تصمیم‌گیریهای مالی یكی از مهمترین حوزه‌های رقابتی شركتها به منظور تامین
بهینه منابع مالی برای بقا در محیط متلاطم تجاری است. در این تحقیق با
توجه به اهمیت موضوع سعی بر آن بوده است تا با شناسایی مهمترین ابعاد ریسك
با تمركز بر ریسك مالی، بتوان به نحو بهینه با روش صرف تئوریك مدلی برای
اندازه‌گیری ریسك مالی طراحی كرد. در این راستا، مدل طبقه‌بندی ریسك مالی
و شاخصهای اندازه‌گیری آن، نتیجه‌ای است كه از تحقیق حاضر استخراج می‌شود.
رقابت در محیط تجاری مستلزم توانمندی شركتهای تجاری برای جذب بهینه منابع
محدود محیطی اعم از مشتری، نیروی انسانی شایسته و منابع بهینه مالی است.
مصرف بهینه این منابع، دومین عاملی است كه از نقش موثری در كسب مزیت
رقابتی برای شركتها برخوردار است. در این راستا، با وجود تمام
برنامه‌ریزیها و دقت‌نظرهایی كه توسط كارشناسان و متخصصان شركتها در این
زمینه صورت می‌گیرد، اماهنوز برخی عوامل خارج از كنترل شركتها وجود دارد
كه با درجات مختلفی از احتمال، امكان دست نیافتن شركتها به هریك از اهداف
عملیاتی را می‌تواند افزایش دهد. در این راستا، احتمال عدم دسترسی به
اهداف از پیش تعیین شده، تحت عنوان ریسك مطرح است. بر مبنای اهدافی كه
تحت تاثیر ریسك قرار می‌گیرد و همچنین از نظر عوامل موثر بر احتمال
دستیابی به هدف، ریسك حاكم بر شركتها را به دسته‌های مختلفی تقسیم
می‌كنند. از آن جمله می‌توان به ریسك مالی، ریسك تجاری، ریسك سیستماتیك،
و... اشاره كرد. در این مقاله سعی بر این است تا ابتدا، طبقه‌بندی
اولیه‌ای از انواع ریسك تجاری حاصل، و سپس ابعاد ریسك مالی به طور مشروح
مورد بررسی قرار گیرد . در مرحله بعد سعی بر آن است تا شاخصهای لازم برای
اندازه‌گیری ریسك مالی شناسایی و معرفی شود.
● مفاهیم و تعاریف ریسك
با مراجعه به منابع مختلف علمی، تعاریف متعددی از ریسك می‌توان یافت. كه
البته هر كدام از این تعاریف بسته به بعد یا زاویه دید خود، تعریف
متفاوتی از ریسك ارائه كرده‌اند.
در فرهنگ مدیریت رهنما، در تعریف ریسك آمده است :
«ریسك عبارت است از هرچیزی كه حال یا آینده دارایی یا توان كسب درآمد شركت، موسسه یا سازمانی را تهدید می كند.»
وستون و بریگام در تعریف ریسك یك دارایی می‌نویسند :
ریسك یك دارایی عبارت است از تغییر احتمالی بازده آتی ناشی از آن دارایی.
«نیكلز» مفهوم ریسك را از ابعاد مختلف مدنظر قرار داده و آن را از نظر
مفهومی به دو دسته تقسیم می‌كند. وی معتقد است واژه ریسك به احتمال ضرر،
درجه احتمال ضرر، و میزان احتمال ضرر اشاره دارد. در این راستا ریسك
احتمال خطر هم احتمال سود و هم احتمال زیان را دربر می‌گیرد. در حالی كه
ریسك خالص صرفاً احتمال زیان را در بر می‌گیرد و شامل احتمال سود نمی‌شود،
مانند احتمال وقوع آتش. (۱۹۹۹,NICKLES)
لذا، با توجه به مجموعه تعاریف فوق، می‌توان ریسك را به صورت زیر تعریف كرد:
«ریسك عبارت است از احتمال تغییر در مزایا و منافع پیش‌بینی شده برای یك تصمیم، یك واقعه و یا یك حالت در آینده»
منظور از احتمال این است كه اطمینانی به تغییرات نیست. در صورتی كه
اطمینان كافی نسبت به تغییرات وجود داشت، تغییرات مطمئن در چارچوب منافع و
مزایای پیش‌بینی شده پوشش پیدا می‌كرد در حالی كه عدم امكان پیش‌بینی ناشی
از احتمالی بودن تغییرات، آن را به ریسك حاكم بر منافع و مزایا تبدیل كرده
است.
