با ظهور اینترنت، خبر و خبررسانی دستخوش تغییرات گسترده‌ای شد و ساختار عمودی خود را که در آن افراد و نهادهای صاحب نفوذ و سرمایه تصمیم می‌گرفتند کدام اخبار را تا چه حد و با کدام روش در اختیار مخاطبان قرار دهند جای خود را به ساختاری افقی داد که در آن هر کس می‌تواند در مقام یک منبع خبر اقدام به اطلاع‌رسانی کند. این تغییر دارای تبعات مثبت و منفی ناخواسته است که قطعا ژورنالیسم را از تاثیرات خود بی‌تاثیر نگذاشته و نمی‌گذارد.
شاید یکی از ابتدایی‌ترین این تاثیرات تغییر ارزشهای خبری است. مروری بر اخبار داغ موتورهای جستجو و خدماتی مثل گوگل‌نیوز نشان میدهد که این اخبار برخلاف اسلاف خود دارای ساختار و محتوای متفاوت هستند. یکی از انگیزه‌های این تفاوت تلاش برای جلب مخاطب بیشتر است. این مساله رقابت بین رسانه‌های دولتی و غیردولتی را وارد فاز جدیدی کرده است. اگر تا دیروز نگاه عمومی به رسانه‌های دولتی، نگاهی بدبینانه و مبتنی بر این پیش‌فرض بود که آنها صرفا تشکیلاتی تبلیغاتی هستند، امروزه با گسترش نقش اینترنت به عنوان یک رسانه خبررسان و نیاز به جلب مخاطب دیگر اینطور نیست. یادداشت زیر در واقع برداشتی است از چند نوشته متفاوت در نشریه آمریکایی فارن پالسی درباره تاثیرات اینترنت بر خبر و خبررسانی.
سرویس جهان - در چند روز اخیر اگر برای دسترسی به اطلاعاتی درباره «ویکتور باوت» یک دلال سلاح روسی به گوگل نیوز مراجعه می‌کردید که از تایلند به آمریکا مسترد شده است، اخباری که در ابتدا در اختیارتان قرار می‌گرفت عمدتا اخبار خبرگزاری دولتی ریانووستی روسیه بود که در واقع می‌توان آنها را رونوشتی از اظهارات وزیر امور خارجه روسیه درباره این فرد دانست که در آنها از آمریکا خواسته شده بود محاکمه وی به صورت عادلانه برگزار شود. نتایج خبری مرتبط دیگر نیز ترکیبی بود شامل منابع خبری مثل «سی.بی.اس» و خبرگزاری فرانسه و البته منابع خبری دیگری روسیه مثل ایتارتاس و تلویزیون آر.تی این کشور. اما در مورد اخبار دیگر مثل خبر انتخابات میانمار، هنگام جستجو در اینترنت اولین خبرهایی که در مقابل دیدگان ما در موتورهای جستجو قرار می‌گرفتند خبرهایی از منابع آمریکایی بودند مثل یونایتدپرس و لس‌آنجلس تایمز که در آنها به شدت از انتخابات برمه انتقاد شده بود و آن را غیرعادلانه نامیده بودند. اما در این میان، سرمقاله روزنامه گلوبال تایمز نیز وجود داشت که در آن انتخابات برمه گامی به جلو توصیف شده بود. گلوبال تایمز زیر نظر روزنامه خلق چین در این کشور منتشر می‌شود.
گوگل نیوز خدماتی بود که گوگل با هدف ارایه اخبار از منظری بین‌المللی راه‌اندازی کرد. این خدمات درست کمی بعد از حملات 11 سپتامبر 2001 ارایه شد و در مانیفست آن آمده بود که با این کار می‌خواهد « به مخاطبان کمک کند تا به شناختی عمیق از اتفاقات جهانی برسد.»
