وقتي از «شهر مجازي» حرف مي‌زنيم از چه حرف مي‌زنيم؟
آشنايي با انواع شهرهاي مجازي
شهر مجازي،
عنواني كه در اين روزها در رسانه‌ها زياد شنيده مي‌شود از جمله پيامدهاي دنياي جديد مجازي است. دنيايي كه با شكل‌گيري
و گسترش وسائل جديد ارتباط
جمعي و فناوري‌هاي نوين ارتباطي به وجود آمده و تحولي در عرصه‌هاي مختلف زندگي ايجاد كرده است. شبكه‌هاي ارتباطي
نوين و در راس آنها شبكه جهاني
اينترنت فضاي يكپارچه جهاني به وجود آورده‌اند كه مي‌توان از آن تحت عنوان «جهان مجازي» ياد كرد. از جمله
پيامدهاي شكل‌گيري جهان مجازي بازتعريف
برخي مفاهيم جهان فيزيكي است. تقسيمات جغرافيايي هم در محيط مجازي
بازتعريف شده‌اند كه شهرهاي مجازي يكي از مصداق‌هاي آن محسوب مي‌شود.
اما شهرهاي مجازي فقط به تقسيمات جغرافيايي محدود نمي‌شوند و به طيف گسترده‌اي از محيط‌هاي مجازي اشاره دارد و
گاه ارائه تعريف آن با سردرگمي
و ابهام همراه است. اين مقاله به دنبال ارائه گونهشناسي
(Typology) از انواع شهرهاي مجازي است و با مرور طبقه‌بندي‌هاي
ارائه شده از شهرهاي مجازي، آنها را
در دو گروه دسته‌بندي مي‌كند.
طبقه‌بندي شهرهاي مجازي
پيش از
اين شهرهاي مجازي به شكل‌هاي مختلف تقسيم‌بندي شده‌اند كه در اينجا تلاش شده ضمن اشاره به چند مورد از آنها از
مجموعه اين طبقه‌بندي‌ها براي رسيدن
به يك گونهشناسي مناسب استفاده شود. «مارتين دوج» و همكارانش در مقاله «شهرهاي مجازي در شبكه اينترنت» شهرهاي
مجازي را به چهار گونه تقسيم‌بندي
مي‌كنند:
1) شهرهاي
مجازي فهرستي (Web Listing) هستند. اين
شهرهاي مجازي فقط شامل برخي راهنماها و اطلاعات هستند و اغلب با
اهداف تبليغاتي به خصوص در زمينه گردشگري ايجاد مي‌شوند.
2) شهرهاي
مجازي مسطح (Flat) را شامل
مي‌شود. در اين گونه، از نقشه‌هاي مسطح
شهرها و ساختمان‌ها براي ارائه اطلاعات به كاربران استفاده مي‌شود.
3) شهرهاي
مجازي سه بعدي (3D) هستند. در اين شهرها با استفاده
از تكنولوژي‌هاي واقعيت
مجازي فضاي شهري ساخته مي‌شود كه به فضاي واقعي نزديك است.
گروه چهارم، شهرهاي مجازي‌اي هستند كه از آنها با عنوان شهر مجازي واقعي (True) ياد شده
است. در اين شهرها فضاي شهري به شكل نزديك به واقع‌تري
در محيط مجازي بازنمايي شده است. در اين شهرها نسبتا همه جنبه‌هاي
زندگي واقعي پوشش داده مي‌شود.
در جايي ديگر دكتر «سعيدرضا عاملي» هفت نوع مختلف از شهرهاي مجازي را
بر اساس محتواي آنها معرفي
مي‌كند. نوع اول شهرهاي مجازي تاريخي هستند. اينگونه شهرها تلاشي براي نزديك كردن تاريخ شهر و متراكم كردن موازي
مقاطع مختلف تاريخي شهر در كنار
يكديگر محسوب مي‌شوند. «گوست» در آلمان (شبيه‌سازي دو جنگ جهاني) نمونه‌اي از اين شهرهاي مجازي است. دسته دوم،
شهرهاي مجازي ماهواره‌اي هستند. اين
شهرها با سيستم نقشه گوگل تحقق پيدا كردند و تلاش مي‌كنند حوزه تعامل شهروندان را با شهر بيشتر كنند.
