بورس‌های اوراق بهادار دارای انواع بازارها یا تابلوهای معاملاتی هستند که هدف اصلی آن، تفکیک شرکت‌ها براساس وضعیت سرمایه، وضعیت مالی و ترکیب سهامداری است. در برخی از بورس‌های اوراق بهادار، هریک از بازارها دارای قواعد معاملاتی مختص به خود هستند که از جمله مهمترین قواعد معاملاتی می‌توان به دامنه‌نوسان روزانه اشاره کرد. طبقه‌‌بندی بازارها در اکثر بورس‌های اوراق بهادار به‌گونه‌‌ای است که شرکت‌ها با هر اندازه‌‌ای از جمله شرکت‌های کارآفرین و در حال رشد بتوانند در بازارهای سرمایه فعالیت کرده و زمینه برای توسعه این شرکت‌ها را نیز فراهم کنند. شرکت‌ها برای پذیرش در هر یک از بازارها باید الزامات پذیرش مربوط به آن بازار را رعایت کنند. از جمله مهمترین این الزامات می‌توان به حداقل سرمایه شرکت، حداقل نرخ سهام شناور آزاد، ارزش بازاری سهام شناور آزاد، وضعیت سودآوری، سابقه فعالیت شرکت، نحوه گزارش‌‌دهی و افشای اطلاعات اشاره کرد.
قواعد بازی در بورس‌های جهانی
مدیریت تحقیق و توسعه شرکت بورس تهران در گزارشی به همت کامران سلمانی‌قرائی به بررسی طبقه‌‌بندی بازارها و شرایط پذیرش در هر یک از این بازارها در برخی از بورس‌های اوراق بهادار شامل بورس‌های اوراق بهادار وین، استانبول، یورونکست، مالزی و شانگهای پرداخته شده است. علاوه‌بر آن، برخی از قواعد معاملاتی مربوط به هر یک از بازارها در بورس‌های اوراق بهادار فوق‌الذکر مورد بررسی قرار گرفته است.
الزامات کلی پذیرش سهام شرکت‌ها در بورس‌های اوراق بهادار
بورس‌های اوراق بهادار دارای بازارهای مختلفی برای پذیرش سهام شرکت‌ها هستند و شرکت‌ها با توجه به اندازه و اهداف خود و با رعایت الزامات پذیرش بازار مربوطه می‌توانند در این بازارها پذیرفته شوند. تنوع بازارها در بورس‌های اوراق بهادار این امکان را فراهم می‌کند تا شرکت‌ها با هر اندازه‌‌ای بتوانند به بازارهای سرمایه دسترسی داشته و منابع مالی لازم را از طریق این بازار تامین کنند. برخی از بورس‌های اوراق بهادار دارای یک بازار برتر هستند که شرکت‌ها برای پذیرش در آن باید الزامات سختگیرانه‌ای را رعایت کنند. از طرفی دیگر، در بسیاری از بورس‌ها، بازاری برای پذیرش شرکت‌های کوچک و متوسط، کارآفرین و در حال رشد وجود دارد که دارای الزامات پذیرش ساده‌‌تری نسبت به سایر بازارها است و این امکان را به این شرکت‌های نوپا میدهد تا بتوانند برای انجام پروژه‌های خود منابع لازم را جذب کنند. از جمله مهمترین الزامات پذیرش که در اکثر بورس‌های اوراق بهادار مورد‌توجه قرار گرفته است، می‌توان به حداقل سرمایه شرکت، حداقل نرخ سهام شناور آزاد، ارزش بازاری سهام شناور آزاد، سابقه فعالیت شرکت و استانداردهای حسابداری اشاره کرد. این بدان معنی است که در اکثر بورس‌های اوراق بهادار، شرکت‌ها برای پذیرش در بازارها باید دارای سابقه فعالیت بوده و قبل از درخواست پذیرش، حداقل یک دوره زمانی (مثلا یک الی ۳ سال) فعالیت عملیاتی انجام داده باشند. از طرفی شرکت‌های متقاضی پذیرش باید درصدی از سهام منتشره خود را به صورت سهام شناور آزاد در اختیار عموم مردم قرار دهند که در برخی از بورس‌ها این الزام نیز وجود دارد که سهام شناور آزاد باید دارای ارزش بازاری قابل‌قبول بورس نیز باشند. به‌عنوان مثال، شرکت‌هایی که در بازار برتر بورس اوراق بهادار وین پذیرفته می‌شوند باید نرخ سهام شناور آزاد آنها حداقل ۲۵درصد بوده و ارزش بازاری آن باید حداقل ۲۰ میلیون یورو باشد، درصورتیکه نرخ سهام شناور آزاد کمتر از ۲۵درصد باشد، ارزش بازاری سهام شناور آزاد باید حداقل ۴۰میلیون یورو باشد.
