خبرهایی که بیشتر از آنکه تعریف این نوع از قراردادهای معامله باشد به کلی گویی در این رابطه دامن زد؛ به‌طوری که در حال حاضر نیاز به شفافیت و تعریف این سبک از معاملات بیش از پیش احساس می‌شود که اساسامعاملات آپشن یا قرار داد اختیار معاملات خرید و فروش چیست؟ در دنیا چه سبک‌هایی دارد؟ در حال حاضر در ایران بیشتر با چه سبکی در حال معامله است؟ نقاط قوت و ضعفی که این معاملات را تشویق و تهدید می‌کند، چیست؟ پیش از آنکه به تعریف معاملات آپشن و بررسی ویژگی‌های آن بپردازیم باید به موضوع مهم دیگری توجه کنیم، بررسی‌ها نشان میدهد که دو نقص در معاملات آپشن قابل شناسایی است که این دو ناشی از ساختار معاملاتی آپشن در بورس کالا است؛ به این معنا که مدل مورد استفاده معاملات مذکور از نوع اروپایی است که در این مدل تعداد سررسیدهای مورد معامله محدود است، همان‌طور که در حال حاضر یک سررسید (اسفندماه) در این بازار مورد معامله قرار می‌گیرد. اشکال دوم بالا بودن نرخ بهره با بازدهی مثبت ثابت در کشور ما است که باعث می‌شود قرارداد اختیار معامله زودتر از تاریخ سررسید اجرا شود. بررسی این ایرادات نشان میدهد که استفاده از مدل آمریکایی در معاملات آپشن بهینه‌تر خواهد بود.
تجربه معاملات آپشن در بورس‌های جهانی
در بورس‌های پیشرفته و سازمان یافته قراردادهای اختیار معامله برای اولین بار در سال 1973 به کار گرفته شدند. از آن زمان به بعد در بورس‌های مناطق مختلف جهان استقبال زیادی از این سبک معاملات شده است و حجم بسیار زیادی از این معاملات امروزه در بورس‌های اوراق بهادار و بورس‌های کالا و نفت و فلزات با ارزش مورد استفاده قرار می‌گیرد. مبنای معاملات در این روش بر پایه علوم پیشرفته ریاضی است که در این مقال نمی‌گنجد؛ اما نگاهی گذرا به آن خواهیم داشت.
طراح این روش فیشر بلک و میرن شولز هستند که گام بزرگی در قیمت‌گذاری اوراق اختیار معامله برداشته‌اند و نتیجه کار آنها ارائه مدلی به نام بلک – شولز بود که این مدل تاثیر زیادی در نحوه قیمت‌گذاری پوشش ریسک اختیار معامله داشته و طراحان این مدل در سال 1997 به خاطر اهمیت این مدل موفق به کسب جایزه نوبل اقتصاد شدند. به تحلیل فرزان سهرابی، تحلیلگر بازارهای آتی در سال‌های اخیر بازارهای آتی و اوراق اختیار معامله یا همان آپشن تریدینگ در دنیای مالی و سرمایه‌گذاری اهمیت بسیاری پیدا کرده‌اند که این اهمیت هر روز بیشتر می‌شود و هم‌اکنون به سطحی از نوآوری مالی رسیده‌ایم که ضروری است همه متخصصان در امور مالی از چگونگی کارکرد این بازارها و نحوه استفاده از آنها و همچنین سازوکار تعیین قیمت در این بازارها آگاه باشند و در واقع باید بدانند که معاملات آپشن بر اساس چه روش‌ها و با چه سبک‌هایی معامله می‌شوند و نقاط ضعف و قوت هر کدام از این سبک‌ها چیست.
به گفته وی، برای اینکه بخواهیم در ارتباط با نقاط ضعف و قوت هر دو سبکی که در معاملات آپشن در جهان انجام می‌شود نظر دهیم باید حداقل چند قرارداد معامله کرده باشیم. عملا پس از معامله و درگیر شدن سپرده و دارایی هر شخص است که می‌توان نظر داد که معاملات آپشن با توجه به اینکه ایرانیزه و با اقتصاد کشور منطبق شده، حال چه ایرادهایی به این طرح وارد است.سهرابی در ادامه با اشاره به اینکه باید از سبک معاملات آپشن شروع کرد، افزود: معاملات آپشن به دو سبک در دنیا صورت می‌گیرند: اول سبک اروپایی است که به دلیل سادگی در اجرایش در بازارهای سهام استفاده می‌شود، زیرا فقط در تاریخ سررسید قرارداد را می‌توان اجرا کرد، در واقع قیمتی که قرارداد با آن تسویه می‌شود قیمتی است که در آخرین روز مشخص می‌شود.
