بانک‌محور بودن بازار‌هاي مالی كشور در خلال دهه‌هاي اخير موجب شده تا بیشتر شرکت‌ها برای تامین مالی خود به سراغ بانک‌ها بروند و از این طریق به تامین منابع مورد نیاز خود بپردازند. بدین ترتیب نه تنها کارکرد سیستم بانکی، خود به عاملی تورم‌زا همراه با اختلال در امور تولیدی تبدیل شده بلکه چنانچه بانک‌ها در تامین نیازهای مذکور ناتوان باشند، بنگاه‌های اقتصادی بدون برخورداری از یک سازوکار مطمئن تامین مالی، گرفتار شرايط رکود مي‌شوند و اين امر، تجربه كشور ما در سال‌هاي گذشته است.
از سوی دیگر، هر چند نظام مالی در اقتصاد ایران بانک‌محور است و بازار سرمایه نقش مسلط را در آن ایفا نمی‌کند، اما به گفته وزیر اقتصاد، توسعه این بازار می‌تواند شکل جدیدی از تجهیز و تخصیص منابع را در اقتصاد ایران ایجاد کند. به عبارت صریح‌تر، باید به بازسازی و تقویت بازار سرمایه کشور اقدام کرد تا مانع از پیچیده‌تر شدن مشکلات شويم و در این راستا برای جذب سلیقه‌های مختلف، طراحی و ارائه طیف وسیعی از ابزارها ضروری است و باید ابزارهای متناسب با ریسک‌پذیری و ریسک‌گریزی سرمایه‌گذاران طراحی شود تا بدین ترتیب تامین مالی بنگاه‌های بزرگ به دلیل بالا بودن حجم اوراق بهادار از طریق بورس و تامین مالی بنگاه‌های متوسط و کوچک نیز از کانال بازار فرابورس صورت پذیرد که در واقع گسترش این امر نیازمند فرهنگ‌سازی‌های بیشتر و آشناکردن مردم با بازار سرمایه است.
ایجاد تناسب بین بازدهی مورد انتظار و هزینه‌های تامین مالی
در این رابطه رییس اداره امور نهادهای مالی سازمان بورس در گفت‌وگو با خبرنگار ما اظهار کرد: یکی از ویژگی‌های مهم تامین مالی از طریق بازار سرمایه، توان تامین مالی در هر دو حوزه اوراق بهادار سرمایه‌ای و اوراق بهادار بدهی است.بهنام چاوشی در ادامه افزود: در بازار سرمایه بنگاه‌های مختلف این امکان را دارند تا زمینه را برای جذب سرمایه برای متقاضیان سرمایه فراهم کنند که در واقع یکی از ویژگی‌های قابل توجه بازار سرمایه توان ایجاد تناسب بین بازدهی مورد انتظار و هزینه‌های تامین مالی است.
وی خاطرنشان کرد: با توجه به انعطاف‌پذیری ابزار تامین مالی در بازار سرمایه، این امکان وجود دارد که سلایق و نیازهای مختلف افراد اعمال شود.
تنوع زیاد در ابزارهای مالی
چاوشی تنوع ابزارهای مالی با توجه به نیازهای مختلف سرمایه‌گذاران و متقاضیان سرمایه را از ویژگی‌های انکار‌ناپذیر بازار سرمایه دانست و گفت: در ایران بعد از تصویب قانون بازار اوراق بهادار توسط مجلس شورای اسلامی در آذرماه 1384، زمينه مناسبی برای راه‌اندازی انواع نهادها و ابزارمالی فراهم شد، با توجه به رویکرد سازمان بورس در تحقق اهداف قانون مذکور و بهره‌برداری از فرصت به‌وجود آمده در حوزه تامین مالی برای بنگاه‌ها، در سال‌هاي اخیر شاهد راه‌اندازی انواع نهادها و ابزارهاي مالی و حتی بورس‌های مختلف بودیم.
وی ادامه داد: یکی از امتیازات مهم تامین مالی در بازار سرمایه پیش‌بینی‌های صورت‌گرفته برای معافیت‌های مالیاتی در قوانین مربوطه است که این موضوع منجربه کاهش هزینه‌های تامین مالی و افزایش مطلوبیت برای سرمایه‌گذاران می‌شود.
