بورس‌های اوراق بهادار با راه‌اندازی ابزارهای مالی جدید می‌توانند گزینه‌های سرمایه‌گذاری جدیدی را در اختیار سرمایه‌گذاران، شرکت‌ها و نهادهای مالی قرار دهند تا هر یک از آنها مطابق با اهداف و نیازهای خود اقدام به سرمایه‌گذاری در این ابزارها کنند. بورس‌های اوراق بهادار از این طریق می‌توانند جذابیت بازارهای خود را افزایش داده و در نتیجه سرمایه‌گذاران و نهادهای مالی بیشتری را به سرمایه‌گذاری در بورس سوق دهند. از جمله ابزارهای نوین مالی که امکان معامله آن در بورس‌های اوراق بهادار و حتی بازارهای خارج از بورس وجود دارند، ابزارهای پوشش سرمایه‌ای هستند که توسط یک نهاد ثالث (به‌عنوان مثال بانک‌ها و نهادهای مالی معتبر) منتشر شده و معمولا به‌منظور تامین مالی مورد استفاده قرار می‌گیرند. ابزارهای پوشش سرمایه‌ای جزو ابزارهای مالی مشتق بوده و همچون قراردادهای آتی و اختیار معامله، مبتنی بر یک دارایی پایه از جمله سهام، سبد سهام و شاخص سهام منتشر می‌شوند. سرمایه‌گذاران نیز با خرید این ابزار می‌توانند خود را در برابر نوسانات نامطلوب قیمت دارایی پایه مصون نگه دارند و در صورت تغییرات مطلوب قیمت دارایی پایه سود کسب کنند. خریدار ابزار پوشش سرمایه‌ای باید کل ارزش معامله را در ابتدای معامله به ناشر پرداخت کند.
ابزار کمکی بازار سهام
در این راستا گروه تحقیق و توسعه شرکت بورس اوراق بهادار تهران در گزارشی به قلم کامران سلمانی قرائی ضمن بررسی نحوه انتشار ابزارهای پوشش سرمایه‌ای در بازارهای اوراق بهادار به بررسی استفاده از این ابزارها به‌منظور تامین مالی شرکت‌ها و نهادهای مالی معتبر پرداخته است و ضمن تشریح ساختار و انواع ابزارهای پوشش سرمایه‌ای، ریسک‌ها، مزایا و تجربیات جهانی معاملات ابزارهای پوشش سرمایه‌ای در بورس‌های فرانکفورت، اشتوتگارت و سوئیس را مورد بررسی قرار داده است.
ساختار ابزارهای پوشش سرمایه‌ای
طراحی ابزارهای مالی جدید در بازارهای سرمایه می‌تواند جذابیت این بازارها را برای سرمایه‌گذاران افزایش دهد و سرمایه‌های جدیدی را روانه این بازارها کند. محصولات ساختاریافته از جمله ابزارهای نوین مالی هستند که بسیاری از بورس‌های اوراق بهادار اقدام به راه‌اندازی معاملات آنها کرده‌اند. محصولات ساختاریافته، ترکیبی منعطف و خلاقانه از یک سرمایه‌گذاری کلاسیک (مانند سهام یا اوراق قرضه) با یک ابزار مشتقه هستند که توسط یک نهاد ثالث مانند بانک‌ها و نهادهای مالی معتبر و مبتنی بر یک دارایی پایه همچون سهام، شاخص سهام، سبد سهام، نرخ بهره، ارز و کالاهای مختلف منتشر می‌شوند. بازده محصولات ساختاریافته به بازده دارایی پایه آنها وابسته است. طیف وسیعی از محصولات ساختاریافته براساس ریسک و بازده وجود دارند و هر یک از سرمایه‌گذاران بنا به درجه ریسک‌پذیری خود می‌توانند در برخی از این ابزارها سرمایه‌گذاری کنند. ابزارهای پوشش سرمایه‌ای که جزو محصولات ساختاریافته به شمار می‌روند از جمله ابزارهای مالی جدیدی هستند که در بورس‌های اوراق بهادار و بازارهای خارج از بورس قابلیت معامله دارند. انجمن محصولات سرمایه‌گذاری ساختاریافته اروپایی، استانداردهایی را برای طبقه‌بندی محصولات ساختاریافته در نظر گرفته است که با توجه به این استانداردها، محصولات ساختاریافته به دو دسته ابزارهای سرمایه‌گذاری و ابزارهای اهرمی تقسیم می‌شوند. ابزارهای سرمایه‌گذاری نیز خود به سه دسته ابزارهای پوشش سرمایه‌ای، ابزارهای افزایش بازدهی و ابزارهای مشارکتی طبقه‌بندی می‌شوند.