از دیگر الزامات پذیرش در برخی از بورس‌های اوراق بهادار، داشتن سابقه سودآوری است به این معنی که شرکت‌ها قبل از پذیرش در بورس باید حداقل برای یک دوره زمانی (مثلا دو سال مالی آخر قبل از پذیرش)، سود خالص ایجاد کرده و سودآور بوده باشند. همچنین شرکت‌های متقاضی پذیرش مطابق با الزامات تعیین‌شده توسط برخی از بورس‌های اوراق بهادار باید دارای تعداد سهامدار کافی باشند؛ به این‌صورت که سهام شرکت باید در اختیار تعداد حداقلی از سهامداران (مثلا ۱۰۰۰ سهامدار) قرار گیرد.
قواعد معاملاتی در بورس‌های اوراق بهادار
مطالعات انجام شده نشان میدهد که برخی از قواعد معاملاتی در بورس‌های اوراق بهادار برحسب نوع بازار یا نوع سهم متفاوت است که از مهمترین این قواعد می‌توان به دامنه‌نوسان و تیک سایز اشاره کرد. به‌عنوان مثال در برخی از بورس‌های اوراق بهادار همچون بورس اوراق بهادار وین، مقادیر دامنه‌نوسان پویا و ایستا برای هر سهم و به‌طور جداگانه توسط بورس تعیین می‌شود و به‌طور پیوسته مورد بازبینی قرار می‌گیرد. در این بورس، مقادیر دامنه‌نوسان براساس اینکه معاملات به‌صورت پیوسته یا حراج تک‌قیمتی انجام شوند، متفاوت است.
در برخی دیگر از بورس‌های اوراق بهادار همچون بورس یورونکست نیز دامنه‌نوسان به‌صورت پویا و ایستا تعریف می‌شود که معیار تعیین آنها، بودن یا نبودن سهام در شاخص اصلی بورس است. در بورس‌هایی از قبیل بورس مالزی، علاوه‌بر بودن یا نبودن سهم در شاخص اصلی، قیمت مبنای سهم نیز در تعیین دامنه‌نوسان پویا و ایستا تاثیرگذار است. در برخی بورس‌ها همچون بورس استانبول و شانگهای نیز دامنه‌نوسان به‌صورت عدد ثابت و براساس نوع بازار تعیین می‌شود و به قیمت سهم، بودن یا نبودن در شاخص و روش معاملاتی بستگی ندارد.