این تحلیلگر بازارهای مالی در ادامه نوع دوم این معاملات را مورد بررسی قرار داد و گفت: در سبک قرارداد آمریکایی خریدار و فروشنده تا تاریخ سررسید می‌توانند نسبت به اجرای قرارداد با قیمت تسویه روزانه اقدام کنند؛ در واقع این دو سبک در «قیمت اجرا» با یکدیگر تفاوت دارند.
به گفته وی، به‌طور کلی چهار موقعیت برای اختیار معامله وجود دارد:
الف) موقعیت خرید در قرارداد اختیار خرید
ب) موقعیت خرید در قرارداد اختیار فروش
ج) موقعیت فروش در قرارداد اختیار خرید
د) موقعیت فروش در قرارداد اختیار فروش.
معاملات آپشن در ایران
سهرابی با اشاره به اینکه سبک بازار معاملاتی آپشن در ایران سبک اروپایی است به بررسی مزایا و معایب این سبک پرداخت و گفت: در معاملات آپشن دو گونه قرارداد اختیار معامله وجود دارد: «اختیار خرید» که به «call option» معروف است و طبق آن صاحب قرارداد حق خرید دارایی هم پیوند با آن را در زمان مشخص و در قیمت معین خواهد داشت. به گفته وی، دومین مورد قرارداد «اختیار فروش» است که به «put option» معروف است، این قرارداد حق فروش دارایی هم پیوند با آن را در یک زمان معین و با یک قیمت مشخص به صاحب آن اعطا می‌کند و قیمت مندرج در قرارداد بر اساس قیمت تسویه روز آخر در تاریخ معین اجرا می‌شود که به سبک معامله اروپایی موسوم است و به این دلیل که در حال حاضر معاملات آپشن در ایران به سبک اروپایی معامله می‌شود، باید مزایا و معایب این سبک و راهکارهای آن را بررسی کرد.
«معمولا تاریخ سررسید قراردادهای اختیار معامله آتی چند روز قبل یا در همان تاریخ سررسید دارایی پایه قرارداد آتی است و این روند به دلیل اجرای اختیار معامله در معاملات آتی است.»وی در توضیح این جمله گفت: شاید شخصی بخواهد اختیارش را تبدیل به معامله یا موقعیتی در قرارداد آتی کند در این صورت؛ تلفیقی از استراتژی‌های بازار آتی و آپشن می‌تواند به روند ایمن‌سازی سرمایه گذار بینجامد.تیک سایز یا ارزش جابهجایی به ازای هر قرارداد باید مطابق با معاملات آتی باشد یا درصدی معنادار از آن باشد.با توجه به اینکه در بورس ایران از روش اروپایی استفاده می‌شود، بهتر است با تاریخ سررسیدهای بلندتر مثلا در جداول 4 ماهه معامله شود که در این صورت اختلاف قیمت‌های اعمال با دارایی پایه معنادار است.بنابراین اختلاف بیش از حد قیمت اعمال با دارایی پایه باعث افزایش ریسک سرمایه‌گذار می‌شود.قیمت اعمال با افزایش و کاهش قیمت دارایی پایه باید تغییر کند که این اتفاق رخ نمی‌دهد به دلیل سبک معامله آپشن اروپایی.
به گفته سهرابی در معاملات آپشن طراحی شده که در حال معامله است، در صورت تغییر دارایی پایه که همان سکه آتی است قیمت اعمال تغییر نمی‌کند، بلکه قیمت اعمال جدیدی باز می‌شود که قدرت انتخاب سرمایه‌گذار را بیشتر می‌کند، به دلیل اینکه مبنای تعیین قیمت اعمال که همان دارایی آتی است به دلیل نوسانات و متغیر بودنش تغییر می‌کند، قیمت اعمال هم باید تغییر کند، اما در معاملات آپشنی که در بورس کالا در حال انجام است به دلیل سبکی که الهام گرفته از سبک اروپایی است، قیمت اعمال تغییر نمی‌کند؛ بلکه با تغییر مبنای تعیین قیمت اعمال یک قیمت اعمال جدید باز می‌شود.در واقع مانند این است که یک سررسید جدید با یک قیمت اعمال متفاوت باز شود، چرا؟ به این دلیل که دارایی پایه‌اش که معاملات آتی سکه بوده به دلیل نوسانات دلار یا هر دلیل دیگری تغییر کرده، بنابراین قیمت‌های اعمال با توجه به نوسان قیمت دارایی پایه، الزاما در حال تغییر هستند.
