در علم سياستگذازي (Policy Making)، چرخه اي بسيار مهم براي حيات حاكميت ها ارائه مي گردد كه به نام چرخه حياتي حاكميت ناميده مي شود. در اين چرخه، فلسفه حاكميتي يك نظام، اساس حيات حاكميت را تشكيل مي دهد. به عبارتي ديگر، اين فلسفه و ايدئولوژي حاكم بر حكومت است كه شاكله همه امور حكومت را پايه‌ريزي مي كند. اگر فلسفه حاكم بر نظام حكومتي، الهي باشد مطمئناً همه اصول حاكم، سياستها، راهبردها، پروژه هاي عملياتي و حتي نوع آمايش سرزمين در تمام عرصه هاي فرهنگي، اجتماعي، سياسي، اقتصادي و امنيتي، الهي خواهند بود. و اگر فلسفه و ايدئولوژي حاكم بر نظام حكومتي، اومانيستي و يا ماترياليستي باشد، همين روند طي خواهد شد. به همين دليل است كه مي توان ردپاي فلسفه غالب هر دوره زماني تمدن بشري را در عرصه هاي عملياتي فرهنگي مانند تئاتر و سينما، و يا در كتب و حتي نوع آموزشها و مديريتهاي همان دوره مشاهده نمود.
مديريت جامع بحران به عنوان يكي از كليدي ترين زير بناهاي حاكميتي از اين امر مستثني نيست. با توجه به اينكه توسعه پايدار در هر كشوري وابستگي مطلق به نحوه مديريت بحران در آن كشور دارد، بنابراين مي توان ادعا نمود كه توسعه بدون برنامه‌ريزي جامع براي مديريت بحران، توسعه پايداري نخواهد بود كه مثال‌هاي زيادي از آن را در كشور و در جهان داريم. در سخنان مقام عظماي ولايت فقيه آيت ا.. خامنه‌اي نيز چنين مطلبي را مي‌توان دريافت نمود:
اگر پدافند غير عامل نباشد تمامي دستاوردهاي فرهنگي، اقتصادي، علمي و سياسي در يك نصف روز هدر مي‌رود.
تعريف مديريت جامع بحران
مديريت جامع بحران عبارت است از اقداماتي كه براي اداره انواع مختلف تهديدات (طبيعي، تكنولوژيك، جنگي و تروريستي)، و با در نظر گرفتن همه ابعاد تهديدات (ابعاد فرهنگي، اجتماعي، اقتصادي، سياسي، امنيتي) در همه فازهاي يك بحران (پيشگيري، كاهش مخاطرات، آمادگي، مقابله، بازتواني، بازسازي) و با توجه جدي به چرخه حياتي حاكميت( فلسفه و ايدئولوژي حاكم، دكترين و اصول، سياستها، آمايش سرزمين، راهبردها، پروژه ها) انجام مي شود.
دكترين و اصول حاكم بر مديريت بحران
دكترين مديريت بحران، مجموعه‌اي از اصول بنيادين است كه تمامي منابع، راهبردها، سياستها، برنامه‌ها و اقدامات ملي را جهت پشتيباني اثر بخش و كارآمد از اهداف مديريت بحران، بسيج، هدايت و به كارگيري مي‌كند.
شاخص‌هاي يك دكترين موثر:
- شاخص يكپارچه سازي و هم افزايي
- شاخص هماهنگي و هدايتگري
- شاخص هدف محوري
- شاخص شفافيت
- شاخص مسئوليت‌پذيري راهبردي
- شاخص اثربخش‌سازي مديريت
- رويكرد آينده گرايانه
- شاخص واقعيت‌گرايي و قابليت تحقق
- شاخص مفهوم محوري
با توجه به حاكميت فلسفه و ايدئولوژي اسلامي و الهي در كشور ما، و وجود الگوي حكومتي ولايت فقيه طبق قانون اساسي، به نظر مي رسد، دكترين و اصول زير بر نظام مديريت جامع بحران كشور ما حاكم مي‌باشند:
- اصل آماده سازي و ساماندهي مردم با مشاركت فعال آنها(تفكر بسيجي)
- اصل الگو سازي جامعه آماده در برابر همه انواع تهديدات (حيات اجتماعي طيبه با الگوقرآني).