سرمایه‌گذار برای خرید ابزار پوشش سرمایه‌ای باید در زمان انتشار ابزار، کل ارزش معامله یعنی ارزش اسمی ابزار یا همان قیمت انتشار ابزار را به ناشر (فروشنده) پرداخت کند که معمولا متفاوت از قیمت پایانی دارایی پایه در زمان انتشار ابزار باشد. از طرفی معمولا قیمت اعمال ابزار برابر قیمت پایانی دارایی پایه در زمان انتشار ابزار در نظر گرفته می‌شود. از جمله مولفه‌های مهمی که ناشر باید در زمان انتشار ابزار پوشش سرمایه‌ای تعیین کند نرخ مشارکت و سطح پوشش سرمایه‌ای ابزار هستند.در معاملات ابزارهای پوشش سرمایه‌ای، تضمین سرمایه فقط در سررسید قابل اجرا است به این معنی که سرمایه‌گذار زمانی می‌تواند از ویژگی تضمین سرمایه استفاده کند که این ابزار را تا سررسید در اختیار داشته باشد. بنابراین اگر سرمایه‌گذار قصد فروش ابزار پوشش سرمایه‌ای قبل از سررسید را داشته باشد ممکن است قیمت بازخرید این ابزار کمتر از قیمت خرید آن یا قیمت تضمین‌شده ناشر باشد و سرمایه‌گذار متحمل زیان شود.ابزارهای پوشش سرمایه‌ای مانند وارانت فقط توسط ناشران معتبر همچون بانک‌ها و نهادهای مالی معتبر منتشر می‌شوند و این به آن معنی است که فقط ناشران واجد شرایط می‌توانند اقدام به فروش ابزارهای پوشش سرمایه‌ای در بازار اولیه کنند و در موقعیت فروش این ابزارها قرار گیرند. سرمایه‌گذاران نیز در بازار اولیه تنها مجاز به خرید ابزارهای پوشش سرمایه‌ای هستند. دارندگان ابزارهای پوشش سرمایه‌ای می‌توانند ابزارهای خریداری‌شده را در بازار ثانویه معامله کرده و از بازار خارج شوند.
انواع ابزارهای پوشش سرمایه‌ای
انواع مختلفی از ابزارهای پوشش سرمایه‌ای در بورس‌های اوراق بهادار و بازارهای خارج از بورس قابل معامله هستند که عبارتند از؛ ابزارهای پوشش سرمایه‌ای غیرحدی، ابزارهای پوشش سرمایه‌ای حدی، ابزارهای پوشش سرمایه‌ای با مانع، ابزارهای پوشش سرمایه‌ای با کوپن و گواهی‌های قابل‌تبدیل (قابل‌تعویض).
۱- ابزارهای پوشش سرمایه‌ای غیرحدی: این نوع ابزارها که به ابزارهای پوشش سرمایه‌ای مشارکتی نیز معروف هستند از متداول‌ترین و مهمترین نوع ابزارهای پوشش سرمایه‌ای به شمار می‌روند. همچنین این ابزارها خود به دو دسته ابزارهای پوشش سرمایه‌ای افزایشی غیرحدی و ابزارهای پوشش سرمایه‌ای کاهشی غیرحدی تقسیم می‌شوند.
