سرمايه‌گذاران همواره به دنبال محلي امن براي سرمايه‌گذاري و جايگاهي براي كسب سود بيشتر مي‌گردند. زماني خودرو و موبايل هم جزو گزينه‌هاي سرمايه‌گذاري بود كالاهايي كه در همه جاي دنيا مصرفي به شمار مي‌رفت، اما امروز مسكن، طلا و ارز به عنوان گزينه‌هاي ديگر مطرح شده‌اند و هنوز آن گونه كه بايد فرهنگ سرمايه‌گذاري در بازار سرمايه گسترش فراگيري نيافته است.
از ديدگاه مديرعامل شركت بورس اوراق بهادار تهران، «ارز وسيله مبادله است نه ابزار سرمايه‌گذاري.» او معتقد است سرمايه‌گذاري در بورس مي‌تواند به توليد و بهره‌وري بينجامد، در حالي كه گزينه‌هاي ديگر، اين قابليت را ندارند.اما بورس نيز در سال‌هاي اخير توسعه يافته و به بازارهاي اول و دوم تقسيم شده است و در حال حاضر انتخاب شركت‌ها و بازارها براي سرمايه‌گذاري، اصلي‌ترين دغدغه فعالان تالار شيشه‌اي است.
طبقه‌بندي ضمني شركت‌ها در بورس
حسن قاليباف‌اصل درباره تفاوت اين دو بازار به خبرنگار دنياي اقتصاد گفت: بازار اول بورس داراي دو تابلو «اصلي» و «فرعي» است كه شركتهاي حاضر در هر تابلو براساس شاخصه‌هاي مختلف با هم متفاوت هستند.وي افزود: حداقل سرمايه براي شركتهاي بازار دوم 20 ميليارد تومان، براي تابلوي فرعي 50 ميليارد تومان و براي شركتهاي تابلوي اصلي 100 ميليارد تومان است. همچنين شركتهاي حاضر در بازار دوم داراي 10 درصد سهام شناور آزاد، شركتهاي تابلوي فرعي داراي 15 درصد و شركتهاي تابلوي اصلي داراي 20 درصد سهام شناور آزاد هستند.مديرعامل «بورس» درباره طبقه‌بندي شركت‌ها در بورس از لحاظ ميزان ريسك گفت: برخي از متغيرها، خود بيانگر ريسك شركت‌ها هستند، مثلا ميزان بالاي سهام شناور آزاد بيانگر واقعي‌تر بودن قيمت سهام است و اگرچه در كشور ما موسسات رتبه‌بندي وجود ندارد، اما تابلوهاي ما به طور ضمني، رتبه‌بندي را انجام مي‌دهند. به عنوان مثال تابلوهاي بالاتر ريسك كمتر و شفافيت بيشتري دارند.
قاليباف درخصوص تخلف‌هاي صورت گرفته در بازارهاي مختلف بورس و چگونگي پيگيري حقوق سهامداران گفت: بحث داوري در بازارها پيش‌بيني شده و كميته سازش در كانون‌ها شكل گرفته است و هر سرمايه‌گذاري مي‌تواند در صورت مشاهده تخلف، شكايت خود را به دايره انتظامي سازمان بورس ارائه كند و سازمان نيز به طور قطع در كوتاه‌ترين زمان به آن رسيدگي مي‌كند.مديرعامل بورس خاطرنشان كرد: بورس يك بازار نظام‌مند، سازمان يافته و تحت نظارت است كه داراي نوسانات كمتر و ريسك پايين‌تري است و شركتهاي حاضر در آن داراي شفافيت هستند، در حالي كه بازارهاي ديگر در واقع محل سرمايه‌گذاري نيستند و تنها تورم موجود در آنها سود مقطعي نصيب برخي افراد مي‌كند.
وي افزود: بورس در توليد و بهره‌وري نقش دارد ولي بازارهاي ديگر نقشي در اين زمينه‌ها ندارند.
بازارهاي مختلف بورس را بهتر بشناسيد
سرپرست مديريت ناشران بورس اوراق بهادار تهران نيز در اين خصوص گفت: شركت‌ها براساس دستورالعمل پذيرش در 11 مورد طبقه‌بندي شده‌اند كه البته برخي از موارد قابل اغماض بوده، اما موارد ديگري وجود دارد كه اگر شركتي، حائز اين موارد نباشد به تابلوهاي ديگر منتقل خواهد شد.