تغییر اشاره به هرگونه كاهش یا افزایش در منافع دارد. به این معنا كه
صرفاً تغییرات نامطلوب نیست كه در چارچوب ریسك پوشش پیدا می‌كند. بلكه
تغییرات مطلوب نیز در این معنا در چارچوب ریسك قرار دارد.
تصمیم، واقعه یا حالت اشاره به ارادی و غیر ارادی بودن شرایطی دارد كه
ریسك بر آن حاكم می‌شود. ممكن است تصمیمی به صورت ارادی گرفته شود، مزایا
و منافع آن ارزیابی شود، و بر مزایا و منافع آن ریسك خاصی حاكم باشد. از
طرف دیگر ممكن است واقعه یا حالتی در آینده به صورت غیر ارادی پیش‌آید و
پیش‌بینی‌های مزایا و منافع آن تحت لوای احتمال تغییر قرار گیرد.
● طبقه‌بندیهای ارائه شده از ریسك
در مطالعات نظری صورت گرفته، طبقه‌بندیهای مختلفی از ریسك ارائه شده است.
در این بخش سعی بر آن است تا نظرات مختلفی كه در این رابطه ارائه شده است،
مورد توجه قرار گیرد.
ریسك حاكم بر پروژه‌های اقتصادی از نظر جان چیكن: در این طبقه‌بندی، تجزیه
و تحلیل ارائه شده، به تصمیم‌گیرندگان و مشاوران آنها كمك می‌كند تا
فاكتورهای موثر بر پذیرش یا عدم پذیرش گزینه‌های تصمیم‌گیری را رتبه‌بندی
كنند (شكل شماره یك). در این مدل، فاكتورهای موثر بر طبقه‌بندی، تحت عنوان
فاكتورهای ریسك مورد اشاره قرار گرفته است. تكنیك رتبه‌بندی ریسك در این
مدل به منظور كمك به تصمیم‌گیرنده ارائه شده است تا با یك دید جامع نه تك
بعدی بتوانند ابعاد فنی، اقتصادی و اجتماعی سیاسی ریسك حاكم بر یك فعالیت
اقتصادی را ارزیابی كنند. (۱۹۹۴, CHOICKEN)
«چیكن» در دسته‌بندی دیگری از ریسك، اشاره به ریسك سطح كشور دارد كه در
ارزیابی آن فاكتورهای مختلف اقتصاد ملی، اقتصاد خارجی، وضعیت بدهیهای
اقتصادی و وضعیت اجتماعی سیاسی حاكم بر شرایط كشور مطرح است.
▪ الگوی تحلیل ریسك بانكداری از نظر گرونینگ: گرونینگ و همكاران در تحقیقی
كه در بانك جهانی صورت گرفت، طبقه‌بندی دیگری از ریسك ارائه كردند. این
طبقه‌بندی با وجود اینكه به طور خاص در مورد ارزیابی ریسك در بانك ها مطرح
شده است، اما از لحاظ موضوعی و محتوایی قابلیت كاربرد برای سایر موسسات و
سازمانهای تجاری را نیز دارد. (۱۹۹۹, GREUNING)
اقدامات مربوط به آزادسازی بازار، جهانی‌شدن، و از طرف دیگر افزایش رقابت،
و تنوع گرایی، بانك ها را در معرض خطرات و چالشهای فراوانی قرار داده است.
به نوعی كه شرایط جدید مستلزم نوآوری مداوم در روشهای موجود برای مدیریت
شركتها و ریسك های مرتبط با آن است، تا بتوان در محیط رقابتی از مزیتهای
لازم برخوردار بود. افزایش فزاینده بازارگرایی در بانك ها نیز به نوبه خود
اثرات زیادی بر قانونگذاری و سرپرستی بانك‌ها گذاشته است. شرایط جدید
تاكید مجددی است بر اینكه كیفیت مدیریت در بانك ها و به طور خاص كیفیت
مدیریت ریسك نگرانی كلیدی در اطمینان از امنیت و ثبات بانك و شبكه بانكی
است.
گرونینگ در مدل ارائه شده، اشاره به Exposure Risk دارد كه به نوعی معنای
تغییرات مثبت و منفی در منافع آینده را مد نظر قرار میدهد. وی در
طبقه‌بندی انواع ریسك موثر بر فعالیتهای تجاری، به چهار طبقه ریسك مالی،
ریسك عملیاتی، ریسك تجاری، و ریسك وقایع اشاره می‌كند.