ابزارهای پوشش سرمایه‌ای افزایشی غیرحدی: در معاملات ابزارهای پوشش سرمایه‌ای افزایشی غیرحدی، سرمایه‌گذار کل ارزش معامله یعنی ارزش اسمی ابزار را در زمان انتشار به ناشر (فروشنده) پرداخت می‌کند. در زمان انتشار ابزار، برخی پارامترها همچون نرخ مشارکت، سطح پوشش سرمایه‌ای، سررسید و قیمت اعمال ابزار باید مشخص باشند.
ابزارهای پوشش سرمایه‌ای کاهشی غیرحدی: در معاملات ابزارهایی پوشش سرمایه‌ای کاهشی غیرحدی نیز سرمایه‌گذار کل ارزش معامله یعنی ارزش اسمی ابزار را در زمان انتشار به ناشر پرداخت می‌کند.
۲- ابزارهای پوشش سرمایه‌ای حدی: این نوع ابزارها نیز در دو دسته ابزارهای پوشش سرمایه‌ای افزایشی حدی و ابزارهای پوشش سرمایه‌ای کاهشی حدی طبقه‌بندی می‌شوند. در این نوع از ابزارهای پوشش سرمایه‌ای، ناشر یک سطح قیمت حدی را برای ابزار تعیین کرده که منجر به محدود شدن سود سرمایه‌گذار می‌شود.
ابزارهای پوشش سرمایه‌ای افزایشی حدی: سازوکار معاملات ابزارهای پوشش سرمایه‌ای افزایشی حدی تقریباً مشابه سازوکار معاملات ابزارهای پوشش سرمایه‌ای افزایشی غیرحدی است با این تفاوت که ناشر در زمان انتشار ابزار با تعیین یک سطح قیمت حدی برای ابزار (که بیشتر از قیمت اعمال تعیین می‌شود)، میزان سود سرمایه‌گذار را محدود کرده و سرمایه‌گذار نمی‌تواند بیشتر از درصد مشخصی از ارزش اسمی ابزار، سود کسب کند.
ابزارهای پوشش سرمایه‌ای کاهشی حدی: در معاملات ابزارهای پوشش سرمایه‌ای کاهشی حدی نیز ناشر در زمان انتشار این ابزار، سطح قیمت حدی را که کمتر از قیمت اعمال است تعیین کرده و میزان سود سرمایه‌گذار را محدود می‌کند. مانند ابزارهای پوشش سرمایه‌ای افزایشی حدی با توجه به قرار دادن این محدودیت در معاملات ابزارهای پوشش سرمایه‌ای کاهشی حدی، نرخ مشارکت در معاملات این ابزار در مقایسه با ابزارهای پوشش سرمایه‌ای غیرحدی بیشتر باشد.
۳- ابزارهای پوشش سرمایه‌ای با مانع: این نوع ابزارها به دو دسته ابزارهای پوشش سرمایه‌ای افزایشی با مانع، ابزارهای پوشش سرمایه‌ای کاهشی با مانع تقسیم می‌شوند. در معاملات این ابزارها نیز مانند سایر ابزارهای پوشش سرمایه‌ای، ناشر باید نرخ مشارکت و سطح پوشش سرمایه‌ای ابزار را تعیین کند با این تفاوت که ناشر یک سطح قیمتی تحت عنوان سطح قیمت مانع را نیز تعیین می‌کند.
ابزارهای پوشش سرمایه‌ای افزایشی با مانع: ناشر در معاملات ابزارهای پوشش سرمایه‌ای افزایشی با مانع، سطح قیمت مانع را بالاتر از قیمت توافقی تعیین می‌کند به این معنی که اگر قیمت دارایی پایه در سررسید (مانع اروپایی) یا طی دوره سرمایه‌گذاری تا سررسید (مانع آمریکایی) مساوی یا بیشتر از سطح قیمت مانع باشد، بازده حاصل از افزایش قیمت دارایی پایه به سرمایه‌گذار تعلق نخواهد گرفت و تنها سود سرمایه‌گذار محدود به مقدار کوپنی است که از قبل توسط ناشر تعیین شده است.
