وضعیت چک‌های برگشتی طی سال‌های اخیر به گونه‌ای پیش‌رفته که بر اساس آخرین گزارش بانک مرکزی تنها در سه ماهه اول امسال، ۲.۴ میلیون فقره با مبلغی حدود ۳۰ هزار میلیارد تومان برای این چک ها ثبت شده است. هرچند که نسبت چک‌های برگشتی به چک‌های مبادله شده از نظر تعداد ۳.۶ درصد و مبلغ ۳.۱ درصد بوده؛ اما در فاصله یکساله تعداد چک‌های برگشتی با افزایش سه میلیونی به حدود هشت میلیون فقره افزایش یافته که رشدی حدودی ۶۰ درصدی داشته و مبلغ آن تا دو برابر افزایش یافته است.
این روند در حالی رخ داده که بخش تولید و تولیدکنندگان به عنوان یکی از مخاطبان بزرگ چک با مشکل مواجه کرده است و معتقدند که وضعیت بحرانی در حال حاضر در این زمینه وجود داشته و تولید و توزیع محصولات آن‌هارا تحت تاثیر قرار داده است به طوری که می‌گویند چک‌های برگشتی کمر تولید کنندگان و توزیع کنندگان چرم را شکسته است. این در حالی است که بنا بر اذعان خود تولیدکنندگان درباره رکودی که بر تولید و اقتصاد وجود داشته و گرانی محصولات، تامین هزینه برای آنها بسیار سخت شده و پرداخت مبالغ چک‌ها به راحتی انجام نمی‌شود. در این شرایط بسیاری از چک‌های صادره برگشت می‌خورد.
این در حالی است که پیش تر کارشناسان و تحلیلگران بازار پول نسبت به روند رو به رشد چک‌های برگشتی واکنش نشان داده و اعلام کرده بودند که در صورت ادامه این جریان، بازار به آن واکنش نشان خواهد داد و ممکن است که به سمت جایگزینی پول نقد به جای چک حرکت کند.
همراه با این موضوع موارد دیگری در رابطه با دلایل افزایش چک‌های برگشتی مطرح و ماجرای سامانه چکاوک نیز به میان آمده است. سامانه الکترونیکی که برای مدیریت یکپارچه پذیرش و پردازش چک طراحی و از حدود دو سال گذشته رسما به شبکه بانکی آمده است. در این سامانه علاوه بر انتقال تصاویر چک‌ها، اطلاعات مربوط به چک‌های وصولی، برگشتی و عودتی در یک بانک اطلاعاتی ذخیره و پردازش و عملیات تسویه بین بانکی در نتیجه پردازش چک‌ها در آن با سرعت و دقت بیشتری نسبت به قبل انجام می‌شود.
اما در کنار نظر کارشناسان درباره چرایی افزایش چک‌های برگشتی و منشا آنها، دبیرکل بانک مرکزی نیز در این باره به چند مورد اشاره دارد. آن‌طور که احمدی در این باره توضیح داده است تعداد چک‌های برگشتی به شرایط رونق و رکود اقتصاد بستگی دارد و باید گفت که وقتی تولید ناخالص یا نقدینگی دو برابر می‌شود حجم اقتصاد نیز تا دو برابر بزرگتر شده است. بنابراین تعداد و مبلغ چک‌ها هم در مبادلات بیشتر شده و به دنبال آن تعداد چک‌های برگشتی افزایش می‌یابد.
دبیر کل بانک مرکزی البته معتقد است افزایش تعداد چک‌های برگشتی ارتباط چندانی با سامانه چکاوک ندارد و تاکید دارد که مناسب آن است تعداد چک‌های برگشتی به عنوان یک شاخص قلمداد نشود، بلکه نسبت آن به کل چک‌ها و نسبت مبلغ چک‌های برگشتی به کل دارایی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و نه فقط تعداد آنها. وی در این باره نمونه‌ای عنوان و گفت که در اول آبان‌ماه سال جاری حدود یک میلیون و ۶۰۰ هزار فقره چک تنها در یک روز بدون هیج مشکلی در سامانه چکاوک پردازش شده که نسبت به پایان مهرماه سال گذشته حدود ۱۰۰ درصد افزایش یافته است. در حالی که تعداد چک‌های برگشتی در این نقطه تنها ۵۰ درصد افزایش دارد.
وی با بیان اینکه اگر بدون اشاره به افزایش تعداد کل چک‌های مبادله شده در چکاوک فقط به تعداد چک‌های برگشتی اشاره کنیم، قضاوت نادرست و ناقصی است، توضیح داد که آمارهای چکاوک باید با خود آن مقایسه شود نه آمارهای اتاق پایاپای چرا که در این اتاق آمارها به روز و قابل اتکا نیست و حتی با تاخیر ۱۰ روزه ثبت می‌شد که طی این مدت برخی چک‌های برگشتی وصول و از آمار کل باید خارج شود.
دبیر کل بانک مرکزی با تاکید بر اینکه در چکاوک قدرت اندازه گیری دقیق‌تر و روزآمد تر است اعلام کرد: دلایلی که منجر به برگشت چک و یا عودت آن می‌شود، بیشتر از حالت سنتی پذیرش و پردازش چک‌ها منشا می‌گیرد، بنابراین هر دو مورد باید به طور جدا مورد بررسی قرار گیرد.