سرانجام ریسک چندین ماهه که بازارهای مالی را با تلاطم همراه کرده بود، تعیین تکلیف شد. دوشنبه شب رئیس‌جمهوری آمریکا در پیام توییتری اعلام کرد که نظر نهایی خود را درخصوص توافق هسته‌ای با ایران سه‌شنبه شب (شب گذشته) اعلام خواهد کرد. بر این اساس این انتظار وجود دارد که رویه کارشکنی‌های آمریکا در قبال برجام تا زمان انتشار گزارش پیش‌رو مشخص شده باشد.
رویه معاملات هفته‌های گذشته و روند معکوس معاملات در روزهای اخیر فضا را برای بسیاری از فعالان گنگ و مبهم ساخته است؛ در حالی‌که از هفته‌های قبل بورس تهران به پیشواز تصمیم ترامپ رفته بود و با احتمال خروج آمریکا از برجام، مسیر نزولی سهام رقم خورد اما طی روزهای اخیر و پس از افت‌های پیاپی شاهد مسیر معکوس قیمت سهام بودیم. در معاملات روز گذشته همانند دوشنبه بورس تهران در مسیر صعودی حرکت کرد و رشد ۴۴۰ واحدی شاخص کل به ثبت رسید تا این نماگر به سطح ۹۳ هزار ۶۰۶ واحد برسد. در حالی‌که تنها گمانه‌زنی‌هایی در قبال تصمیم ترامپ شنیده شده است، سنجش انتظارات فعالان بورس تهران و اقتصاد کشور درخصوص تصمیم ترامپ می‌تواند رویه معاملات امروز را در بازارهای مختلف مشخص کند.
چهار سناریو پیش‌روی برجام
رویترز پس از قطعیت یافتن اعلام نظر ترامپ در قبال برجام به ارائه سناریوهای پیش‌روی برجام پرداخته است. در ادامه با ارائه این سناریوها به اثر آن بر بورس تهران پرداخته می‌شود.سناریوی نخست: ترامپ می‌تواند طرح تعلیق تحریم‌های ایران را تمدید کند. موضوع اصلی در شرایط کنونی تصمیم ترامپ درخصوص این طرح است. از زمان اجرایی شدن برجام، رئیس‌جمهوری آمریکا هر ۴ ماه یک‌بار باید طرح تعلیق تحریم‌های هسته‌ای ایران را تمدید کند.در این‌خصوص رویه معاملات سهام، ارز و سکه به انتظارات موجود از تصمیم ترامپ اشاره داشت. گرچه بورس تهران از ابتدای هفته گذشته مقداری از افت هفته‌های اخیر خود را جبران کرد، اما به‌طور کلی افت‌های پی‌در‌پی بورس در این دوره می‌تواند این موضوع را تایید کند که فعالان بورس تهران انتظار ادامه برجام به روال قبل را ندارند. اگر انتظارت بر این مبنا بود که تحریم‌ها مطابق با گذشته تعلیق می‌شوند دیگر دلیلی برای واکنش هیجانی به افت قیمت سهام به‌خصوص در نمادهای برجامی وجود نداشت. همان‌طور که در ادامه نیز اشاره می‌شود اهمیت سنجش انتظارات از این جهت است که رخداد خلاف تصورات موجود می‌تواند بازار را غافلگیر کند. بر این اساس اگر بنا باشد ترامپ با قید و شرط مشخص برجام را تایید کند، استقبال گرم معامله‌گران سهام از بورس را باید انتظار داشت. مشابه این شرایط را در دوره‌های مذاکرات هسته‌ای یا مهر سال گذشته نیز شاهد بودیم. در این میان نکته دیگری که باید توجه کرد شدت واکنش به اتفاقات آتی است. در نتیجه هر‌چه میزان اصلاح قیمتی، با انتظار برای اتفاق منفی، بیشتر باشد طبیعتا در مواجهه با رخدادی خلاف انتظارات شدت واکنش قیمت‌ها نیز بیشتر خواهد بود.