بورس اوراق بهادار وین
بورس اوراق بهادار وین شامل دو بازار تحت‌عنوان بازار رسمی و بازار سوم است که هر یک از شرکت‌ها با رعایت الزامات پذیرش تعریف‌شده در قانون بورس اوراق بهادار اتریش می‌توانند در این بازارها پذیرفته شوند. بازار رسمی بورس اوراق بهادار وین، تحت نظارت و قوانین اتحادیه اروپا است و شرکت‌هایی که در این بازار قرار دارند باید الزامات وضع شده توسط اتحادیه اروپا را رعایت کنند. از طرفی شرکت‌هایی که در بازار سوم بورس اوراق بهادار وین هستند، تحت قوانین و الزامات وضع شده توسط خود بورس اوراق بهادر وین هستند. بازار رسمی بورس اوراق بهادار وین به دو بازار شامل بازار برتر و بازار استاندارد تقسیم می‌شود. همچنین بازار سوم بورس اوراق بهادار وین که به‌عنوان سامانه معاملات چندجانبه عمل می‌کند نیز به سه بازار شامل بازار مستقیم ممتاز، بازار مستقیم و بازار فراگیر تقسیم می‌شود. بورس اوراق بهادار وین برای پذیرش شرکت‌ها در بازارهای خود، برخی الزامات کلی را در نظر می‌گیرد که می‌توان به اندازه شرکت، انواع اوراق بهادار قابل‌معامله، روش معاملاتی و وجود بازارگردان اشاره کرد، فقط شرکت‌های با اندازه بزرگ یا متوسط می‌توانند در بازار برتر و استاندارد بورس اوراق بهادار وین پذیرش شوند و شرکت‌های کوچک و در حال رشد می‌توانند در بازار مستقیم ممتاز و بازار مستقیم بورس اوراق بهادار وین پذیرفته شوند. از طرفی پذیرش سهام شرکت‌ها در بازار برتر و بازار استاندارد منوط به پذیرش در بازار رسمی بورس اوراق بهادار وین تحت‌قوانین اتحادیه اروپا است و شرکت‌هایی که در این بازارها پذیرفته می‌شوند باید الزامات وضع‌شده توسط اتحادیه اروپا با بیشترین الزامات شفافیت اطلاعاتی را رعایت کنند. این در حالی است که پذیرش سهام شرکت‌ها در بازار مستقیم ممتاز و بازار مستقیم منوط به پذیرش در بازار سوم تحت‌قوانین داخلی بورس اوراق بهادار وین است.
بورس اوراق بهادار وین همچنین برای پذیرش سهام شرکت‌ها در هریک از بازارهای خود دارای برخی الزامات پایه‌‌ای شامل پیشینه فعالیت شرکت، حداقل نرخ سهام شناور آزاد، حداقل سرمایه شرکت، نحوه گزارشگری مالی و انتشار امیدنامه است. در بورس اوراق بهادار وین، مقادیر دامنه‌نوسان پویا و ایستا برای هر سهم و به‌طور جداگانه توسط بورس تعیین می‌شود و به‌طور پیوسته و در هر زمانی مورد بازبینی قرار می‌گیرد. لازم به ذکر است که مقادیر دقیق دامنه‌نوسان به ازای هر سهم توسط بورس افشا نمی‌شود بلکه بورس یک محدوده را برای دامنه‌نوسان پویا و ایستا به ازای بازار معاملاتی، روش معاملاتی و دامنه قیمتی سهم تعیین می‌کند.
بورس استانبول
بورس استانبول از ۴ بازار اصلی شامل بازار سهام، بازار اوراق بدهی، بازار مشتقه و بازار الماس و فلزات گرانبها تشکیل شده است که هریک دارای چندین بازار فرعی هستند. بازار سهام بورس استانبول دارای هفت بازار فرعی شامل بازار ستارگان، بازار اصلی، بازار SubMarket، بازار تحت‌نظر، پلت‌فرم معاملاتی بازار فرعی یا پلت‌فرم معاملاتی آزاد، بازار محصولات ساختاریافته و صندوق‌های سرمایهگذاری و بازار سهام برای سرمایهگذاران حرفهای هستند.
بازار ستارگان به‌عنوان بازار برتر بورس استانبول شناخته می‌شود و سهام شرکت‌هایی در این بازار معامله می‌شوند که ارزش بازاری سهام شناور آزاد آنها حداقل ۳۰۰ میلیون لیر ترکیه باشد. برای پذیرش در بازارهای ستارگان، اصلی و SubMarket بورس استانبول، شرکت‌ها باید معیارهای مختلفی از جمله حداقل نرخ سهام شناور آزاد، حداقل ارزش بازاری سهام شناور آزاد، الزامات سودآوری و سابقه فعالیت را رعایت کنند. نرخ سهام شناور آزاد شرکت‌های حاضر در بازار ستارگان، اصلی و SubMarket بورس استانبول باید به ترتیب حداقل ۱۵، ۲۰ و ۲۵درصد بوده و ارزش بازاری سهام شناور آزاد آنها در این بازارها به ترتیب ۳۰، ۷۵ و ۴۰ میلیون لیر ترکیه باشد. همچنین شرکت‌های حاضر در بازارهای ستارگان، اصلی و SubMarket بورس استانبول باید دارای سابقه فعالیت عملیاتی و سودآوری باشند به این‌صورت‌که شرکت‌های متقاضی پذیرش در هر یک از این بازارها باید حداقل ۲ سال سابقه فعالیت عملیاتی داشته و مطابق با صورت‌های مالی حسابرسی شده توسط حسابرسان مستقل، طی دو سال آخر مالی دارای سود خالص باشند.
