بازارهای مالی به دو بخش عمده بازار پول و سرمایه تقسیم می‌شوند؛ در بازار پول اسنادي مانند اوراق خزانه مورد معامله قرار مي‌گیرند، در این بازار فعالان برای کسب سود اقدام به معامله مي‌کنند، متاعی را می‌خرند یا به فروش مي‌رسانند، در این بازارها واسطه‌ها و کارگزاران دخالت کرده یا حضور فعال دارند، اینها مورد معامله را برای خود نمی‌خرند یا نمی‌فروشند بلکه عملیات خرید یا فروش را برای دیگری انجام می‌دهند، به عنوان مثال نماینده فروش اتومبیل یا بنگاه معاملات املاک که در هیچ کدام معامله برای کارگزار یا نماینده انجام نمی‌شود بلکه توسط کارگزار برای خریدار یا فروشنده صورت مي‌پذیرد.
آنچه در بورس کالا انجام مي‌شود شبیه معامله در بازار پول است. در بازارهای مالی از نظر نوع و نحوه انجام معاملات و نیز خریداران و فروشندگان تفاوت‌هایی وجود دارد که سبب تفکیک بازارهای مالی مي‌شوند. یک بخش دیگر بازار پول بازار سرمایه یا بورس اوراق بهادار است. بازار اوراق بهادار به دو دسته بازارهای اولیه و ثانویه تقسیم مي‌شود، از طرفی بازارهای خارج از بورس هم داریم که در ایران به آن فرابورس مي‌گویند. بازارهای مالی در تمام دنیا وجود دارند. در آمریکا 13 بورس منطقه‌ای فعالیت مي‌کنند که حدود 90 درصد از معاملات در سه بازار از این 13 بازار انجام مي‌شود.
اما بورس چیست؟ بورس بازاری است متمرکز، منسجم و سازمان یافته، این بازار دو ویژگی عمده دارد.
1- تمام معاملات در تالار معاملات با یک سامانه معاملاتی و توسط کارگزاران انجام مي‌شود که تحت نظارت سازمان بورس و با مجوز سازمان مذکور فعالیت مي‌کنند.
2- معاملات در بورس به صورت حراج انجام مي‌شود. تعدادی خریدار و فروشنده در بازار حضور مي‌یابند و تحت مقررات و ضوابط تعریف شده از طریق معامله گران و کارگزاران اقدام به خرید و فروش مي‌كنند.
بورس کالا چیست؟
بورس کالا تعریفی مشابه تعریف بورس دارد؛ بورس کالا بازاری است تشکل و سازمان یافته که در آن به طور منظم کالاهای معین با روش‌هایي از قبل تعریف شده مورد معامله قرار مي‌گیرند. در این بازار تعداد زیادی عرضه‌کننده و خریدار از طریق کارگزاران اقدام به معامله مي‌كنند، در حال حاضر بورس کالا در ایران در چند حوزه فعالیت دارد که البته در حال گسترش در حوزه‌های دیگر نیز است، این حوزه‌ها تحت عنوان رینگ‌های فلزات، پتروشیمی و معاملات مشتقه که فعلا منحصر به معاملات آتی سکه طلا است نام گذاری شدهاند. معامله در بورس کالا مزایا و معایبی دارد که جهت اطاله کلام به‌طور خلاصه به شرح زیر بیان مي‌شود:
1- اولین مزیت بورس ایجاد اطمینان در بین طرفین معامله است. هیچ معامله‌ای بدون اطمینان فیمابین طرفین یا صورت نمی‌گیرد یا دارای ریسک بالایی است، اما این عنصر اطمینان مربوط به چیست؟ اولا کالایی که در بورس در معرض عرضه قرار مي‌گیرد مراحلی را طی مي‌کند که حاکی از اصالت کالا است.
ثانیا فروشنده یا عرضه‌کننده کالا نیز از نظر اصالت مورد تایید قرار مي‌گیرد. به همین دلیل است که عامل انجام و سازمان یافتگی در این بازار وجود دارد.