ابزارهای پوشش سرمایه‌ای کاهشی با مانع: در معاملات ابزارهای پوشش سرمایه‌ای کاهشی با مانع، ناشر سطح قیمت مانع را پایین‌تر از قیمت توافقی تعیین می‌کند به این معنی که اگر قیمت دارایی پایه در سررسید (مانع اروپایی) یا طی دوره سرمایه‌گذاری تا سررسید (مانع آمریکایی) مساوی یا کمتر از سطح قیمت مانع باشد، بازده حاصل از کاهش قیمت دارایی پایه به سرمایه‌گذار تعلق نخواهد گرفت و تنها سود سرمایه‌گذار محدود به مقدار کوپنی است که از قبل توسط ناشر تعیین شده است.
ابزارهای پوشش سرمایه‌ای با مانع مضاعف: ناشر در معاملات ابزارهای پوشش سرمایه‌ای با مانع مضاعف، دو سطح قیمت مانع را که به ترتیب کمتر و بیشتر از قیمت توافقی هستند تعیین می‌کند به این معنی که اگر قیمت دارایی پایه در سررسید (مانع اروپایی) یا طی دوره سرمایه‌گذاری تا سررسید (مانع آمریکایی) همواره در محدوده بین دو سطح قیمت مانع قرار گیرد سرمایه‌گذار به اندازه درصد افزایش یا کاهش در قیمت دارایی پایه، سود کسب می‌کند.
۴- ابزارهای پوشش سرمایه‌ای با کوپن: در معاملات ابزارهای پوشش سرمایه‌ای با کوپن، ناشر در تاریخ‌های مشخص قبل از سررسید، مبلغی را به‌عنوان کوپن در نظر می‌گیرد. در صورتی که قیمت پایانی دارایی پایه در آن تاریخ‌ها (دوره‌های مشاهدات کوپن یا دوره‌های مشاهدات فراخوان خودکار) از یک مقدار مشخص (سطح آغازگر فراخوان خودکار) بیشتر یا مساوی باشد، مبلغ کوپن به سرمایه‌گذار پرداخت می‌شود اما با این ویژگی که در همان تاریخ پرداخت کوپن، ابزار پوشش سرمایه‌ای منقضی شود که در اصطلاح گفته می‌شود ناشر از ویژگی بازخرید زودتر استفاده کرده است.
۵- گواهی‌های قابل‌تبدیل (گواهی‌های قابل‌تعویض): گواهی‌های قابل‌تبدیل از جمله ابزارهای پوشش سرمایه‌ای هستند که در سررسید با توجه به سطح پوشش سرمایه‌ای تعیین‌شده، کل یا بخشی از سرمایه اولیه سرمایه‌گذار را تضمین می‌کنند. در معاملات گواهی‌های قابل‌تبدیل در صورتی که قیمت پایانی دارایی پایه در سررسید بیشتر از قیمت اعمال (به قیمت تبدیل نیز معروف است) باشد، گواهی به طور خودکار به دارایی پایه تبدیل می‌شود و دارنده گواهی در سررسید، دارایی پایه را با قیمت اعمال از ناشر دریافت می‌کند. در معاملات گواهی‌های قابل‌تبدیل، قیمت اعمال بیشتر از قیمت دارایی پایه در زمان انتشار در نظر گرفته می‌شود.
ریسک‌های سرمایه‌گذاری در ابزارهای پوشش سرمایه‌ای
در معاملات ابزارهای پوشش سرمایه‌ای، سرمایه‌گذاران با ریسک‌های مختلفی مواجه هستند که از جمله می‌توان به ریسک نکول ناشر، ریسک قیمت بازاری طی دوره سرمایه‌گذاری و ریسک بازار ثانویه اشاره کرد.