شهرهاي مجازي داده‌اي، نوع سوم شهرهاي مجازي هستند. اين شهرها امكان داده‌اي
كردن كليه ظرفيت‌هاي جغرافيايي
را به وجود مي‌آورند
4) شهرهاي
مجازي كارگاهي هستند. در اينگونه، شهرها با
آزمون و خطا ساخته مي‌شوند و كاربران در آنها مي‌توانند
شهردار باشند. سايت زانپو نمونه‌اي از اينگونه شهرهاست.
5) شهرهاي
مجازي توريستي هستند. در اين شهرها كه شهر مجازي نيويورك از جمله
نمونه‌هاي آن است علاوه بر ارائه اطلاعات، تلاش مي‌شود تعامل نزديك به فضاهاي شهري هم ايجاد شود.
6)،
شهرهاي خدمات شهري يا شهرهاي
كامل مجازي هستند. شهر مجازي آمستردام به عنوان اولين نمونه از اين شهرها در سال ۱۹۹۴ راه‌اندازي شد. دسته هفتم
شهرهاي مجازي، شهرهاي انتخاب دوم
هستند. در اين شهرها زندگي متفاوت با زندگي واقعي محقق مي‌شود. سايت سكندلايف از جمله اين شهرهاست.
با جمع‌بندي تقسيم‌بندي‌هاي
ارائه شده مي‌توان انواع شهرهاي
مجازي را در دو گروه دسته‌بندي كرد. گروه اول شهرهاي
مجازي، معادل شهرگونه در دنياي فيزيكي دارند. به عبارت ديگر شهرهاي دنياي واقعي وقتي به دنياي مجازي مي‌روند در اين
دسته‌بندي قرار مي‌گيرد. مثلا شهر مجازي تهران،
اصفهان، نيويورك، پكن و غيره در اين گروه قرار مي‌گيرند.
اينگونه شهرها كه حياتشان وابسته به شهرهاي فيزيكي است را مي‌توان
در سه دسته ارائه اطلاعات، خدمات شهري و سه‌بعدي تقسيم‌بندي كرد. البته گونه چهارمي هم براي اين شهرها مي‌توان
تصور كرد كه هر سه نوع قبلي را شامل
شود، ولي هنوز چنين فضاهايي گسترش نيافته و در سال‌هاي آينده بايد منتظر آن بود. شهر مجازي ايده‌آل يا نوع چهارم،
مي‌تواند شهري سه بعدي باشد كه
كاربران ضمن گشت‌وگذار در آن هم به اطلاعات كافي دسترسي داشته باشند و هم بتوانند خدمات شهري را دريافت كنند.
گروه دوم، فضاهاي مجازي هستند كه ما به ازايي در دنياي واقعي
ندارند ولي به شهر مجازي معروف
شده‌اند. اين شهرهاي مجازي در دنياي مجازي متولد مي‌شوند و رشد پيدا مي‌كنند. هر چند ممكن است با دنياي فيزيكي هم
ارتباطاتي داشته باشند ولي حياتشان
به دنياي مجازي بستگي دارد.
برخي پايگاه‌هاي تخصصي مجازي كه
در ساختاري شهرگونه فعاليت
مي‌كنند، پايگاه‌هاي اينترنتي كه امكان شهرسازي به صورت
كارگاهي و آموزشي را فراهم مي‌كنند و دنياهاي مجازي كه زندگي دومي را در فضاي مجازي ايجاد كرده‌اند، انواع مختلف
گروه دوم شهرهاي مجازي هستند.