ثالثا پرداخت وجه و تسویه کالای مورد معامله بدون هیچ نگرانی برای خریدار و فروشنده از طریق اتاق پایاپای انجام مي‌شود. پس ریسک پرداخت و تسویه وجه نیز وجود نخواهد داشت.
2- مزیت دیگر بورس کالا و انجام معامله در آن کشف نرخ است. دربورس کالا کشف نرخ بر اساس عرضه و تقاضا صورت مي‌گیرد. بورس باعث مي‌شود بازارهای ناکارآ کارآمد شده و کشف نرخ بر اساس رقابت بین تعداد زیادی عرضه‌کننده و خریدار صورت پذیرد. اگر هر عاملی بر نرخ کالا موثر باشد در این بازار تاثير خود را در قالب قیمت و به طور شفاف نشان خواهد داد.
3- مزیت دیگر بورس کالا شفافیت است. در این بازار تعداد خریداران و فروشندگان و نرخ‌های پیشنهادی هر یک و نرخ‌های مورد معامله به طور شفاف در معرض دید همگان قرار مي‌گیرد و اسناد و مدارک صادره مبنی بر خرید و فروش از اصالت برخوردار است. در بورس کالا نمی‌توان معاملات صوری انجام داد یا قیمت‌ها را دستکاری کرد، بنابراين عنصر شفافیت برای استفاده‌کننده مهم و اطمینان آنان را جلب مي‌كند این استفاده کنندگان مي‌توانند مقام‌های ناظر یعنی دولت و سهامداران باشند.
4- مزیت دیگر بورس کالا جبران خسارت خریدار یا فروشنده در صورت عدم انجام به تعهد خود است که این امر در بازارهای خارج در بورس کالا وجود ندارد. جبران خسارت در تحویل کالا یا در تسویه کالا از محل تضامین عرضه‌کننده یا خریدار یا کارگزاران و از طریق اتاق پایاپای انجام مي‌شود و نیازی به اقامه دعوی در مراجع قضايی و طی مراحل طولانی را ندارد.
بنابراين عنصر ریسک معاملات از طریق تضامین طرفین به شدت کاهش مي‌يابد.
5- مزیت دیگر بورس کالا مي‌تواند تامین مالی باشد. معاملات در بورس هم از طرف خریدار هم از طرف فروشنده مي‌تواند به صورت تسویه سلف یا خرید سلف باشد از طرفی بانک‌ها بر اساس اسناد صادره توسط کارگزاری‌ها مبنی بر انجام معامله در بورس با سهولت بیشتری وام به خریدار اعطا مي‌کنند چون از صحت معامله اطمینان دارند.
6- مزیت دیگر بورس کالا ارائه اطلاعات از روند نرخ‌ها و معاملات و انجام تحلیل‌های اقتصادی است.
7- مزیت دیگر معامله یا عرضه از طریق بورس کالا معرفی عرضه‌کننده به تعداد زیادی خریدار داخلی و خارجی است که این عمل در حالت عادی احتیاج به تبلیغات گسترده دارد.
8 - مزیت دیگر بورس کالا بیان وضعیت اقتصادی کشور در قالب قیمت‌های مورد معامله است. بر اساس روند معاملات و مشاهده قیمت‌ها تصمیم‌گیری برای فعالان اقتصادی براساس اطلاعات و مستندات صحیح صورت مي‌گیرد.
9- مزیت دیگر بورس که از فحوای مطالب فوق نیز استنباط مي‌شود انجام معاملات مکانیزه است. در واقع ما از بازارهای سنتی به بازارهای مکانیزه و پیشرفته حرکت مي‌كنيم.
10- مزیت دیگر معامله در بورس کالا برای عرضه‌کننده استفاده از ماده 6 قانون توسعه ابزارهای جدید معادل 10 درصد از مالیات درآمد حاصل از فروش کالاهايی است که در بورس کالا پذیرفته شدهاند، است. اما معامله در بورس کالا دارای محدودیت‌هایی نیز هست:
1- کسانی مي‌توانند از بورس کالا، کالا خریداری كنند که حجم خریدشان از حد معینی مثلا 20 یا 110 یا 220 تن در رینگ‌های مختلف کمتر نباشد.