سناریوی دوم: در حالت دوم ترامپ طرح تعلیق تحریم‌های هسته‌ای ایران را تمدید نمی‌کند. در این شرایط اروپایی‌ها و ایران فرصت ۱۸۰ روزه را برای بازگرداندن برجام خواهند داشت. به این ترتیب زمان تصمیمات سخت از سوی طرفین به‌وجود می‌آید که آیا محدودیت‌های جدید پذیرفته شود یا خیر.یکی از گزینه‌های محتمل پیش‌روی برجام در شرایط کنونی سناریو دوم است. با این اقدام ترامپ، شدت التهابات بیش از گذشته خواهد بود اما نمی‌توان گفت بازار انتظار این موضوع را نداشته است. در این‌خصوص نگاهی به اظهارنظرهای طرف‌های اروپایی و حتی مدیران سیاسی کشور این موضوع را تایید می‌کند که احتمالا برجام بدون حضور آمریکا به کار خود ادامه میدهد. بورس در ماه‌های اخیر با احتمال خروج آمریکا از توافق بین‌المللی برجام واکنش منفی نشان داده است؛ جهش‌های اخیر بازار ارز نیز کاملا این موضوع را تایید می‌کند. اگر بنا باشد دماسنج برجامی بورس را رویه نوسانات خودرویی بدانیم ریزش محسوس نمادهای این گروه در هفته‌های گذشته به انتظار نسبی برای خروج آمریکا از برجام با عدم تمدید طرح تعلیق تحریم‌ها اشاره می‌کند. بین سناریوی دوم و سوم اختلافات اندکی وجود دارد که در ادامه به آن پرداخته می‌شود. آمریکا با عدم تایید طرح مزبور به اصطلاح درصدد خواهد بود که توپ را به زمین ایران بیندازد. در این شرایط اظهارنظرهای سایر طرفین درگیر در برجام می‌تواند در تصمیمات فعالان اقتصادی اثرگذار باشد.
سناریوی سوم: گزینه سوم پیش روی ترامپ حالت اصلاح‌شده سناریوی دوم است. بر این اساس در حالت سوم نیز ترامپ طرح تمدید تعلیق تحریم‌های ایران را تایید نمی‌کند اما اعلام می‌کند در صورتی‌که توافقی بین اروپا و آمریکا تا مهلت ۱۸۰روزه حاصل شود، امکان تعلیق دوباره تحریم‌ها وجود خواهد داشت. تفاوت این وضعیت با حالت پیشین احتمالا به سیگنال از رفتار آینده ترامپ برمی‌گردد. در این شرایط احتمالا فعالان اقتصادی کشور امیدوار می‌شوند که رایزنی‌های اروپا در ماه‌های اخیر بی‌فایده نبوده است و همه در انتظار ارائه بسته پیشنهادی اروپا برای مذاکرات جدید درخصوص اختلافات ایران و آمریکا خواهند بود. در تمامی سناریوها اظهارنظر تمامی اعضای درگیر در توافق به خصوص مدیران سیاسی کشورمان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
بورس تهران در روزهای اخیر تا حدودی به احتمال بقای برجام حتی بدون آمریکا واکنش مثبت نشان داده است و ممکن است رخداد سناریوی سوم فضا را برای خودنمایی عوامل بنیادی و جذابیت کف‌های روانی فراهم کند. علاوه بر این اخبار از سایر طرف‌های درگیر و همچنین تحلیل کارشناسان از وضعیت پیش رو می‌تواند وضعیت متفاوتی را رقم بزند. در حالت کلی می‌توان گفت بخش قابل توجهی از انتظارات موجود فعالان بورسی به سناریوی دوم و سوم اختصاص دارد. در مواجهه با ریسک سیاسی ارائه پیش‌بینی دقیق دشوار است، اما به نظر می‌رسد اگر امید به بقای برجام در اقتصاد کشور باقی بماند و در این میان اخبار مثبت نیز منتشر شود، جلوه عوامل بنیادی می‌تواند مسیر بورس را به سمت مسیر مثبت بچرخاند.