چاوشی در ادامه افزود: برای تامین مالی بنگاه‌های ایرانی شرايط قانونی مناسبی فراهم است؛ ولی برخی مشکلات نظیر اعتمادسازی سرمایه‌گذاران و ایجاد تضمین‌های قابل قبول از نوع عملکرد و گذشت زمان لازم است تا امکان توسعه فرهنگ سرمایه‌گذاری و تامین مالی بنگاه‌ها فراهم باشد که در این راستا اولویت با فرهنگ‌سازی و آشنا نمودن افراد با فرهنگ سهامداری و سرمایه‌گذاری است.
به عقیده وی برخی از سرمایه‌گذاران هیچ سرمایه‌گذاری بدون ضمانت بانکی را مطلوب نمی‌دانند و شاید علت اصلی این امر مرتفع نشدن منافع ایشان در حوزه‌های تامین مالی مشارکتی در شرکت‌ها باشد و به همین منظور شاید لازم باشد سرمایه‌گذاران را به مرور با سرمایه‌گذاری‌ها با درجات ریسک مختلف آشنا کرد.
چاوشی با ذکر مثالی ادامه داد: این موضوع در راه‌اندازی صندوق‌های سرمایه‌گذاری لحاظ شد، به‌گونه‌ای که در راه‌اندازی صندوق‌های سرمایه‌گذاری برای همه انواع صندوق‌ها ضامن نقدشوندگی پیش‌بینی شد ولی الان به سمتی می‌رویم که انواع صندوق‌های سرمایه‌گذاری بدون ضامن نقدشوندگی نیز راه‌اندازی مي‌شوند.
نقش مهم شرکت‌های تامین سرمایه
رییس اداره امور نهادهای مالی سازمان بورس در ادامه اظهاراتش به نقش شرکت‌های تامین سرمایه اشاره کرد و گفت: به‌دنبال بسترسازی برای راه‌اندازی نهادهای مالی جدید در قانون بازار اوراق بهادار، شرکت‌های تامین سرمایه که یکی از ارکان اصلی بازارهای سرمایه در هر کشور محسوب می‌شوند شکل گرفتند. از سال 1386 تا کنون 7 شرکت تامین سرمایه مجوز فعالیت خود را از سازمان بورس دریافت کردند. طبیعی است اولین رسالت این شرکت‌ها معرفی خود به بازار تامین مالی کشور (و حتی خارج از کشور) بود.
چاوشی ادامه داد: با توجه به آنکه قدیمی‌ترین شرکت‌های تامین سرمایه در ایران عمری کمتر از 6 سال دارند، گفت نمی‌توان انتظار غیرمتعارفی از عملکرد اين شركت‌ها داشت، چراكه شرکت‌های تامین سرمایه مجبور بودند در بدو تاسیس اهداف بزرگ و مجزایی را پیگیری کنند؛ در وهله اول با توجه به جدید بودن صنعت مدیران این شرکت‌ها باید تجربیات حوزه‌های مختلف را به صنعت تعمیم می‌دادند که کار آسانی نبود. علاوه بر این باید در حوزه راه‌اندازی و زمینه‌سازی انواع روش‌های تامین مالی که تا کنون وجود نداشته تلاش کنند که علاوه بر نیاز به صرف زمان، بعضا ممکن است هزینه‌های مالی و کارشناسی قابل توجهی صرف این امور شود.وی تصریح کرد: به هر حال آنچه واضح است روند رو به رشد فعالان صنعت تامین سرمایه است که در حوزه‌های مختلف تامین مالی ورود کرده و فعالیت می‌کنند.
سفته‌بازی از بازار اولیه جدا نیست
چاوشی در پاسخ به سوال خبرنگار ما مبنی بر اینکه نقش بازارهای اولیه در این میان چیست و به عقیده شما آیا بورس با کیفیت کنونی آن بیشتر از آن که محل تامین مالی بنگاه‌ها باشد، محل سفته‌بازی نیست گفت: نباید بحث سفته‌بازی را از بازار اولیه جدا کرد؛ امکان سفته‌بازی و وجود بازار ثانویه فعال از مهمترین شروط موفقیت بازار اولیه و جذب سرمایه است.