●● طبقه‌بندی Risk Exposure از نظر زوكرمن:
«زوكرمن» مدل مدیریت ریسك خود را به منظور طراحی برنامه آموزشی مدیریت
ریسك در دانشكده بازرگانی دانشگاه تمپل ارائه كرده است. وی در مدل مذكور
انواع ریسك را شامل ریسك دارایی ریسك درآمد خالص، ریسك بدهی، ریسك
كاركنان، ریسك مالی، و ریسك عملیاتی (ریسك غیرقابل دفاع) ، می‌داند.
(۱۹۹۸, ZUCKERMAN)
● طبقه‌بندی نهایی ریسك
با توجه به مجموعه طبقه‌بندیهای ارائه شده از ریسك، می‌توان به یك مدل
كلی از ریسك دست یافت. مدل نهایی استخراج شده در این مقاله ریسك را در سه
سطح بین‌الملل، سطح كشور، سطح شركت، و سطح پروژه‌های سرمایه‌گذاری ارائه
می‌كند.
● ریسك مالی و فاكتورهای اندازه‌گیری آن
طبقه‌بندی ارائه شده، نشان دهنده انواع مختلف ریسك است كه به منظور
ارزیابی احتمال تغییر در منافع آتی در حوزه‌های مختلف مرتبط با محیط تجاری
مطرح است. در این بخش از مقاله، به طور خاص به بررسی انواع ریسك مالی
پرداخته، و شاخصهای اندازه‌گیری آن ارائه می‌شود.
● انواع ریسك مالی
ریسك ناشی از ساختار ترازنامه شامل بخشهایی مانند داراییها، ساختار
داراییها و مدیریت داراییها و بدهیها می‌شود. در این حوزه بیشتر به این
موضوع پرداخته می‌شود كه تركیب مختلف داراییهای موجود در ترازنامه به چه
صورت است . به عبارت دیگر آیا تركیب به سمت داراییهایی است كه احتمال
تغییر ارزش آنها در آینده زیاد است یا اینكه از نظر ارزش ثبات لازم بر
اكثر داراییهای موجود در تركیب مذكور وجود دارد.
نسبت داراییهای ثابت به داراییهای جاری، نسبت داراییهای مالی به داراییهای
فیزیكی، حجم داراییهای مالی، از جمله شاخصهای ارزیابی این نوع از ریسك
مالی است.
ریسك ناشی از ساختار درآمد و سودآوری: سودآوری شركتهای مالی، شاخصی است كه
موقعیت رقابتی و توان مدیریتی این شركتها را به نحو احسن مشخص می‌كند.
علاوه بر سود شركت كه مبنای روشنی برای سود به حساب می‌آید،تركیب صورت
سود و زیان شركتها نیز به نوعی ریسك این شركتها را تعریف می‌كند.
▪ ریسك كفایت سرمایه: عموماً‌ابعاد مختلف ریسك در شركتهای مالی به طور
مستقیم یا غیر مستقیم تحت تاثیر هزینه سرمایه و میزان سرمایه است. سرمایه
یكی از عوامل كلیدی در تعیین میزان امنیت موسسات مالی است. سرمایه كافی در
شركتهای مالی به عنوان یك ابزار امنیتی برای سایر ابعاد ریسك در طول دوره
فعالیت تجاری این موسسات است. سرمایه نقاط ضعف محتمل در سایر ابعاد مالی
شركت را جذب می‌كند. لذا، سرمایه مبنایی برای حفظ تامین كنندگان منابع
مالی شركت به حساب می‌آید.
▪ ریسك نرخ بازده: ریسك نرخ بازده عبارت است از تغییری كه در ارزش اوراق
قرضه ناشی از تغییر در نرخ بازده آن اتفاق می‌افتد. (۲۰۰۰,LEEA)از طرف
دیگر احتمال تغییر در دریافتهای آتی حاصل از فروش یك اوراق بهادار و
همچنین عدم توان پرداخت سود در آن به ریسك بازده اشاره دارد.(GREUNING) در
مورد اوراق بهاداری مانند سهام شركتها، نرخ بازده حاصل از اوراق، تحت
تاثیر سایر انواع ریسك مالی و غیر مالی تغییر می‌كند. توان تولید
شركت،تغییر در تقاضا و شرایط رقابتی، تغییر در ریسك ملی و ساختار
اقتصادی، ریسك سیاسی، همه و همه می‌تواند سود شركتها و به تبع آن توان
پرداخت سود بیشتر به اوراق بهادار را تحت تاثیر قرار دهد. واضح است كه
بازده یك سهام در واقع چكیده تمامی عملیات یك شركت در زنجیره عرضه درون
شركت و محیط آن است. به نوعی كه تمامی تغییرات احتمالی در وقایع بازرگانی،
در نهایت تاثیر خود را در ریسك سهام به جا می‌گذارد.