روح‌الله حسيني‌مقدم در گفت‌وگو با خبرنگار دنياي اقتصاد افزود: از ارديبهشت ماه 90، تغييراتي در دستورالعمل پذيرش شركت‌ها در بورس صورت پذيرفت و بر اين اساس حداقل سرمايه ثبت شده شركت‌ها افزايش يافت، به گونه‌اي كه در گذشته شركت‌ها با حداقل سرمايه 3 ميليارد تومان وارد بورس شدند. اما در حال حاضر حداقل سرمايه براي ورود شركت‌ها به بورس 20 ميليارد تومان است.وي درباره تفاوت‌هاي ديگر شركت‌ها در بازارهاي اول و دوم توضيح داد: از لحاظ تعداد سهامداران، شركتهاي تابلوي اصلي بايد حداقل داراي يك هزار سهامدار، شركتهاي تابلوي فرعي داراي 750 سهامدار و شركتهاي بازار دوم بايد داري 250 سهامدار باشند. همچنين بايد صورت‌هاي مالي آخرين سال مالي حسابرسي شده توام با سود باشد كه اين مورد براي تمام بازارها تعيين شده است.حسيني‌مقدم ادامه داد: حداقل درصد حقوق صاحبان سهام به جمع دارايي‌ها در بازار دوم 15 درصد، در تابلوي فرعي 20 درصد و در تابلوي اصلي 30 درصد تعيين شده است. البته براساس دستورالعمل پذيرش، شركتهاي بيمه‌اي و بانكي به دليل دارا بودن ماهيت اهرمي و تكيه بر بدهي‌ها از اين مورد مستثني شده‌اند.اين كارشناس بازار سرمايه سپس گفت: در همه تابلوها، جمع جريان خالص وجه نقد ناشي از عمليات دو سال قبل همه شركت‌ها به غير از شركتهاي سرمايه‌گذاري بايد مثبت باشد. همچنين اظهارنظر حسابرس درخصوص شركت‌ها نبايد به شكل مردود يا عدم اظهارنظر باشد.حسيني‌مقدم حداقل درصد تعداد روزهاي معاملاتي شركت‌ها به جمع روزهاي معاملاتي بورس را يكي ديگر از تفاوت‌ها دانست و گفت: اين نسبت براي شركتهاي تابلوي اصلي 25 درصد و تابلوي فرعي 35 درصد است و براي شركتهاي بازار دوم، چنين شرطي تعيين نشده است.وي افزود: حداقل درصد معاملات سهام ثبت شده شركت بدون احتساب معاملات عمده به كل سهام ثبت شده براي تابلوي اصلي 5/4 درصد و براي تابلوي فرعي 3 درصد تعيين شده است.
جزئيات طبقه‌بندي شركت‌ها از نظر ريسك
حسيني‌مقدم درباره طبقه‌بندي شركت‌ها از لحاظ ريسك گفت: چهار مورد ريسك وجود دارد كه عبارتند از: ريسك اندازه، ريسك نقدشوندگي، ريسك گزارشگري و ريسك ورشكستگي.
وي افزود: يكي از وظايف مديريت ناشران، پيگيري اموري است كه شركتهاي بورس را به احراز حداقل معيارهاي تعيين شده برساند كه اين امر نيازمند مكاتبه، همايش و... است.حسيني‌مقدم سپس گفت: در حال حاضر 21 شركت از 64 شركت تابلوي اصلي، الزام سرمايه و 27 شركت نيز الزام شناور آزاد را ندارند. همچنين از لحاظ اطلاع‌رساني از 64 شركت تابلوي اصلي، امتياز 18 شركت بالاي 80 و امتياز 33 شركت بين 50 تا 80 است بنابراين از مجموع 64 شركت، 51 شركت امتياز خوبي در اين زمينه دارند. از سوي ديگر 63 شركت تابلوي اصلي در نصف روزهاي معاملاتي سال معامله شده‌اند كه اينها نشان مي‌دهد شركتهاي تابلوي اصلي شرايط مناسب‌تري دارند.وي خاطرنشان كرد: شركت‌هايي كه در بازار اول حضور دارند، الزامات بيشتر و شرايط سنگين‌تري را پشت سر گذاشته‌اند و نظارت بر آنها بيشتر است، بنابراين شرايط بهتري براي سرمايه‌گذاري دارند، اما نمي‌توان ديد كلي به سهامداران داد. زيرا خيلي از شركتهاي بازار دوم گردش معاملاتي خوبي دارند، در حالي كه الزامات پذيرش را نداشته‌اند، اما هدف ما اين است كه همه الزامات براي همه شركت‌ها فراهم شود.