وی ادامه داد: یکی از نیازهایی که بازار سرمایه و بورس ما در سال‌های اخیر تا حدود زیادی به آن رسیده، دیده‌شدن بود. بورسی که در سال‌های دور خیلی‌ها نام آن را نشنیده بودند؛ ولی حالا کمتر کسی است که کنجکاو برای ورود و سرمایه‌گذاری در بورس و بازار سرمایه نباشد.
وی خاطرنشان کرد: شاید هنوز با آنجا که خیلی‌ها حاضر به تحمل ریسک سرمایه‌گذاری در بورس باشند فاصله داشته باشیم، ولی ایجاد ابزارهای مالی اوراق بدهی یا انواع صندوق‌های سرمایه‌گذاری که ریسک نسبتا پایینی در مقایسه با تک‌تک سهام دارند باعث آشنایی تدریجی افراد با بازار سرمایه و افزایش پتانسیل تامین مالی در این بازار می‌شود.
تامین مالی بنگاه‌های کوچک از طریق فرابورس
رییس اداره امور نهادهای مالی سازمان بورس راه‌اندازی شرکت فرابورس ایران را اقدام مهم دیگر بازار سرمایه در کمک به تامین مالی بنگاه‌هایی دانست که نیاز به بازاری برای جذب منابع مالی و معرفی خود داشتند ولی توان احراز شرایط بورس اوراق بهادار را نداشتند و افزود: توسعه چشمگیر معاملات و شرکت‌هایی که با استفاده از ضوابط بازارهای مختلف فرابورس چه در زمینه انتشار اوراق بدهی و چه در زمینه انتشار اوراق سرمایه‌ای از پتانسیل‌های موجود در بازار سرمایه استفاده کردند گویای حرکت در این زمینه است.
چاوشی ادامه داد: هر سرمایه‌گذار برای اقدام به سرمایه‌گذاری در تامین مالی بنگاه‌ها علاوه بر در نظر گرفتن هدف بازدهی، محتاج به کاهش دو ریسک مهم است؛ اول ریسک‌های مربوط به عدم کسب بازدهی به دلایل عدم پیش‌بینی‌های صحیح اقتصادی و دوم ریسک صحت عملکرد و صداقت مدیران (ریسک اعتباری) است.
به عقیده چاوشی وجود بازار منسجمی نظیر بازار سرمایه، با توجه به ابزارهای مختلف نظارتی و اطلاع‌رسانی باعث خواهد شد که سرمایه‌گذاران دغدغه کمتری بابت نگرانی از صداقت مدیران داشته‌باشند و این یکی از مهمترین مواردی است که هر‌چه بیشتر حل شود زمینه را برای کمک به بنگاه‌های کوچک و متوسط اقتصادی فراهم خواهد کرد.
انتظار از بازار سرمایه بیش از این است
در این میان مدیر عامل شرکت تامین سرمایه نوین نیز حفظ توان توليد و رشد اشتغال در اقتصاد كشور را نيازمند منابع متنوع دانست و گفت: تا‌كنون اين منابع از محل سرمايه‌گذاري‌هاي دولتي، تامين مالي خارجي و پس اندازهاي مردمي تامين شده است.