خطرات صدور اختیار معامله بدون پوشش
این تحلیلگر بازارهای مالی در ادامه با تعریف اختیار معامله بدون پوشش گفت: این نوع اختیار معامله عبارت است از اختیار معامله‌ای که با یک موقعیت معاملاتی خنثی‌کننده در مورد دارایی پایه همراه نیست، به‌عنوان مثال سرمایه‌گذار همزمان با فروش اختیار خرید اقدام به خرید دارایی پایه در بازار آتی نکرده و خود را در معرض ریسک بالا قرار داده است.
وی افزود: مبلغ وثیقه یا ودیعه اولیه بابت صدور فروش یک قرارداد «اختیار خرید» بدون پوشش معادل بزرگ‌ترین عدد حاصل از دو روش زیر است:
1) صد‌درصد عواید حاصل از فروش اختیار معامله به علاوه 20 درصد قیمت دارایی پایه، منهای مبلغی که به ازای آن، مقدار اختیار معامله بدون ارزش است.
2) صد‌درصد درآمد حاصل از فروش اختیار معامله به علاوه 10 درصد قیمت دارایی پایه.
مبلغ ودیعه اولیه بابت فروش «اختیار فروش» نیز بزرگ‌ترین عدد حاصل از یکی از دو روش زیر است:
1) صد در صد عواید فروش به علاوه 20 درصد قیمت دارایی پایه، منهای مبلغی که به ازای آن اختیار معامله بی ارزش باشد.
2) صد در صد عواید فروش به علاوه 10 درصد قیمت اعمال.
سهرابی افزود: بنابر دلایلی که گفته شد تلفیق معاملات آپشن و آتی سکه که همان دارایی پایه نامیده می‌شود اجباری و ضروری است؛ ضمن آنکه تنها در چنین شرایطی است که معاملات آپشن کارآمدی خود را نشان میدهد و در نهایت موجب نقدشوندگی بیشتر بازار می‌شود.وی با اشاره به اینکه با توجه به نوسانات لحظه‌ای معاملات آتی به دلیل ماهیت آن مرسوم است از معاملات آپشن به روش آمریکایی درخصوص معاملات آتی استفاده شود گفت: این به آن دلیل است که دارایی پایه مرتبا در حال تغییر است و چون قیمت اعمال تغییر می‌کند نیاز به تسویه روزانه وجود دارد، اما در آپشن اروپایی فقط قیمت تسویه آخرین روز ملاک است، بنابراین استفاده از معاملات آپشن به روش اروپایی نمی‌تواند 100درصد ریسک سرمایه‌گذار را پوشش دهد؛ به دلیل اینکه قیمت اجرا در پایان تاریخ سررسید مشخص نیست و نقدشوندگی بازار نسبت به سبک آمریکایی معاملات کمتر است.
وی با طرح این سوال که نتیجه این امر چیست، ادامه داد: بهتر است از روش آمریکایی در معاملات آپشن استفاده شود، به دلیل اینکه دارایی پایه (معاملات آتی) مرتبا در حال تغییر و نوسان است و قیمت تسویه در اختیار معامله‌گر قرار دارد و نقدشوندگی معاملات آپشن به سبک آمریکایی بهتر از معاملات آپشن به سبک اروپایی است. به عقیده وی دلیل دوم آن است که تیک سایز (به ازای هر واحد جابهجایی، ارزش دارایی چقدر جابه‌جا می‌شود) نوسان قیمت آپشن بهتر است درصدی معنادار از تیک سایز دارایی پایه که همان معاملات آتی است باشد. برای مثال اگر تیک سایز معاملات آتی 500 تومان است بهتر است تیک‌سایز معاملات آپشن حداقل 100 تومان باشد تا نوسان قیمت راحت‌تر صورت گیرد.سومین دلیل که سهرابی اشاره می‌کند آن است در صورتی که از روش آپشن آمریکایی استفاده شود قیمت اعمال باید روزانه یا حداقل هفتگی تغییر پیدا کند. بنابراین مرسوم است که از آپشن اروپایی برای معاملات سهام و شاخص سهام و از آپشن آمریکایی برای معاملات آتی طلاو اوراق خزانه استفاده می‌شود.به گفته وی، این موضوع یکی از دلایل رونق آپشن در معاملات طلا و اوراق خزانه است و در نهایت مزیت وجود معاملات آتی و آپشن در کنار یکدیگر این است که این موضوع اقدام به پوشش ریسک، آربیتراژ و سفته‌بازی را تسهیل می‌کند.