گروه اول: شهرهاي مجازي وابسته
به شهرهاي فيزيكي
بخش عمده‌اي
از جمعيت حال حاضر جهان شهرنشين هستند و جوامع صنعتي امروز به ميزان بسيار زيادي مبتني بر شهر هستند. به گفته «آنتوني
گيدنز» فرآيند شهري شدن كه در قرن هجدهم
و نوزدهم ميلادي به اروپا و امريكا محدود مي‌شد در
قرن بيستم به پديده‌اي جهاني تبديل شد. همزمان با رشد و گسترش اين پديده جهاني، مشكلات ناشي از آن نيز به سرعت
پديدار شد و عملا زندگي شهري را با
دشواري همراه ساخت. در يك قرن اخير همواره تلاش شده پيشرفت‌هاي حوزه فناوري در جهت كاهش دشواري‌هاي زندگي شهري به
خدمت گرفته شود. استفاده از امكانات
فضاي مجازي در امور شهري هم در راستاي همين اقدامات ارزيابي مي‌شود.
ظهور شبكه جهاني اينترنت شكل‌گيري فضاهاي جديد مجازي از جمله شهرهاي
مجازي موازي با شهرهاي فيزيكي را به دنبال داشت. اين شهرهاي مجازي وابسته به شهرهاي فيزيكي را مي‌توان در سه دسته
مورد ارزيابي قرار داد.
1)شهرهاي مجازي راهنماي اطلاعاتي
وب‌سايت‌هاي منتسب به شهرها يا شهرداري‌ها كه فقط به ارائه
اطلاعات شهري مي‌پردازند را مي‌توان
شهرهاي مجازي راهنماي اطلاعاتي ناميد. در اين وب‌سايت‌ها صرفا اطلاعاتي در مورد شهر و فهرستي از خدمات شهري
موجود ارائه مي‌شود. اطلاعاتي در مورد
تاريخچه، موقعيت جغرافيايي، ويژگي‌هاي اجتماعي- اقتصادي- فرهنگي
و جاذبه‌هاي گردشگري و تفريحي شهرها در اين سايت‌ها قابل دسترس است. همچنين ليستي از امكانات شهري از قبيل پارك‌ها،
موزه‌ها، سينماها، بيمارستان‌ها،
ايستگاه‌هاي پليس و ساير خدمات دولتي و خصوصي به همراه آدرس و
تلفن آنها از جمله ديگر اطلاعاتي است كه اغلب در اين نوع سايت‌ها يافت مي‌شود.
اين نوع وب‌سايت‌ها در واقع نسل
اول شهرهاي مجازي در دنيا محسوب
مي‌شوند و زماني كه بيشترين استفاده از وب به دريافت اطلاعات مربوط مي‌شد و هنوز امكانات تعاملي براي كاربران به وجود
نيامده بود، پايگاه‌هاي اينترنتي قابل
قبولي محسوب مي‌شدند. در دنيا اغلب شهرهاي مجازي با
اين ويژگي‌ها ارتقا پيدا كرده‌اند و حداقل به گونه خدماتي تبديل شده‌اند و امكانات بيشتري در اختيار مخاطبان‌شان
قرار مي‌دهند. در ايران اما
اغلب وب‌سايت‌هاي شهرهاي كشور كه عبارت شهر مجازي يا شهر الكترونيكي را هم در عنوانشان قرار داده‌اند هنوز در اين
دسته قرار مي‌گيرند. تنها در چند
كلان‌شهر از جمله تهران است كه پايگاه اينترنتي شهر علاوه بر اطلاعات، برخي خدمات شهري را هم ارائه مي‌دهد.
2)شهرهاي مجازي ارائه خدمات شهري
در شهرهاي
مجازي خدمات شهري همان‌طور كه از عنوان آن مشخص است، علاوه بر ارائه اطلاعات شهري، بخشي از خدمات شهري به صورت
آنلاين براي شهروندان قابل
دسترس است. شهروندان به كمك اين پايگاه‌هاي اينترنتي مي‌توانند برخي امور از قبيل پرداخت عوارض شهري، ارائه درخواست
براي دريافت خدمات شهري، پيگيري
پرونده‌هاي مربوط به امور اداري و خدماتي و مواردي از اين دست را به شكل آنلاين انجام دهند. انجام اين امور به صورت
آنلاين، ضرورت حضور فيزيكي
براي شهروندان در سازمان‌ها و نهادها را از بين مي‌برند و علاوه بر صرفه‌جويي در وقت و هزينه شهروندان و دولت از
مسافرت‌هاي درون شهري غيرضروري
نيز خواهد كاست.