از دیگر شرایط پذیرش در بازارهای ستارگان، اصلی و SubMarket بورس استانبول می‌توان به مواردی همچون اینکه هیچگونه محدودیتی برای استفاده سهامدار از حقوق مربوط به سهام خودش وجود نداشته باشد، هیچگونه محدودیتی در مورد انتقال و گردش سهام مورد معامله در بورس در اساسنامه شرکت وجود نداشته باشد، وضعیت مالی شرکت باید به گونه‌‌ای باشد که شرکت قادر به انجام و ادامه عملیات تجاری خود به روش مناسبی باشد. شرکت نباید طی یک‌سال گذشته، فعالیت و عملیات تجاری خود را برای بیش از ۳ماه متوقف کرده باشد، در صورتی‌که شرکت متقاضی پذیرش در بازار ستارگان، شرط سودآوری خالص را رعایت نکند، در صورت رعایت برخی دیگر از معیارها همچون داشتن سود عملیاتی در سال آخر طبق صورت‌های مالی حسابرسی‌شده و داشتن سهام شناور آزاد با ارزش بازاری حداقل ۵۰۰میلیون لیر ترکیه، هیات‌مدیره بورس می‌تواند دستور پذیرش در این بازار را بدهد، اشاره کرد.
بازارهای فرعی بازار سهام بورس استانبول دارای برخی قواعد معاملاتی متفاوت و مختص به خود هستند. معاملات در بازارهای ستارگان، اصلی و SubMarket به صورت حراج پیوسته انجام شده و در بازارهای تحت‌نظر و پلت‌فرم معاملاتی آزاد به صورت حراج تک قیمتی (۵ بار در روز) است. یکی از مهمترین قواعد معاملاتی در بورس استانبول، دامنه‌نوسان روزانه است. دامنه‌نوسان در بازارهای بورس استانبول به‌صورت یک‌درصد ثابت تعیین می‌شود که قیمت سهم طی روز نمی‌تواند بیشتر از آن مقدار، نوسان داشته باشد. مطابق با اطلاعات جدول زیر، دامنه‌نوسان روزانه برای بازار ستارگان برابر ۲۰ درصد، بازار اصلی ۱۵درصد و بازارهای SubMarket، تحت‌نظر و پلت‌فرم معاملاتی آزاد برابر ۱۰درصد است. همچنین با توجه به شرایط بازارهای سهام استانبول، فروش استقراضی و معاملات اعتباری فقط در بازارهای ستارگان و اصلی مجاز بوده و درصد اعتبار مجاز برای سرمایهگذاران در بازار ستارگان و اصلی به ترتیب ۹۰ و ۷۵درصد است.
بورس یورونکست
بورس یورونکست، بزرگ‌ترین گروه بورس‌های اوراق بهادار در اروپا به‌شمار می‌رود و یکی از بزرگ‌ترین بورس‌ها در سراسر جهان است. بورس یورونکست در سال ۲۰۰۰ میلادی و با ادغام بورس‌های اوراق بهادار آمستردام، پاریس و بروکسل ایجاد شد و در ادامه بورس‌های اوراق بهادار دوبلین، لیسبون، اسلو و لندن نیز به این گروه بورسی اضافه شدند. اخیرا در آوریل ۲۰۲۱ میلادی، یورونکست بورس میلان ایتالیا را نیز تملک کرده است. در حال‌حاضر انواع ابزارهای مالی شامل سهام، صندوق‌های قابل‌معامله در بورس، وارانت‌ها و گواهی‌ها، اوراق قرضه، اوراق مشتقه و غیره در این بورس معامله می‌شوند. شرکت‌های متقاضی پذیرش در هر یک از بازارهای بورس یورونکست، باید الزامات مربوطه را رعایت کنند.