تنوع بازارها در فرابورس
مدير بازار فرابورس نيز درباره بازارهاي مختلف فرابورس گفت: در حال حاضر با اصلاحات انجام شده در «دستورالعمل پذيرش، عرضه و نقل و انتقال اوراق بهادار در فرابورس ايران» در تاريخ 24/02/1390 فرابورس ايران داراي 5 بازار مجزا و متشكل است. بازار اول و بازار دوم كه مربوط به معاملات سهام شركت هاي پذيرفته شده هستند، بازار سوم يا بازار عرضه هاي يكجا و پذيره نويسي اوراق و سهام جديد، بازار ابزارهاي نوين مالي كه در آن اوراق با درآمد ثابت و حق تقدم تسهيلات مسكن مورد معامله قرار مي‌گيرند و در نهايت بازار پايه كه بنا به بند ب ماده 99 قانون برنامه پنجم توسعه ج.ا.ا در تاريخ 17/03/1390 راه‌اندازي شد.
همچنين در بازار پايه، سهام شركت هاي سهامي عامي كه تا‌كنون در هيچ يك از بورس‌ها پذيرفته نشده اند، مورد معامله قرار مي‌گيرد.
امير هاموني در گفت‌وگو با «دنياي اقتصاد» درباره تفاوت بازار اول و دوم و بازار پايه فرابورس توضيح داد: استانداردهاي ورود شركت‌ها به بازار دوم فرابورس ايران، همانند استانداردهاي بازار اول با كمي تفاوت است. با توجه به تجربيات به دست آمده و وضعيت شركتهاي موجود، عمده‌ترين تفاوت بازار اول و بازار دوم را مي‌توان در ميزان سهام شناور آزاد شركت‌ها نام برد كه اين متغير نيز با توجه به اينكه عمده شركتهاي درج شده در بازار دوم فرابورس از تعداد سهام بالا و همچنين ارزش بازاري بالايي برخوردار هستند، تاثيرگذار نيست. وي افزود: بازار پايه پرريسك‌ترين بازار فرابورس است زيرا هيچكدام از شركتهاي درج شده در بازار پايه از استاندارد لازم براي پذيرش برخوردار نيستند. تاكيد مي‌كنم، كه از اصطلاح «درج» در بازار پايه استفاده مي‌شود و نه «پذيرش».
از طرفي از بعد اطلاع رساني و شفافيت اطلاعات مالي شركتهاي درج شده در بازار پايه فرابورس ملزم به ارائه بودجه نيستند. بنابراين تنها صورت‌هاي مالي سالانه و مياندوره‌اي حسابرسي‌شده و ساير اطلاعات به درخواست سازمان را بايد از طريق سايت كدال منتشر كنند. هاموني تاكيد كرد: به هر صورت اين دو عامل باعث مي‌شوند كه شركتهاي درج شده در بازار پايه فرابورس ايران را از شركتهاي داراي ريسك سيتماتيك بالا برشمرد. البته يادآوري اين نكته ضروري است كه درج شركت‌ها در بازار پايه فرابورس ايران منوط به ثبت آنها نزد سازمان بورس و اوراق بهادار است.وي درباره كم‌ريسك‌ترين بازار فرابورس گفت: اوراق بهادار با درآمد ثابت كه هم اكنون در بازار ابزارهاي نوين مالي فرابورس مورد معامله قرار مي‌گيرند، از ريسك پايين‌تري نسبت به كل اوراق بهادار در حال معامله در ساير بازارها حتي بورس اوراق بهادار تهران برخوردار هستند.