سناریوی چهارم: در این سناریو ترامپ علاوه بر اینکه طرح تمدید تحریم‌ها را تایید نمی‌کند، ایران را متهم به عدم پایبندی به توافقنامه برجام می‌کند. سناریوی بدبینانه‌ای که بسیاری از کارشناسان حوزه سیاسی وقوع آن را دور از انتظار می‌دانند. روز گذشته «دنیای اقتصاد» در گزارشی با عنوان «خوشبینی به جذب سرمایه نفتی» احتمال این رفتار ترامپ را بسیار دور از انتظار عنوان کرده بود. در این خصوص امیرحسین زمانی‌نیا به‌عنوان یکی از شخصیت‌های با سابقه دیپلماسی کشور احتمال وقوع اسنپ‌بک و بازگشت به دوران قبل از برجام را بسیار پایین عنوان کرده بود و بر این موضوع تاکید داشت که اگر بدترین سناریو رخ دهد، خیلی‌ها متعجب خواهند شد.
علاوه بر این دیگر کارشناسان داخلی و بین‌المللی نیز احتمال بازگشت ایران را به دوران قبل از برجام پایین عنوان می‌کنند. همین موارد انتظارات فعالان اقتصادی کشور را رقم زده است و رخداد این سناریو ممکن است بورس تهران را با شوک همراه کند. این موضوع به این معنا است که فعالان اقتصادی کشور ریسک بازگشت به دوران تحریم‌های سنگین را بیشتر از همیشه نزدیک می‌بینند اما این واکنش منفی نیز احتمالا در کوتاه‌مدت رقم خورده و همچنان انتظار برای اظهارنظر و تصمیم سایر طرف‌های درگیر در این توافقنامه وجود خواهد داشت. البته برداشت فعالان می‌تواند از این موضوع بسیار متفاوت باشد. نکته پایانی از سناریوهای احتمالی برجام رفتار متفاوت صنایع مختلف است. بر این اساس برای هر صنعت با توجه به سناریوهای برجامی می‌توان وضعیت متفاوتی داشت و این موضوعی است که باید مورد توجه معامله‌گران قرار گیرد.
ابهام بازارها در مواجهه با ریسک ترامپ
بازارهای مالی کشور و حتی بازار جهانی در مواجهه با تصمیم نهایی ترامپ در قبال برجام وضعیت سردرگمی پیدا کرده است. این موضوع با شدت بیشتری از ابتدای هفته دنبال شد. بورس تهران دو روز نخست هفته را در مسیر نزولی به‌پایان رساند و با افت‌های پیاپی فاصله خود را با کف ۹۳ هزار واحدی کم کرد. از سوی دیگر در بازار ارز و سکه در ادامه روزهای قبل شاهد جولان سفته‌بازان و رشد محسوس قیمت‌ها بودیم. البته نرخ دلار دولتی همچنان ۴۲۰۰ تومان است، اما نرخ دلار آزاد یا همان نرخ غیرقانونی رشدهای افسارگسیخته‌ای را تجربه کرد. قیمت هر سکه نیز با رشد پیاپی حتی به بیش از ۲ میلیون و ۲۰۰ هزار تومان رسید.
اما در ادامه همگام با عوامل بنیادی در بازارهای مختلف به‌نظر می رسید که امید نسبی به آینده برجام باعث شد که رویه معکوس را در بازارها شاهد باشیم. البته رفتار معامله‌گران در این بازارها چندان قابل تحلیل نبود. علت این موضوع را می‌توان حضور ترکیبی از عوامل بنیادی و روانی عنوان کرد. برای مثال رشد بورس این نظریه را تقویت می‌کرد که فعالان بازار با شناسایی کف‌های قیمتی پس از ریزش‌های مدوام در‌حالی‌که عوامل بنیادی از سهام حمایت می‌کنند، به خرید سهام مشتاق شده‌اند. در این میان عده‌ای این موضوع را عنوان کردند که بدون روزنه‌های امید از آینده برجام، حتی امکان بازگشت قیمتی وجود نداشت. البته در روزهای مختلف با‌توجه به سیگنال‌های موجود بعضا امکان توجیه رشدهای قیمتی وجود داشت، اما استدلال‌های موجود همگی با تردید مواجه بودند.