دو چالش در معاملات اروپایی آپشن
مهمترین نکته در ارتباط با اختیار معامله قراردادهای آتی این است که اعمال اختیار معامله معمولا منجر به تحویل دارایی پایه نمی‌شود و در بیشتر شرایط و موقعیت‌ها دارایی پایه اختیار معامله (یعنی قرارداد آتی) عموما قبل از موعد تحویل مسدود می‌شوند. بنابراین در اینجا است که دلیل و لزوم استفاده از روش معاملاتی آپشن آمریکایی بیشتر نمایان می‌شود.به گفته وی، در واقع آپشن زمانی می‌تواند بهتر پوشش ریسک دهد که قبل از تاریخ سررسید دارنده اختیار بتواند قراردادش را اجرا کند و به یک معامله آتی تبدیل کند، اما در مدل اروپایی این اتفاق فقط در تاریخ سررسید رخ میدهد.سهرابی با اشاره به اینکه طولانی‌تر شدن زمان قرارداد اختیار معامله به پوشش ریسک، بهتر کمک می‌کند، افزود: در حال حاضر در بازار معاملاتی آتی فقط برای ماه اسفند شیوه اختیار معامله وجود دارد و برای ماه‌های دورتر مثل اردیبهشت، تیر، شهریور و آبان این امکان وجود ندارد؛ درحالی‌که اگر در معاملات آتی از ابزار اختیار معامله برای سررسیدهای طولانی‌تر استفاده کنیم، بهتر می‌توانیم ریسک را پوشش دهیم.
نقص دیگر که این تحلیلگر بازارهای مالی به آن اشاره می‌کند آن است که به دلیل وجود نرخ بهره بدون ریسک مثبت همواره احتمال دارد قرارداد اختیار معامله زودتر از تاریخ سررسید اجرا شود، بنابراین استفاده از روش آمریکایی نسبت به مدل اروپایی با ارزش تر است و نکته مهم این است که نرخ بهره بدون ریسک مثبت در ایران، رقمی بالاتر از دیگر نقاط جهان است.به زبان ساده اینکه چون نرخ بهره در ایران بالاتر از سایر نقاط دنیا است، ریسک معاملات آپشن هم بالاتر است و وقتی که از شیوه آپشن اروپایی استفاده می‌کنیم به دلیل ضعف در اجرای قرارداد (فقط در تاریخ سررسید قرارداد اجرا می‌شود) ریسک‌مان را نمی‌توانیم به خوبی پوشش دهیم، بنابراین به دلیل مثبت بودن نرخ بهره بدون ریسک باید اجازه دهیم که از معاملات آپشن آمریکایی استفاده شود که قراردادهای اختیار معامله تا قبل از تاریخ سررسید بتوانند اجرا شوند.
نکاتی که مدل قرارداد آپشن اروپایی را ایرانیزه کرده است
فقط کوتاه‌ترین سررسید می‌تواند اختیار معامله را در مناسباتش لحاظ کند، در صورتی که حداقل باید 4 ماه سررسید آپشن وجود داشته باشد. به گفته سهرابی در واقع به این دلیل که معاملات نوپا و تازه است برای کاهش ریسک، تعداد سررسیدها را کاهش داده و به یک سررسید رسانده‌اند و از آن سو قیمت اعمال را افزایش داده‌اند که البته این موضوع با توجه به سبک معامله آپشن اروپایی که وجود دارد منطقی است. اما این موضوع منجر به کاهش ریسک ذاتی معاملات آتی نشده است، به این دلیل که اساسا سبک معاملاتی اروپایی کمتر می‌تواند ریسک را کاهش دهد. وی با اشاره به اینکه دومین موضوع این است که تیک سایز معاملات در حال حاضر در ایران کوچک است در حالی که حداقل باید به 100 تومان برسد گفت: در ارتباط با ماهیت معاملات آپشن ایراد بزرگ این است که چرا از آپشن اروپایی استفاده شده است؟ در واقع آپشن اروپایی بیشتر به درد شاخص سهام می‌خورد (چون نوسان کمتری دارد)، ولی در معاملات آتی طلا به دلیل نوسانی که دارد بهتر است از مدل آمریکایی استفاده کنند. راه‌اندازی معاملات اختیار معامله یا همان آپشن تریدینگ یک واقعیت است که باید حتما انجام شود، در طول سال‌های قبل که معاملات آتی رونق داشته اگر معاملات آپشن وجود داشت اتفاقاتی که در زمان نوسانی شدن بازار از قبیل اورلوز شدن و... رخ میدهد حادث نمی‌شد، بنابراین در وجود معاملات آپشن و سوار کردن معاملات آتی یک امر ضروری است که زودتر از اینها باید رخ می‌داد، اما اینکه این سبک معامله هنوز جا نیفتاده هم یک موضوع طبیعی است، بنابراین با گذشت زمان ایرادها و معایبش گرفته خواهد شد و این روند کامل تر خواهد شد.