در نتيجه، از پيامدهاي ارائه
خدمات شهري به صورت آنلاين كاهش
ترافيك شهري است. با اين تفاسير بخشي از مردم از درون
خانه‌هاشان به انجام كار و اداره خدمات مي‌پردازند و به تعبير مانوئل كاستلز «مركزيت خانه» يكي از گرايش‌هاي مهم جامعه
جديد است. در اين حالت شهرهاي
مجازي بخشي از دولت الكترونيكي محسوب مي‌شوند كه سعي در بهره‌گيري امكانات جديد ارتباطي در جهت تحقق شكل جديدي از
ارائه خدمات دولتي دارد. اغلب شهرهاي مجازي دنيا
اين قبيل خدمات را ارائه مي‌دهند و در اين دسته قرار
مي‌گيرند. در ايران هم پايگاه اينترنتي چند كلان‌شهر از جمله شهر تهران (www.tehran.ir) داراي
اين ويژگي‌هاست.
3)شهرهاي مجازي سه بعدي
شهرهاي مجازي
سه بعدي گونه ديگري از بازسازي شهرهاي فيزيكي در دنياي مجازي محسوب مي‌شوند. اين نوع شهرها كاركردهاي گسترده‌اي
دارند و براي اهداف متفاوتي از
سرگرمي گرفته تا مسائل علمي و تحقيقاتي به كار گرفته مي‌شوند. شهرهاي سه بعدي گاه براي ارائه اطلاعات شهري و گردشگري
به گردشگران به كار مي‌روند
و در خدمت صنعت تورسيم قرار مي‌گيرند، زماني براي سرگرمي و ايجاد حس تعامل در شهروندان استفاده مي‌شوند و گاه در
امور تحقيقاتي و پروژه‌هاي شهرسازي
و معماري به كار مي‌آيند. نمونه بازسازي شهرهاي فيزيكي در قالب شهرهاي سه‌بعدي مجازي در سايت پلنت ناين (www.planet9.com) ارائه مي‌شود. نمونه مشهورتر
شهرهاي مجازي سه بعدي از طريق نرم‌افزار گوگل‌ارث (Google Earth) قابل دسترس هستند. گوگل‌ارث از
خدمات نرم‌افزاري شركت گوگل است كه با
استفاده از دوربين‌هاي ماهواره‌اي مي‌تواند تماشاي نقاط
مختلف كره زمين از بالا را براي كاربران ممكن كند. در نسخه‌هاي جديدتر اين نرم‌افزار علاوه بر اينكه مي‌توان
نقاط مختلف كره زمين را از بالا
مشاهده كرد، برخي شهرها به شكل سه بعدي ساخته شده‌اند و مي‌توان آنها را با جزئيات دقيق‌تري تماشا كرد.
نمايي از يك شهر مجازي در گوگل ارث
كه از نوع شهرهاي مجازي سه‌بعدي است
گروه دوم: شهرهاي مجازي مستقل
از دنياي فيزيكي
گروه
سوم:
فضاهاي مجازي كه به عنوان شهرهاي مجازي شناخته
مي‌شوند، هويتي مستقل از
شهرهاي فيزيكي دارند و در واقع بازسازي يا بازنمايي يك محيط فيزيكي نيستند. حيات اين نوع شهرهاي مجازي به دنياي
مجازي بستگي دارد. اين محيط‌ها
را مي‌توان در سه دسته تقسيم‌بندي كرد: شهرهاي مجازي كه در دل دنياهاي مجازي به وجود آمده‌اند، شهرهاي مجازي
كارگاهي و شهرهاي مجازي تخصصي.