انحراف معیار درصد سود تقسیمی، انحراف معیار قیمت سهام و انحراف معیار كل
سود شركت، اشتباهات ناشی از تعیین نرخ ثابت، اشتباهات ناشی از تعیین نرخ
متغیر، سرمایه و منابع مالی بدون نرخ، صحت یا سقم پیش‌بینی‌های نرخ بازده،
از جمله شاخصهای اندازه‌گیری ریسك نرخ بازده به حساب می‌آید.
▪ ریسك بازار: عبارت است از ضرر سرمایه‌ای (كاهش ارزش اصل سرمایه) به دلیل
تغییراتی كه در قیمت سهام عادی شركت رخ میدهد. این تغییر زمانی به عنوان
ریسك بازار به حساب می‌آید كه تحت تاثیر یكسری عوامل در محیط شركت ایجاد
شود. ویژگی اصلی این عوامل این است كه تحت كنترل شركت نبوده و فقط بر شركت
خاص تاثیر نمی‌گذارند بلكه بر وضعیت سودآوری تمامی شركتها در یك صنعت خاص
تاثیر می‌گذارند. مسلم است كه مسئولیت ریسك بازار متوجه شركت نبوده و
بیشتر به عوامل خارج از كنترل شركت برمی‌گردد. فاكتورهای اندازه‌گیری این
بخش از ریسك بیشتر به عوامل ریسك ملی مانند عوامل خرد و كلان اقتصادی،
عوامل سیاسی- اجتماعی و ... برمی‌گردد كه امكان بررسی آنها در این مقاله
وجود ندارد.
▪ ریسك نقدینگی: پیشرفتهای اخیر در ادبیات مالی بر تاثیر ساختار های خرد
بازار بر قیمت‌گذاری اوراق بهادار تاكید زیادی شده است. نقدینگی یكی از
اصلی‌ترین عوامل تعریف قیمت اوراق بهادار (سهام) به حساب می‌آید. نقدینگی
یك سهام عبارت است از «سهولت معامله سهام در یك بازار خاص». نقدینگی در
قالب زمان و هزینه قابل بررسی و تحلیل است. معامله یك سهام ممكن است برای
یافتن یك طرف معامله از نظر زمانی مستلزم صرف وقت زیادی باشد. از طرفی
ممكن است معامله آن دربرگیرنده هزینه‌های بسیار سنگین باشد. مالیات و
هزینه مبادله، انواع دیگری از ابعاد ریسك نقدینگی به حساب می‌آید. كه از
ماهیتی پنهان برخوردار است. به طور كلی سه منبع برای ریسك نقدینگی نام
برده‌اند.(۱۹۹۹, NICOLE BEINER)
۱ - ممكن است زمان رسیدن سفارش خرید و سفارش فروش در بازار متفاوت باشد؛
۲ - قوانین واضحی ممكن است در مورد معامله اوراق ایجاد شده باشد؛
۳ - تقاضای بسیار كمی برای معامله و مبادله وجود داشته باشد.
▪ ریسك پول یا نرخ ارز: ریسك نرخ ارز عبارت است از احتمال از دست دادن اصل
و فرع سرمایه به دلیل كاهش قدرت خرید پول . تورم از طرف دیگر نرخ بهره را
نیز افزایش میدهد. این امر به نوبه خود موجب كاهش ارزش اوراق بهادار
خواهد شد.
●● نتیجه‌گیری
پس از بیان تعریفی از ریسك، سه مدل از طبقه‌بندی انواع ریسك گزارش و بر
اساس آن مدل مورد تایید این مقاله ارائه گردید. بر اساس مدل مذكور، هشت
نوع ریسك مالی شناسایی شد. در این راستا، در حد امكان با استفاده از منابع
گوناگون فاكتورها و شاخصهای اندازه‌گیری هریك از انواع ریسك پیشنهاد
گردید. مدل مذكور می‌تواند به منابع گوناگون فاكتورها و شاخصهای
اندازه‌گیری هریك از انواع ریسك پیشنهاد گردید. مدل مذكور می‌تواند
به‌عنوان مبنایی به حساب آید كه بر اساس آن می‌توان به ارزیابی ریسك حاكم
بر شركتها پرداخت.