از جمله الزامات پذیرش در هر یک از این بازارها می‌توان به حداقل سهام شناور آزاد، دوره زمانی انتشار صورت‌های مالی و نحوه گزارشگری مالی اشاره کرد. برای پذیرش سهام شرکت‌ها در بازار Euronext، حداقل سهام شناور آزاد باید ۲۵درصد یا ارزش بازاری سهام شناور آزاد باید حداقل ۵ میلیون یورو باشد.
در بورس یورونکست، دامنه‌نوسان به صورت پویا و ایستا تعریف شده است که برای سهام شامل در شاخص‌های اصلی بورس‌های عضو یورونکست و سایر سهام متفاوت است.مطابق با اطلاعات منتشر‌شده توسط بورس یورونکست، دامنه‌نوسان پویا و ایستا برای سهام شامل در شاخص اصلی بورس‌های آمستردام (AEX)، بروکسل (۲۰ BEL)، پاریس (۴۰ CAC)، دوبلین (۲۰ ISEQ) و لیسبون (۲۰ PSI) به ترتیب ۳ و ۸درصد و برای سایر سهام به ترتیب برابر ۵ و ۱۰درصد است. لازم به ذکر است برای سهامی که معاملات آن به‌صورت پیوسته انجام می‌شود اگر نوسان قیمت سهم بیشتر از حد آستانه مجاز باشد معاملات آن سهم متوقف می‌شود که حداقل مدت زمان توقف معاملات در هر دو حالت دامنه‌نوسان پویا و ایستا ۳ دقیقه است.
بورس مالزی
بورس مالزی به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین بورس‌های منطقه آسیای‌جنوبی، دارای انواع ابزارهای مالی است که از جمله می‌توان به سهام، اوراق بدهی، ابزارهای مشتقه (قراردادهای آتی و اختیار معامله)، صندوق‌های قابل‌معامله در بورس، وارانت‌های ساختاریافته و صندوق‌های سرمایهگذاری املاک و مستغلات اشاره کرد.
همچنین بورس مالزی به‌منظور توسعه محصولات بازار سرمایه منطبق با شریعت، بازاری تحت‌عنوان بازار اسلامی راه‌اندازی کرده است و تیمی حرفهای تحت‌نظر بورس مالزی نیز برای ارتقای مالزی به‌عنوان قطب بین‌المللی تامین مالی اسلامی به آن اختصاص داده شده است.
هر شرکتی که به‌دنبال پذیرش در تابلوی اصلی بورس مالزی است باید با رویه‌ها و الزامات کمی تعیین‌شده توسط بورس مالزی و کمیسیون اوراق بهادار مالزی (نهاد ناظر بورس مالزی) مطابقت داشته باشد. یک متقاضی پذیرش که فعالیت اصلی آن انجام پروژه‌های زیرساخت نیست باید یکی از دو آزمون مربوط به سودآوری یا ارزش بازاری را رعایت کند، درصورتیکه فعالیت اصلی متقاضی پذیرش، انجام پروژه‌های زیرساخت باشد، متقاضی باید آزمون مربوط به شرکت پروژه زیرساخت را رعایت کند.
برای پذیرش سهام شرکت‌ها در بازار اصلی بورس مالزی، حداقل سهام شناور آزاد باید ۲۵درصد باشد که در هنگام پذیرش باید ۵۰درصد از سهام شناور آزاد به سرمایهگذاران مالزیایی تخصیص یابد. این در حالی است که حداقل سهام شناور آزاد برای شرکت‌های حاضر در بازار ACE و LEAP به ترتیب برابر ۲۵ و ۱۰درصد است و الزامی در نحوه تخصیص سهام شناور آزاد به سرمایهگذاران وجود ندارد. شرکت‌های پذیرفته شده در بازار اصلی و ACE بورس مالزی به ترتیب باید حداقل دارای ۱۰۰۰ و ۲۰۰ سهامدار باشند که هر یک حداقل دارای ۱۰۰ سهم است.