دکتر ولی نادی قمی در ادامه افزود: طبق برنامه‌هاي تدوين‌شده قرار بود كه سهم نظام بانكي در تامين مالي رشد اقتصاد حدود ٣٥ درصد و مابقي نهادها ازجمله دولت، بازار سرمايه، سرمايه‌گذاري و تامين مالي خارجي حدود ٦٥ درصد باشد که با تشديد تحريم‌هاي بين‌المللي به‌خصوص عليه بخش‌هاي هيدروكربني و بانكداري، تحريم‌كنندگان در نظر داشتند كه از يك طرف درآمدهاي نفتي دولت كاهش يابد و از طرف ديگر ايران به يك منطقه ممنوعه براي عمده سرمايه‌گذاران خارجي تبديل شود.وی ادامه داد: با اين اوصاف برنامه‌ريزان اقتصاد كشور تامين مالي از طريق نظام بانكي و بازار سرمايه را در اولويت قرار دادند؛ نظام بانكي كه بار اصلي تامين مالي رشد توليد و اشتغال را به عهده دارد با مشكلات عديده ازجمله ترازنامه ضعيف، حجم بالاي معوقات و نسبت ٩٦ درصدي تسهيلات اعطايي به سپرده‌هاي دريافتي دست به گريبان است اما با اين حال با توجه به پيشينه قوي، شناخت كافي از سنت بازار، دانش روز بانكداري و مقبوليت عمومي همچنان مورد اتكاي عموم شركت‌ها و پروژه‌ها و اصطلاحا متقاضيان وجوه مازاد است.وی خاطرنشان کرد: در این میان بازار سرمايه كه در ساليان اخير مورد توجه عموم قرار گرفته است داراي ظرفيت‌هاي بالقوه بالايي است كه به طور كامل از آن استفاده نشده است. طبق آمار ارائه شده سال گذشته حدود ٣٣ هزار ميليارد تومان از طريق بازار سرمايه تامين مالي شده كه شامل عرضه‌هاي اوليه، افزايش سرمايه شركت‌ها، قرارداد‌هاي سلف كالايي و انتشار اوراق بدهي بوده است.نادی تصریح کرد: به نظر مي‌رسد انتظار از بازار سرمايه بيش از اين اعداد و ارقام و در قالب‌هاي ملموس‌تر باشد.
وی ادامه داد: به عنوان مثال با اينكه عمده تامين مالي از بازار سرمايه به افزايش سرمايه بر‌مي‌گردد اما به جهت محدوديت‌هاي موجود، شركت‌ها از رشد بازار بي‌بهره هستند؛ به اين معني كه با اينكه بازار رشد بيش از ١٠٠درصدي را تجربه كرده و ثروت بسياري از سرمايه‌گذاران حقيقي و حقوقي چند برابر شده است اما شركت‌ها براي تامين مالي سرمايه در گردش و طرح‌هاي توسعه اي خود با مشكل مواجه هستند و امكان عرضه سهام خود را با قيمت‌هاي بازار ندارند.
قدرت بالای بازار سرمايه در جذب سرمايه‌هاي خرد و كلان
مدیر‌عامل تامین سرمایه نوین تنوع، انعطاف و شفافیت را از جمله ویژگی‌های ابزارهاي تامين مالي در بازار سرمايه دانست و گفت: ابزارهاي تامين مالي در بازار سرمايه به دو گروه تامين مالي مبتني بر بدهي (انتشار انواع صكوك، اوراق مشاركت، سلف كالايي و گواهي سپرده خاص) و تامين مالي مبتني بر سرمايه (عرضه اوليه سهام، افزايش سرمايه، پذيره‌نويسي شركت‌هاي سهامي عام، جذب سرمايه‌گذار و تاسيس شركت‌هاي سهامي خاص و تشكيل صندوق‌هاي زمين و ساختمان) تقسيم‌بندي مي‌شود.
وی ادامه داد: قدرت بالقوه بازار سرمايه در جذب سرمايه‌هاي خرد و كلان بالا است، اما عدم شناخت كافي مديران از ابزارهاي بازار سرمايه، پيچيدگي و زمانبري تامين مالي، عدم تبليغ كافي نمونه‌هاي موفق تامين مالي از طريق انتشار صكوك و اوراق مشاركت يا پذيره‌نويسي عام يك شركت موجب عدم اقبال به اين ابزارها شده است. نادی در ادامه افزود: به عنوان مثال چنانچه بازده مناسب يك شركت از طريق واگذاري پروانه بهره‌برداري يك معدن يا يك قرارداد نفتي تضمين شود، ظرف مدت‌كوتاه سرمايه بالايي از بازار سرمايه جمع‌آوري خواهد شد. نادی در ادامه گفت: در حال حاضر ابزارهاي متنوعي براي انتشار اوراق بدهي وجود دارد اما اين ابزارهاي تامين مالي شركت محور (ترازنامه محور) هستند. يعني اينكه وام‌دهندگان به اعتبار دارايي‌هاي استقراض‌كنندگان و جريان‌هاي نقدي پروژه اقدام به اعطاي تسهيلات مي‌كنند، در حالي كه بازار نيازمند ابزارهاي تامين مالي پروژه محور نيز هست. او در ادامه افزود: در اين گونه ابزارها، تضمين وام از محل جريان‌هاي نقدي و دارايي‌هاي پروژه صورت مي‌گيرد؛ ابزارهاي تامين مالي پروژه محور براي بسياري از پروژه‌هاي صنعتي، نفتي، حوزه نيرو و معدني مناسب است.