- اصل الگو سازي انسان آماده در برابر همه انواع تهديدات (حيات فردي طيبه با الگوي قرآني)
- اصل سناريو سازي تهديدات با توجه به تجربيات جهاني و ملي انواع بحران ها
- اصل نهادينه سازي فرهنگ مقاومت و پايداري ملي
- اصل تداوم خدمات دستگاه در شرايط بحران
- اصل تداوم نيازهاي اساسي مردم در شرايط بحران
- اصل رعايت اصول سامانه فرماندهي سانحه در شرايط بحران
- اصل هماهنگي بين سازماني در شرايط بحران
- اصل برنامه‌ريزي عملياتي موثر و كار آمد براي اداره صحنه بحران
- اصل توجه آمايش سرزمين در برنامه ريزي مديريت بحران
- اصل مديريت افكار عمومي قبل، زمان و پس از بحران
- اصل لرتقاي آستانه تحميل ملي
- اصل آينده پژوهي و دانايي محور
- اصل نگرش سيستمي و قانوني سازي
- اصل آموزش تخصصي و عمومي و انجام مانورهاي مداوم براي حفظ آمادگي دائمي
- اصل اجراي مداوم مطالعات دكترين، سياستگذاري، راهبردي، آمايش سرزمين و كاربردي در حوزه مديريت بحران
سياستهاي حاكم بر نظام مديريت جامع بحران
در تدوين سياست هاي حاكم بر نظام مديريت جامع بحران در يك جامعه توجه به 18 اصل زير ضروري است چون عدم توجه به هر يك از بندهاي زير مي تواند خلاهاي جدي راهبردي و عملياتي ايجاد نمايد:
- رابطه برنامه توسعه جامعه و برنامه مديريت بحران
- لزوم تدوين قوانين و سياستهاي مرتبط با سازمان مديريت بحران
- چارچوب ساختاري سازمان مديريت بحران
- چارچوب استخراج جامع تهديدات و خطر پذيري ها
- چارچوب برنامه ريزي راهبردي جامع مديريت بحران
- چارچوب تدوين برنامه عملياتي مديريت بحران در ستاد و صف
- نعيين نقش سازمان‌هاي راهبر و پشتيبان در مديريت بحران
- تعيين نقش نهادهاي مردمي در مديريت بحران
- چارچوب برنامه ريزي حوزه سلامت در بحران
- چارچوب برنامه ريزي حوزه امنيت در بحران
- چارچوب مديريت منابع در بحران
- تدوين شاخص هاي ارزيابي مديريت جامع بحران
- چارچوب اجراي مانور در سازمان
- تعيين اولويتهاي راهبردي اجرايي مديريت بحران
- چارچوب اجراي آموزش تخصصي و همگاني در مديريت بحران
- چارچوب اجراي مطالعات دكترين، سياستگذاري، راهبردي، آمايش سرزمين و كاربردي در حوزه مديريت بحران
- چارچوب مديريت در حوادث ويژه شامل حوادث بيولوژيك، هسته اي، راديولوژيك، شيميايي، تروريستي و...
راهبردهاي مديريت بحران
وقتي سازمان مديريت بحران به عنوان فرمانده مديريت بحرا، بر اساس سياستهاي نظام شكل مي گيرد، بر اساس فرآيند زير بايد راهبردي خود را براي اداره موثر و كارآمد بحران تدوين مي نمايد.
بر اين اساس، راهبردهاي اولويت دار مديريت بحران كشور از بين راهبردهاي زير استخراج مي گردد.:
- راهبردهاي پيشگيري از وقوع بحران
- رشد و توسعه پايدار و متوازن
- .پژوهش و آموزش
- هماهنگي و تلاشها و فعاليتهاي دستگاه ها و نهادهاي مربوط در راستاي پيشگيري از وقوع بحران
- قوانين و مقررات و دستورالعملهاي پيشگيري از وقوع بحران
- نظام آمار و اطلاعات
- تقويت فرهنگ ايمني و پيشگيري از وقوع بحران
- ايجاد تقويت زير ساخت هاي سياسي
- برنامه ريزي و تخصيص منابع
- راهبردهاي آمادگي براي وقوع بحران
- اطلاع رساني عمومي و تخصصي براي آمادگي در بحران
- برقراري ترتيبات موثر ساختاري براي ايجاد هماهنگي در فرايندهاي كسب آمادگي در برابر بحران
- وجود زير ساخت ها و بسترهاي ارتباطي و مخابراتي
- طراحي و استقرارنظام‌هاي پشتيباني با رويكرد آمادگي در برابر بحران
- سيستم هاي اطلاعات مديريت
- تقويت فرهنگ آمادگي در برابر بحران
- وجود قوانين و مقررات و دستورالعملهاي آمادگي در برابر بحران
- پژوهش و آموزش
- نظام مستند سازي از سوابق و تجربيات بحران‌هاي قبلي
- وجود نظام ارزيابي و پايش در رابطه با فرايندهاي آمادگي در برابر بحران
- برنامه ريزي و تامين اعتبارات مورد نياز براي برنامه‌هاي آمادگي در برابربحران
- راهبردهاي مقابله و مواجهه با بحران
- سيستم هاي اطلاع رساني و اطلاع گيري
- برآورد اوليه ابعاد حادثه
- ساختاردهي و هماهنگ سازي عمليات در حين بحران
- جستجو
- نجات
- تخليه و انتقال
- فوريتهاي پزشكي و درماني
- پشتيباني عمومي و تخصصي عمليات امداد و نجات
- ارزيابي (پايش)عمليات امداد و نجات
- راهبردهاي بعد از بحران
- ساختاردهي و هماهنگ سازي فعاليتهاي دستگاه‌ها و سازمان بعد از بحران
- سيستم‌هاي اطلاعات مديريت
- ارزيابي برآورد اوليه از نيازها براي عادي سازي نسبي شرايط زندگي حادثه ديدگان
- پذيرش و اسكان
- توزيع مايحتاج عمومي بصورت آماده براي مصرف
- تامين و تحويل آب سالم براي مصارف آشاميدني و بهداشتي
- تامين مسايل مربوط به بهداشت و درمان افراد حادثه ديده
- تامين بهداشت محيط عمومي
- استقرار تاسيسات و زير ساخت هاي حياتي براي زندگي
- تامين سوخت و انرژي مورد نياز
- تامين امنيت عمومي اردوگاه ها و اقامتگاه ها
- پشتيباني عمومي و تخصصي بعد از بحران
- ارزيابي عمليات عادي سازي، بازسازي و نو سازي بعد بحران
نويسنده:دكتر شهرام علمداري
منبع: ماهنامه ايمن و راهبرد-شماره اول- دي ماه 87- ص12و13