بررسی جذابیت انتشار ابزارهای پوشش سرمایه‌ای در بورس تهران
ابزارهای پوشش سرمایه‌ای از جمله ابزارهای نوین مالی هستند که ناشران معتبر (به‌عنوان مثال بانک‌ها و نهادهای مالی معتبر) معمولا به‌منظور تامین منابع مالی خود در بورس‌های اوراق بهادار منتشر می‌کنند. از طرفی، شرکت‌ها و نهادهای مالی همواره به‌دنبال روش‌های مختلفی برای تامین منابع مالی هستند و انتشار ابزارهای مالی در بازارهای اوراق بهادار می‌تواند یک روش جذاب برای آنها باشد. بنابراین در صورت راه‌اندازی معاملات ابزارهای پوشش سرمایه‌ای در بورس اوراق بهادار تهران، انتشار این ابزارها می‌تواند مورد استفاده بسیاری از ناشران معتبر داخلی قرار گیرد. از طرفی انواع سرمایه‌گذاران از جمله سرمایه‌گذاران ریسک‌گریزی که به‌دنبال نرخ بهره بالاتری نسبت به نرخ سپرده بانکی هستند، می‌توانند اقدام به معاملات ابزارهای پوشش سرمایه‌ای در بازارهای اوراق بهادار کنند. بنابراین راه‌اندازی این ابزارها در بورس اوراق بهادار تهران منجر به جذب سرمایه‌گذاران بیشتر و در نتیجه ورود سرمایه‌های جدید به بورس می‌شود.یکی از الزامات راه‌اندازی ابزارهای مالی در بورس‌های اوراق بهادار، داشتن سیستم‌های مدیریت ریسک پیشرفته است. از آنجا که در معاملات ابزارهای پوشش سرمایه‌ای، سرمایه‌گذار کل ارزش معامله را در ابتدای معامله به ناشر (فروشنده) پرداخت می‌کند و ناشر نیز از رتبه اعتباری بالایی برخوردار است، بنابراین هیچ‌گونه وجه‌تضمینی پرداخت نمی‌شود و نیازی به سیستم مدیریت ریسک وجود ندارد. پس از انتشار و راه‌اندازی ابزارهای پوشش سرمایه‌ای در بورس اوراق بهادار تهران می‌تواند جذاب و راحت‌تر باشد.
تجربه جهانی معاملات ابزارهای پوشش سرمایه‌ای
ابزارهای پوشش سرمایه‌ای از جمله ابزارهای مالی هستند که قابلیت انتشار و معامله در بورس‌های معتبر دنیا را دارند. از جمله بورس‌های معتبری که این ابزار در آنها معامله می‌شود، می‌توان به بورس‌های فرانکفورت، اشتوتگارت، لندن، پاریس، بخارست، ورشو و سوئیس اشاره کرد.بورس‌های فرانکفورت و اشتوتگارت از جمله معتبرترین بورس‌های دنیا در زمینه معاملات ابزارهای مالی از جمله محصولات ساختاریافته هستند. محصولات ساختاریافته به دو دسته محصولات اهرمی و محصولات سرمایه‌گذاری تقسیم می‌شوند و هر دسته نیز شامل چندین نوع ابزار مالی مختلف هستند. از جمله محصولات ساختاریافته که در بورس‌های فرانکفورت و اشتوتگارت قابل‌معامله است ابزارهای پوشش سرمایه‌ای هستند که جزو محصولات سرمایه‌گذاری به شمار می‌روند. بورس سوئیس از جمله بورس‌های بزرگ و فعال در زمینه معاملات محصولات ساختاریافته است. همان‌طور که در شکل زیر نیز نشان داده شده است انواع مختلفی از محصولات ساختاریافته در این بورس قابل‌معامله هستند که می‌توان به ابزارهای پوشش سرمایه‌ای، ابزارهای افزایش بازدهی، ابزارهای مشارکتی و ابزارهای اهرمی اشاره کرد که هر یک از این ابزارها نیز خود انواع مختلفی دارند.