پاسخگویی به طيف وسيعي از نيازها
نادی عملکرد شرکت‌های تامین سرمایه را به‌رغم عمر کوتاه آنها بسیار موفقیت آمیز دانست و گفت: با گذشت حدود ٦ سال از عمر تامين سرمايه‌هاي جديد، این نهادها در مقايسه با نهاد‌هاي مالي ديگر عملكرد موفقيت‌آميزي داشته‌اند؛ شركت‌هاي تامين سرمايه يا همان بانك‌هاي سرمايه‌گذاري واسطه‌هاي مالي جديد هستند كه در مقايسه با بانك‌هاي تجاري نقش واسطه اي ضعيف‌تري دارند.
وی ادامه داد: در برخي از كشورهاي توسعه‌يافته سليقه بانكداري سرمايه‌گذاري و در برخي ديگر سليقه بانكداري تجاري مسلط است و اين دو نهاد مالي با اينكه از دو بازار مختلف و با سلايق مشتريان متفاوت هستند اما در كنار يكديگر به طيف وسيعي از نيازها پاسخگو خواهند بود. بنا به عقیده نادی تنوع كاري و توان ابزارسازي تامين سرمايه‌ها در كنار مقبوليت عام، توانگري مالي و توان متقاعد كردن مشتريان بانك‌هاي تجاري مي‌تواند به عمق و تكامل بازار‌هاي مالي كشور و هدايت نقدينگي به سمت توليد ثروت كمك كند.
وی خاطر نشان کرد: در حال حاضر بورس محلي شفاف براي معاملات دست دوم سهام است. با توجه به انتظار نظام مديريتي از بورس براي تامين مالي شركت‌ها، طرح‌ها و پروژه‌ها به نظر مي‌رسد نگرش تغيير كرده است. محدويت‌هاي درآمدي دولت و تلاش پيشگامان حرفه مالي توجه سياست‌گذاران اقتصادي را به بازار سرمايه به عنوان بازار تامين مالي جلب كرده است. مدیر‌عامل تامین سرمایه نوین در پاسخ به سوال خبرنگار ما مبنی بر اینکه چه سازوکارهایی می‌توان برای ارتقای نقش بازار در راستای تامین مالی بنگاه‌های کوچک و متوسط اندیشید؟ گفت: بنگاه‌هاي كوچك و متوسط (SMEها) نقش انكار‌ناپذيري در اقتصاد و شكوفايي كشور دارند؛ در اتحاديه اروپا، كره جنوبي، ژاپن و بسياري از كشورهاي پيشرفته ديگر عمده اشتغال توسط SMEها ايجاد مي‌شود. نادی ادامه داد: طبق تحقيقات بانك جهاني در بسياري از كشورها، شركت‌هاي بزرگ در مقايسه با SMEها دسترسي بيشتري به اعتبارات بانكي دارند.
ترازنامه ضعيف، دارايي‌هاي كم و غيرقابل وثيقه شدن، عدم ثبات مشتريان، حمايت ناكافي دولت، حاشيه سود پايين و عدم ارائه صورت‌هاي مالي شفاف و قابل اتكا از جمله مشكلات تامين مالي اين شركت‌ها تلقي مي‌شود. وی تامين مالي اين شركت‌ها را در بسياري از كشورها به عهده نظام بانكي دانست و گفت: تامين مالي این شرکت‌ها از طریق بازار سرمايه مستلزم رعايت قوانين سخت‌تر و ارائه صورت‌هاي مالي شفاف و قابل اتكا است و بنابراین تامین مالی مزبور از سیستم بانکی صورت می‌گیرد.
وی تصریح کرد: البته بازار سرمايه براي تامين مالي سرمايه‌هاي مخاطره‌پذير يا VCها بورس ايده را راه‌اندازي كرده است.