1)شهرهاي مجازي در دنياهاي مجازي
گونه‌اي از محيط‌هاي مجازي كه در آنها به نوعي شهرهاي مجازي تحقق
پيدا مي‌كند، وب‌سايت‌هايي هستند
كه تحت عنوان «دنياهاي مجازي» (Virtual worlds) طبقه‌بندي
مي‌شوند. دنياي مجازي محيط شبيه‌سازي
شده كامپيوتري است كه در آن تلاش شده محيطي شبيه
به دنياي واقعي بازسازي شود. در دنياهاي مجازي كاربران به شكل تعاملي با يكديگر در ارتباط هستند و بخشي از فضاها و
مناسبات دنياي فيزيكي در اين محيط
ديجيتالي ايجاد شده است. گاه محيط شبيه‌سازي شده آنقدر به زندگي فيزيكي نزديك است كه از آنها تحت عنوان سايت‌هاي
زندگي دوم ياد مي‌شود. دنياهاي مجازي با اهداف
مختلفي راه‌اندازي مي‌شوند كه ايجاد سرگرمي مجازي را
مي‌توان از مهم‌ترين اين اهداف دانست.
بازي‌‌سازي اقتصادي، ايجاد اجتماعات مجازي، آموزش، اهداف سياسي و
تعليمات نظامي از جمله ديگر اهداف
اين محيط‌ها به شمار مي‌آيند. از جمله معروف‌ترين دنياهاي مجازي، سايت سكندلايف (www.secondlife.com)
است. در اين محيط مجازي تقريبا تمام ويژگي‌هاي دنياي فيزيكي بازسازي
شده است. افراد با مشاغل
گوناگون درگير روابط اجتماعي و اقتصادي شبيه دنياي واقعي
هستند و ساختمان‌ها و اماكن با توجه به واقعيت‌هاي دنياي فيزيكي ساخته شده‌اند. در واقع كاربران اين سايت به
مثابه شهروندان شهري مجازي، مناسبات
دنياي واقعي را بازسازي مي‌كنند.
نمايي از شهر مجازي در سكندلايف
كه از نوع دنياهاي مجازي است
2)شهرهاي مجازي كارگاهي
سايت‌هايي كه
با عنوان شهرهاي مجازي كارگاهي شناخته مي‌شوند گونه ديگري از شهرهاي مجازي هستند. در اين سايت‌ها، كاربران به مثابه
معماران و شهرسازان عمل مي‌كنند
و مي‌توانند با آزمون و خطا فضاهاي شهري را ايجاد كنند و خودشان شهردار اين شهرهاي مجازي باشند. سايت زانپو (www.zanpo.com) نمونه‌اي از اين محيط‌هاي مجازي
است. در معرفي زانپو آمده اين سايت يك بازي
آنلاين، دنياي مجازي و شبكه اجتماعي است. زانپو از شهرهاي مجازي زيادي تشكيل شده كه هر كدام معماري خاص خودشان را
دارند.
نمايي از يك شهر مجازي در زانپو
كه از نوع شهرهاي مجازي كارگاهي است
3)شهرهاي مجازي تخصصي
نوع ديگر
شهرهاي مجازي، پايگاه‌هاي اينترنتي تخصصي هستند كه در جهت بازسازي ساختارهاي شهري در وب‌سايتشان تلاش كرده‌اند. بيشترين
ابهام و گاهي سوءبرداشت در مورد مفهوم
شهر مجازي در مورد اين نوع سايت‌ها وجود دارد. از آنجايي
كه شرايط تبديل شدن يك وب‌سايت به شهرمجازي به روشني تعريف نشده گاه برخي پايگاه‌هاي اينترنتي از اين عنوان براي
توصيف خودشان استفاده مي‌كنند
در حالي كه ويژگي‌هاي يك شهرمجازي را دارا نيستند. اغلب وب‌سايت‌هاي
فارسي زبان كه از عنوان شهرمجازي استفاده كرده‌اند در اين گروه
قرار مي‌گيرند. هرچند وقت يك بار خبر راه‌اندازي پروژه‌اي در وب فارسي منتشر مي‌شود كه عنوان شهرمجازي را با خود
يدك مي‌كشد ولي مشخص نيست چه
تفاوتي با ساير پايگاه‌هاي اطلاع‌رساني و سرويس‌دهنده دارد. شهر مجازي كتاب، شهر مجازي قرآني، شهر مجازي ايده‌هاي
شهروندي و به تازگي شهر مجازي دانشجويان
ايران از جمله اين نمونه‌ها هستند.