این موضوع برای بازار ارز و سکه نیز صادق بود. سایت تحلیلی «دنیای بورس» از هفته‌ها قبل به انتظار برای فشار عرضه بر قیمت سکه اشاره کرده بود. علاوه بر این در مطالب این سایت از ابتدای هفته به خط و نشان دولت برای سفته‌بازان سکه نیز اشاره شد. در این خصوص دولت به عرضه زودتر از موعد سکه‌های پیش‌فروش‌شده با سررسید یک‌ماهه از ابتدای هفته تاکید کرد. بر اساس آخرین اخبار نیز عرضه سکه از امروز کلید می‌خورد. این موضوع می‌تواند به‌عنوان یک عامل بنیادی بر قیمت سکه فشار وارد کند. اثر این موضوع زمانی تشدید می‌شود که با احتمال بسیار کم ترامپ نیز به تمدید برجام تن دهد و در این شرایط است که بازار ارز و طلای داخلی به‌صورت متقابل سیگنال‌های منفی ارسال می‌کنند؛ بازار ارز به رویدادی که بر خلاف انتظارات فعالانش بوده واکنش منفی نشان میدهد و در صدد تخلیه هیجانات ماه‌های اخیر برمی‌آید؛ این موضوع می‌تواند مسیر قیمتی سکه را نزولی کند. از طرفی عرضه سکه در بازار تشدید می‌شود و معامله‌گران به دنبال شناسایی سود و هراس از افت قیمتی درصدد عرضه برمی‌آیند. این موضوع رویه نزول سکه را تشدید می‌کند. افت طلا در بازار داخل می‌تواند سیگنالی برای فعالان ارزی باشد و شاهد رفتار تشدیدکننده نزولی در این بازارها باشیم.
همین استدلال کافی بود که از میانه هفته نرخ دلار و سکه رویه نسبتا نزولی را تجربه کنند، اما در این تلاطم امکان تحلیل دقیق این نوسانات وجود نداشت. فعالان بازار به «حس خوب» نسبت به آینده برجام اشاره داشتند، اما وزن اثر روانی و بنیادی چندان مشخص نبود. معاملات روز گذشته بازار ارز و سکه نیز پرنوسان دنبال شد و انتظار برای اعلام نهایی تصمیم ترامپ کاملا محسوس بود.
در این میان معاملات روز گذشته بورس تهران نیز نشانه‌ای از «حس خوب» را داشت. در‌حالی‌که بعضا کارشناسان به انتظار برای گارد محافظه‌کارانه در روز تعیین‌تکلیف برجام اشاره داشتند، بار دیگر استقبال معامله‌گران از سهام خلاف این موضوع را نشان داد. بر این اساس سنجش انتظارات موجود کار دشواری است. فشار عرضه‌ها از میانه معاملات بر این موضوع تاکید داشت که نمی‌توان به خوشبینی صرف در بازار تکیه کرد، اما از طرفی رشدهای اخیر می‌تواند نشان از این موضوع باشد که از شدت بدبینی‌ها کم شده است. این رویه تازگی ندارد و شاید نگاهی مختصر به رفتار بورس‌بازان در مواجهه با ریسک سیاسی برای کل بتواند مسیر بهتری را مشخص کند.
بورس در دوران کارشکنی‌های برجامی
ریسک سیاسی برای بورس تهران و معامله‌گران تازگی ندارد. بررسی رفتار معامله‌گران ریشه عمیقی از سال‌های دور به خصوص از اوایل دهه ۸۰ داشته است اما آنچه در سال‌های اخیر توجه بیشتری را به خود جلب کرده نوسانات بورس در دوران مذاکرات هسته‌ای بود. در مذاکرات هسته‌ای که تقریبا به‌صورت رسمی اثرات خود را از ابتدای دولت یازدهم (شروع به کار روحانی) در بازارها به خصوص بورس منعکس کرد، عمدتا نزدیک شدن به موعد مذاکرات طولانی‌مدت، واکنش مثبت فعالان سهام را به‌دنبال داشت. عزمی که از‌سوی طرفین درگیر برای حصول یک توافق جامع وجود داشت خوشبینی را میان معامله‌گران ایجاد می‌کرد و فعالان را به خرید سهام مشتاق می‌ساخت. اما در ادامه هر‌بار که مذاکرات با نتیجه‌ای مشخص همراه نبود شاهد فشار فروش در سهام و ریزش نماگرهای بورس بودیم.