به ريسك‌هاي بازار توجه كنيد لطفا
هاموني در خصوص مقايسه ريسك شركتهاي «پذيرفته شده» در بازارهاي فرابورس نسبت به ريسك شركتهاي پذيرفته شده در بورس گفت: برخي از شركتهاي موجود از ريسك پايين تري نيز نسبت به برخي شركتهاي بورس تهران برخوردار هستند. عكس اين قضيه نيز صادق است. اما در مجموع طبق تجربيات به دست آمده، تفاوت معني‌داري بين ريسك شركتهاي پذيرفته شده در فرابورس ايران و بورس تهران مشاهده نشده است.
وي به سهامداران توصيه كرد: فرابورس ايران تا كنون در تمام عرضه‌هاي اوليه به ويژه عرضه هاي اوليه بازار پايه سرمايه‌گذاران را به دقت در مفاد دستورالعمل معاملات توصيه كرده است. اين موضوع علاوه بر اطلاعيه عرضه اوليه يا گشايش نماد در پيام‌هاي ناظر بازار نيز گنجانده مي‌شود. تاكيد مجدد اين شركت به سرمايه‌گذاران در بازار سهام اين است كه در روز عرضه‌هاي اوليه حتما دستور خريد با سفارش محدود (با قيمت مشخص) به كارگزاري ارائه دهند. در اين خصوص دستورالعمل معاملات صراحت دارد.
مدير بازار فرابورس درباره مسووليت‌هاي نهاد ناظر در اين بازارها گفت: همانطور كه قبلا اشاره شد، تمامي شركت‌ها براي پذيرش در بازارهاي اول و دوم نياز به مصوبه هيات پذيرش دارند. از طرفي تمامي شركتهاي درج شده در بازار پايه فرابورس نيز ملزم به ثبت نزد سازمان بورس و اوراق بهادار هستند. در همين حال، تمامي استانداردهاي نظارتي سازمان كه براي شركت هاي پذيرفته شده در بورس تهران به كار گرفته مي‌شود، براي شركتهاي پذيرفته شده در فرابورس نيز به كار گرفته مي‌شود. بنابراين از بابت نظارت بر بازار، شفافيت اطلاعات مالي شركت‌ها، رسيدگي به تخلفات، بازرسي كارگزاران و غيره كيفيت نظارتي سازمان بورس و اوراق بهادار هيچ گونه تنزلي نسبت به بورس تهران نيافته يا همان كيفيت در حال انجام است.
درجه ريسك‌پذيري داشته باشيد
وي درباره برتري بازارها براي سرمايه‌گذاري گفت: بنده در جايگاهي نيستم كه بتوانم در خصوص رفتار سرمايه‌گذار يا توصيه‌هايي براي خريد بعضي از اوراق اظهار نظر كنم. چرا كه به زعم بنده هر كدام از بازارهاي فرابورس ايران مخاطب و سرمايه‌گذار خاص خودش را دارد. اين موضوع كاملا بستگي به درجه ريسك پذيري افراد داشته و نمي‌توان نسخه‌اي جامع براي كليه سرمايه‌گذاران پيچيد. به عنوان مثال سرمايه‌گذاراني وجود دارند كه تنها در عرضه‌هاي يكجاي بازار سوم فعاليت دارند و هيچ گونه سابقه معاملاتي در ساير بازارها حتي بورس اوراق بهادار تهران ندارند. از طرفي بازار ابزارهاي نوين مالي فرابورس، بازاري با مخاطبان ريسك گريز به ويژه براي اوراق با درآمد ثابت است. همچنين در اين بازار سرمايه‌گذاراني را مشاهده مي‌كنيد كه تنها براي خريد اوراق حق تقدم تسهيلات مسكن اقدام به ورود به بازار سرمايه كرده‌اند كه تعدادشان در سال 1390 بالغ بر 80،000 نفر مي‌رسد. اين تعداد اقدام به خريد اوراق مزبور و استفاده از تسهيلات مسكن كرده يا به قول معروف صاحبخانه شده‌اند.
بنا به دلايل يادشده بازار فرابورس ايران از تنوع ابزاري بسيار بالايي نسبت به ساير بازارها برخوردار است كه براي هر كدام از ابزارهاي موجود همانطور كه عنوان شد مخاطب و سرمايه‌گذار خودش را نيز پيدا كرده است. اين موضوع از ويژگي‌هاي يك بازار فعال و پويا است كه در برگيرنده تمامي سلايق با هر درجه از ريسك‌پذيري است.