهد باید هر نوع نظری را مورد تشویق
قرار دهد و از آنها استفاده كند.
بی شك به همان اندازه كه كیفیت و چگونگی نظرات مهم است، كمیت آنها نیز
دارای اهمیت است. بنابراین باید شرایط آزاداندیشی فنی در متن طراحی‌های
اجرایی فراهم شود و نباید با انتقاد و عیب جویی از نظرات ارائه شده از شور
و اشتیاق نظرات كاست.نوآوری و جنبه های كاربردی مهندسی ارزش این روش را از
روشهای سنتی و متعارف كاهش هزینه ها متمایز می‌سازد.
وزارتخانه‌ها، سازمانها و به ویژه سازمان برنامه‌ریزی و مدیریت یك كشور
باید در یك كوشش فراگیر دست به اقدامی مشترك بزنند و ضمن تعیین چارچوب
فعالیتهای مهندسی ارزش به آنها جنبه قانونی ببخشند و به عنوان یك الزام
قانونی تمام طرحهای عمرانی، صنعتی و تولیدی كشور را تحت پوشش روش مهندسی
ارزش قرار دهند تا ضمن حذف هزینه های زاید صرفه‌جویی مستمر در جذب
اعتبارات فراهم شود و زمینه برای گسترش هرچه بیشتر این فعالیتها به وجود
آید.
●عملكرد مهندسی ارزش
آنچه از تجربیات اجرای مهندسی ارزش تاكنون حاصل شده است، كشف و تدوین برخی
مفاهیم و اصول بنیادی است كه اساس رشد و تكامل رشهای مهندسی ارزش قرار
گرفته است. این اصول بنیادی شامل بهره‌گیری از كارشناسان چند تخصصی برای
اعمال تغییرات، تكمیل تدریجی تغییرات از طریق مطالعه و بررسی عینی كار و
بهره‌گیری از یك منطق اساسی برای طرح پرسش ها و برنامه ریزی انجام كار است.
در طی چندین سال، روشهای فنی مهندسی ارزش همانند عرصه‌های به كارگیری آن،
گسترش پیدا كرد. امروزه تحلیل یا مهندسی ارزش، رشته ای شناخته شده برای
ارتقای ارزش تولیدات یا خدمات به شمار می رود.
فرآیند مهندسی ارزش، فرآیندی منطقی و ساختار یافته است كه در آن از یك گروه كارشناس چند تخصصی برای هدفهای زیر استفاده می شود:
۱- انتخاب پروژه یا محصول مناسب برای تحلیل با توجه به زمان صرف شده برای مطالعه.
۲- مشخص كردن و اندازه گیری كردن ارزش جاری یك پروژه و محصول یا اجزای
تشكیل دهنده آن با توجه به عملكردهایی كه نیازها، هدفها و خواستهای یك
پروژه را برآورده می‌سازد.
۳- تدوین و ارزیابی گزینه‌های جدید برای تخمین یا ارتقای كیفیت بخشهای وابسته با هزینه كمتر.
۴- انطباق گزینه جدید با بهترین راه عملی كردن آن.
گروه مهندسی ارزش از طراحان، پیمانكاران، تحلیل گران ارزش و كارفرمای یك
طرح اجرایی تشكیل می‌شود. این گروه گرچه در كنار یكدیگر و در طرحی واحد
كار نمی كنند اما از لحاظ موضوع به یكدیگر مربوط بوده و با زمینه های
تخصصی مجموعه نیز آشنایی دارند.
پیمانكاران تقریباَ همواره در حین اجرا با مسائل و مشكلات تازه ای روبرو
می شوند كه لزوم تغییرات در طراحی یا حتی بازنگری طراحی ضرورت می یابد با
آنكه بیشترین موارد به كارگیری روشهای فنی تحلیل ارزش، در مرحله اجرا
انجام می شود، باید پذیرفت كه موفقیت كامل این كار به توانایی پیمانكاران
مجرب برای مشاركت در تحلیل ارزش بستگی دارد. یكی از مشكلات كنونی در عرصه
اجرایی، دوگانگی بین طراحی و اجرا است.
به رسمیت‌شناختن توانایی‌های مدیر یا سرپرست كارگاه می‌تواند به كارگیری
روشهای تحلیل ارزش را تضمین كند. كارفرما مهمترین و اصلی‌ترین جنبه
مشاركت كار را در حلقه تحلیل ارزش به عهده دارد. پشتیبانی فعالانه
كارفرما، ضامن موفقیت و موثر واقع شدن كار است. كارفرما برای آنكه تمایل
لازم را برای انجام این پشتیبانی پیدا كند، باید با مسئولیت های مجموعه
تحلیل ارزش و حدود آن مسئولیتها در چهارچوب ساختار حق الزحمه ای موافقت
نامه طرح، آشنا باشد.