این دوران تا زمان تصویب نهایی برجام به طول انجامید. در تیرماه سال ۹۴ در‌حالی برجام سرانجام با توافق طرفین امضا شد که بورس به پیشواز این موضوع رفته بود اما در ادامه فشار عوامل بنیادی از بازار جهانی و اقتصاد داخلی مسیر شاخص سهام را نزولی کرد. این رویه تا زمان اجرا شدن برجام و جهش قابل توجه شاخص کل در زمستان ۹۴ ادامه پیدا کرد. این پایان دوران نوسانی بورس روی موج‌های سیاسی نبود.
با شروع کار ترامپ به‌عنوان رئیس‌جمهوری آمریکا، بار دیگر شدت حساسیت بورس به برجام افزایش یافت. ترامپ از روزهای نخست ریاست جمهوری، برجام را بدترین توافقنامه خواند و در‌حالی‌که هنوز جوهر این توافقنامه خشک نشده بود اظهارنظرهای تند او فضا را برای کارشکنی‌های آمریکا در قبال برجام فراهم آورد. یکی از عوامل اصلی که باعث شد انتظارات از برجام در اقتصاد کشور مشاهده نشود و سرمایه‌گذاران خارجی از ورود سرمایه‌های خود به کشور خودداری کنند رجزخوانی‌های رئیس‌جمهوری جدید آمریکا بود.
انتخاب ترامپ در ابتدا واکنش منفی مقطعی بورس تهران را به‌دنبال داشت. یکی از واکنش‌های جدی که بورس به سخنان ترامپ داشت به مهر سال گذشته بازمی‌گردد. در حالی‌که موعد ۴ ماهه تمدید طرح تعلیق تحریم‌های هسته‌ای ایران نزدیک می‌شد، ترامپ به احتمال رد این قطعنامه بین‌المللی اشاره کرد. این موضوع بار دیگر به‌صورت جدی هراس از بازگشت به دوران قبل از برجام را میان معامله‌گران بورس و دیگر فعالان اقتصادی تشدید کرد. در این دوره بورس که از میانه‌های تابستان با سیگنال‌های بنیادی مسیر صعودی را در پیش گرفته بود با شوک سیاسی پیش‌رو در مسیر نزولی قرار گرفت و همین موضوع عقب‌نشینی معامله‌گران از سمت خرید و افزایش فشار فروش را به دنبال داشت.
در ادامه بورس به سخنان تند ترامپ در قبال برجام بی‌اعتنا بود. علت این موضوع را می‌توان خوشبینی بیش از پیش به ادامه بقای برجام عنوان کرد. در دوره بعد نیز باردیگر هراس از تصمیم ترامپ وجود داشت. این‌بار تهدید ترامپ جدی‌تر از قبل بود. بازار ارز با ضعف سیاست‌گذاری در انتظار جرقه‌ای برای رشدهای افسارگسیخته بود و در مسیر پرشتاب صعودی قرار گرفت. البته باید به دیگر عوامل غیراقتصادی نیز توجه داشت. این دوره از بهمن سال گذشته تاکنون ادامه داشته است. گرچه در این میان شاخص بورس نوساناتی را به ثبت رساند، ولی چشمان معامله‌گران به تعیین تکلیف برجام در ۱۲ می دوخته شده بود.
ترامپ اما اعلام کرد پیش از ۱۲می، نظر خود را اعلام می‌کند. اکنون این موضوع از سوی وی روشن شده است. پس از ریزش‌های مداوم در هفته‌های اخیر که بخش قابل‌توجهی از آن ناشی از بازگشت ریسک سیاسی بود، معامله‌گران به رصد وضعیت کنونی پرداخته‌اند. همان‌طور که پیش از این نیز اشاره شد تردید میان معامله‌گران در معاملات سبز روزهای اخیر نیز کاملا مشهود بود. با این‌حال از میزان بدبینی به آینده تا حدود کاسته شده است. نمی‌توان گفت اجماع نظر بورس‌بازان در سبز‌پوشی اخیر شاخص سهام، خوشبینی به بقای بدون قید و شرط برجام بوده است چون فشار فروش روزهای گذشته با‌وجود ریزش‌های مداوم هفته‌های اخیر خلاف این موضوع را نشان میدهد. از سوی دیگر رشد هرچند اندک قیمتی از کف‌های روانی نیز حاکی از این موضوع است که بدبینانه‌ترین حالت از نظر فعالان بازار سهام با احتمال کمی دنبال می‌شود.