تعیین دامنه‌نوسان در بازارهای بورس مالزی به قیمت مبنای آن سهم و بودن یا نبودن سهم در شاخص اصلی بورس مالزی بستگی دارد، درصورتیکه سهام در شاخص FBMKLCL قرار داشته باشد و قیمت سهم حداقل یک رینگیت مالزی باشد، حد پایین قیمت برابر ۱۵درصد و حد بالای قیمت برابر ۳۰درصد است و اگر قیمت سهم کمتر از یک رینگیت مالزی باشد، حد پایین قیمت برابر ۱۵ سنت و حد بالای قیمت برابر ۳۰ سنت است. از طرفی، برای تمام سهامی که در داخل شاخص قرار ندارند و قیمت سهم حداقل یک رینگیت مالزی باشد، حد بالا و پایین قیمت برابر ۳۰درصد است و اگر قیمت سهم کمتر از یک رینگیت مالزی باشد، حد بالا و پایین قیمت برابر ۳۰ سنت است.
بورس اوراق بهادار شانگهای
بورس شانگهای دارای دو بازار اصلی و ستارگان است که در بازار اصلی دو نوع سهام A و B معامله می‌شود. سهام نوع A براساس پول ملی (رن‌مین‌بی) و سهام نوع B به صورت ارزی مثلا دلار آمریکا معامله می‌شوند. بازار اصلی بورس شانگهای، بازاری برای شرکت‌های بزرگ است و شرکت‌های خلاق علمی و فناوری در حال رشد می‌توانند در بازار ستارگان پذیرش شوند.
شرکت‌ها برای پذیرش در هر یک از بازارهای بورس شانگهای باید الزامات پذیرش بازار مربوطه را رعایت کنند که از جمله این الزامات می‌توان به معیار‌هایی از قبیل تداوم کسب‌وکار و شاخص‌های مالی و حسابداری اشاره کرد. شرکت‌های متقاضی پذیرش در بازار اصلی بورس شانگهای نباید در ۳ سال آخر هیچگونه تغییرات نامطلوب عمده‌ای در کسب‌وکار اصلی و مدیران ارشد خود داشته باشند. این در حالی است که مدت زمان مذکور برای شرکت‌های متقاضی پذیرش در بازار ستارگان ۲ سال است.
دامنه‌نوسان در بورس شانگهای براساس نوع بازار تعیین می‌شود؛ به این‌صورت‌که دامنه‌نوسان روزانه برای سهام حاضر در بازار اصلی بورس شانگهای برابر ۱۰درصد و برای سهام حاضر در بازار ستارگان برابر ۲۰درصد است. لازم به ذکر است برای سهام حاضر در بازار اصلی، دامنه‌نوسان روزانه در اولین روز معاملاتی بعد از شرایطی همچون عرضه اولیه عمومی، عرضه ثانویه، پذیرش مجدد بعد از لغو پذیرش، بعد از تعلیق و سایر شرایط مورد‌قبول بورس، اعمال نمی‌شود. برای سهام شرکت‌هایی که در بازار ستارگان عرضه اولیه می‌شوند، دامنه‌نوسان روزانه در ۵ روز اول معاملاتی اعمال نمی‌شود. هنگام خرید سهام در بازار اصلی، هر سفارش باید مضربی از ۱۰۰ سهم باشد. هنگام فروش سهام، در صورتی‌که مقدار باقی‌مانده سهام کمتر از ۱۰۰ سهم باشد باید طی یک سفارش واحد به فروش برسد. بیشترین اندازه هر سفارش در بازار اصلی حداکثر یک میلیون سهم است. حداقل اندازه هر سفارش محدود در بازار ستارگان برای خرید و فروش سهام برابر ۲۰۰ سهم و حداکثر برابر ۱۰۰ هزار سهم است. حداقل اندازه هر سفارش بازار برای خرید و فروش سهام در بازار ستارگان برابر ۲۰۰ سهم و حداکثر برابر ۵۰ هزار سهم است.
در بازار ستارگان بورس شانگهای، درصورتیکه مقدار باقی‌مانده سهام کمتر از ۲۰۰ سهم باشد باید طی یک سفارش واحد به فروش برسد.