مهندسی ارزش به دلیل اینكه موجب كاهش هزینه های اجرایی و صرفه‌جویی در
هزینه‌ها می شود، از این رو كارفرمایان تمایل دارند تا با پرداخت
حق‌الزحمه جداگانه‌ای به تحلیل‌گران ارزش، همواره از حضور و تداوم فعالیت
گروه تحیلی گر ارزش در كنار خود، بهره‌مند باشند.
●اثبات كارآیی مهندسی ارزش در دنیا
در ژاپن از ۶۹۸ شركت كه مورد بررسی قرار گرفته اند، حدود ۷۱ درصد، از
مهندسی ارزش در تولیدمحصولات و ارائه خدمات خود استفاده كرده اند. در
آمریكا و كانادا استفاده از متدولوژی ارزش در صنایع عمده،عمومیت داشته و
در طرحهای عمومی (دولتی) اجباری است. مهندسی ارزش در دایره عمران آمریكا
در بین سال های ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۰ بیش از ۳۵ میلیارد دلار صرفه‌جویی در پی
داشته و از ۵۵ میلیارد دلار هزینه اضافی نیز جلوگیری كرده است (در حدود
درآمد نفتی ایران در همین مدت) در حالیكه ۸۵ درصد درآمد عربستان، به عنوان
ثروتمندترین كشور عربی، از فروش نفت حاصل می‌شود،بیش از بیست سال است كه
مهندسی ارزش را در دستور كار خود قرار داده است.
جدول ۱- درصد كاربرد مهندسی ارزش در صنایع مختلف جهان
ردیف رشته درصد كاربرد
۱ برق و الكترونیك ۹/۷۹
۲ حمل ونقل (راهسازی‌وترافیك) ۳/۹۱
۳ تولید تجهیزات ۹۰
۴ ماشین‌سازی و تولید خودرو ۵/۸۴
۵ صنایع شیمیایی ۵۰
۶ صنایع ساختمانی ۳۹
۷ صنایع غذایی ۵/۳۷
توصیه‌های مهندسی ارزش
توصیه‌های مهندسی ارزش به شرح زیر است: ۱- هزینه‌های تمام طول عمر پروژه را مد نظر قرار دهید نه فقط مقاطعی از آن را.
۲- شاخص ارزش (كاركرد به هزینه) سیستم یا زیر سیستم مورد نظر را بالا ببرید.
۳- تاثیر هر پیشنهاد مهندسی ارزش را در صورت جوابگوئی به عملكرد از نقطه نظر زمان، هزینه و كیفیت تحلیل كرده و گزارش كنید.
۴- در برنامه‌های مهندسی ارزش، نیازهای تصریح شده، تلویحی و تكوینی را مورد توجه قرار دهید.
۵- برای خلاقیت ذهنی طرفهای ذیربط و ذینفع احترام قائل شوید و برای بروز آن، فضای مناسب ایجاد كنید.
۶- پذیرفتن رای نهایی كارفرما.
۷- مهندسی ارزش می‌تواند حلال مشكلات باشد، به شرط آنكه از طریق نظام
طراحی، منسجم و تحت كنترل باشدو با مستندات شفاف و یكپارچه ای پشتیبانی
شود.
۸- به كارگیری مهندسی ارزش با استفاده از تحلیل كاركرد عوامل و محصولات
معمولاَ توسط یك گروه آموزش دیده و متخصص به نام ”گروه مهندسی ارزش” صورت
می گیرد.
گروه مهندسی ارزش مستقل از گروه طراحی است.
نتیجه گیری
امروزه با توجه به نقش مهم روش مهندسی ارزش در صرفه جویی و افزایش توان
رقابت تولیدكنندگان و عرضه‌كنندگان تولیدات در بخشهای گوناگون صنایع،
خدمات و كشاورزی در سطوح جهانی و نیز گستره بین المللی تجارت در برخی از
كشورهای پیشرفته از جمله انگلستان، باید به نقش كلیدی و اساسی موسسات
تحقیقاتی و آموزش عالی از جمله دانشگاهها توجه كرد.
این مراكز می توانند با برگزاری كارگاههای مهندسی ارزش با حضور نمایندگان
صنایع گوناگون، دانشجویان مقاطع كارشناسی و كارشناسی ارشد و نیز استادان
مربوطه، در بهبود توان رقابتی صنایع و آموزش كادر علمی دانشگاه و
دانشجویان و كارشناسان حوزه صنعت كشور نقش اساسی داشته و در توسعه و پیاده
سازی روش مهندسی ارزش در عرصه طرحهای اجرایی مملكت سهیم باشند.
به عبارت دیگر باید از تجارب سایر كشورها در زمینه مهندسی ارززش بهره برد و آنها را مورد توجه قرار داد.