2- برخی کالا‌ها در بورس کالا به صورت سبد عرضه مي‌شود و امکان انتخاب برای خریدار وجود ندارد.
3- کسانی که به دنبال عدم شفافیت هستند انجام معامله در بورس کالا را نمی‌پسندند، اینها کسانی هستند که به دنبال فرار مالیاتی هستند.
4- عرضه کنندگان موظف به عرضه به صورت دائم هستند و در صورت وقفه در عرضه از بورس کالا اخراج مي‌شوند.
در پایان باید كوتاه سخن گفت و خاطرنشان كرد که عمر بورس کالا در ایران در حدود 10 سال است، اما طی این مدت حجم معاملات با رشد کمی و کیفی قابل توجهی مواجه بوده و دلیل آن انسجام و سازمان یافته بودن بازار است.
*كارشناس ارشد بازارهاي مالي و كارگزار بورس كالاي ايران
بورس؛ محلي براي شفافيت
داستان راه‌اندازي بورس كالا به عنوان محلی که در آن می‌توان با عرضه کالاهای مختلف رقابت و نیز شفافیت در قیمت‌ها ایجاد کرد با فراز و نشيب‌هاي زيادي در كشورمان رو‌به‌رو بوده است. بورس فلزات در شهريور ماه سال 82 و پس از آن نيز بورس كالاي كشاورزي در شهريور ماه سال 83 شروع به فعاليت كرد و پس از آن براساس قانون جديد بازار اوراق بهادار و مصوبه شوراي عالي بورس در آذر ماه سال 85 موجبات تشكيل شركت بورس كالاي ايران با ادغام بورس فلزات و كشاورزي فراهم شد.
بورس كالاي ايران پس از پذيره‌نويسي سهام از ابتداي مهرماه سال 86 شروع و از سال 87 نيز معاملات آتي راه‌اندازي شد و در حال حاضر بورس كالا در حوزه‌هاي فرآورده‌هاي نفتي و پتروشيمي، فلزات، قرارداد‌هاي آتي و كشاورزي فعاليت مي‌كند. بسياري از ناظران و كارشناسان، شائبه داشتن مشكل شرعي در بورس كالاي ايران را رد مي كنند و بر اين باورند كه مقايسه بورس كالاي ايران با ساير كشور‌ها درست نيست زيرا بورس كالاي ساير كشور‌ها معاملات مبتني بر اوراق بهادار مشتق از كالا است، در حالي كه در ايران خريد و فروش كالا فيزيكي است، معاملات منجر به تحويل مي‌شود و كالا معامله و تحويل داده مي‌شود.
همچنين، در بورس‌هاي دنيا معاملات به شكل قرارداد آتي و قرارداد اختيار معامله است؛ به همين دليل كالا به صورت فيزيكي معامله نمي‌شود و تنها بين نيم تا 3 درصد حجم معاملات منجر به تحويل كالا مي‌شود؛ به همين دليل مقايسه بورس كالاي ايران با خارج درست نيست؛ چون مكانيزم‌ها، حراج، روش تحويل و تسويه كالا در ايران با دنيا فرق مي‌كند. در بورس‌هاي بزرگ كالايي دنيا ساعات معاملات رسمي به شكل نشست‌هاي معاملاتي است؛ ولي شبكه‌هاي الكترونيكي آنها اين امكان را فراهم كرده كه بتوانند خارج از اين نشست نيز سفارش بدهند و به خريد و فروش بپردازند، در اصل معاملات آنها 24 ساعته است.
در همين حال براساس تازه ترين آمار منتشر شده از ابتدای سال جاری تاکنون، از ۱۰ هزار میلیارد تومان معاملات فلزی در بورس کالا، حدود ۷۰ درصد آن معاملات سلف بوده و نکته جالب این است که از 7 هزار میلیارد تومان معاملات سلف در بخش فلزات که در اتاق پایاپای انجام شده، تعداد شکایات طرفین معامله از یکدیگر در خصوص زمان تحویل یا کمیت و کیفیت یا دریافت وجه معامله در مقایسه با حجم قراردادها بسیار ناچیز و تقریبا نزدیک به صفر است.