اما شناختی که عمدتا از منابع خبری دولتی مثل روسیه و چین در معرض دید عموم قرار می‌گیرد در تقابل با نگاه خبرنگاران مستقل است. خبرنگارانی که تحت فشار دولت قرار دارند یا حتی بعضا اجازه فعالیت ندارند. این نوع خدمات عملا این سوال را مطرح می‌کند که آیا آنها عملا به رژیم‌های مستبد این امکان را نمی‌دهند تا به راحتی پیام خود را به دیگران برسانند؟
هر چند گوگل و دیگر موتورهای جستجو الگوریتم خاص خود را برای رتبه‌بندی اخبار جهان فاش نمی‌کنند اما این باعث نمی‌شود بحث‌هایی درباره این الگوریتم‌ها مطرح نشوند. این مساله در حال حاضر دغدغه بسیاری از رسانه‌های جمعی است و آنها با گمانه‌زنی درباره این مساله تلاش می‌کنند اخبار خود را به صدر اخبار اینترنت برسانند. برای مثال، برخی مراکز خبری هستند که در نظر آنها اهمیت خبر فقط در رتبه‌بندی موتورهای جستجو معنا می‌یابد. آنها محتویات خود را فقط بر اساس الگوی فرضی از الگوریتم جستجوگرهایی مثل گوگل تنظیم می‌کنند تا ارزشهای خبری دیگر. این روند به تدریج در میان بسیاری از روزنامه‌ها دیگر نیز مشاهده می‌شود.
«کریس گیتر» سخنگوی گوگل گفت: برخی معیارها شامل «تازگی» و «بومی یا جهانی» بودن خبر برای گوگل مهم هستند. البته یکی از معیارهای مهم برای گوگل برای اطمینان از صحت یک خبر میزان مراجعه‌ای است که کاربران به آن می‌کنند. این معیار برای گوگل اهمیت خاصی دارد. اما با وجود این، یکی از دلایلی که برخی خبرهای مهم در رسانه‌های دولتی به خبر اول موتورهای جستجو تبدیل می‌شوند، شاید این است که آنها از مبدا اصلی مخابره می‌شوند. تحقیقات غیررسمی درباره موتور جستجوی گوگل نشان میدهد که گوگل اغلب به اولین اخبار درباره یک رویداد اهمیت میدهد. البته ناگفته نماند که کمبود بودجه برای اعزام خبرنگار به یک کشور خاص یا فشارها و محدودیت‌های دولتی آن کشور(مثل روسیه) برای خبرنگاران خارجی باعث می‌شود که خبرهای دولتی در گوگل دست بالا را داشته باشند و منابع خبری دیگر نیز ناگزیرند آن خبرها را نقل کنند.
این روند تبعاتی ناخواسته دارد که در حال حاضر توجه بسیاری از تحلیلگران را به خود جلب کرده است. «اتان زوکرمن» تحلیلگر ارشد دانشگاه هاروارد گفت: «اگر هیچ خبرنگاری غیر از خبرنگار دولتی اقدام به پوشش یک خبر خاص در کشوری نکند، در آن صورت فقط خبر او مخابره می‌شود و دیگران نیز فقط آن را کپی می‌کنند.» در چنین مواردی هر خبر دیگری که با تکذیبیه دولت مواجه شود، به خاطر نبود منابع مستقل برای تایید آنها مورد توجه قرار می‌گیرد.» مثلا حتما ماجرای حمله چندی قبل افراد ناشناس به «الگا کاشین» خبرنگار روس را در منابع خبری در اینترنت خوانده‌اید. شبکه‌های خبری آر.تی و خبرگزاری ریانووستی که هر دو دولتی هستند از منابع موثق درباره جزییات این حمله بودند اما آنها به علل این حمله هیچ اشاره‌ای نداشتند و به تبعات بعدی آن نیز نمی‌پرداختند. آنها به سوالات اساسی درباره عاملان این حمله، انگیزه آنها و پیگرد قانونی آنها پاسخی نمی‌دادند. این مساله باعث بدبینی در میان کاربران به این منابع خبری و همینطور جستجوگرهای خبری شده است. کاربران این منابع خبری را در کنار منابع خبری دیگر مثل شینهوای چین یا صدای آمریکا قرار داده و آنها را به غرض‌ورزی در اطلاع‌رسانی متهم می‌کنند.
اما موتورهای جستجو در این میان چه نقشی می‌توانند ایفا کنند. آیا آنها باید بر محتوای اخبار نظارت کنند. این نظارت قطعا با فلسفه اصلی آنها که ارایه آزادی دسترسی به اطلاعات است، در تضاد قرار می‌گیرد. عملکرد این موتورها آنطور که از قراین و شواهد بر می‌آید مبتنی بر نوعی الگوریتم ماشینی است تا انتخاب انسانی. هر چند گوگل همین الان نیز برخی از اخبار را در قالب وبلاگ، اعلامیه یا محتویات مخصوص مشترکین رده‌بندی می‌کند اما این رده‌بندی هیچ معیار سیاسی ندارد و گوگل اصرار دارد که در این دام نیفتد. البته این بدان معنا نیست که گوگل نمی‌تواند اطلاعات بیشتری در اختیار کاربران قرار دهد. بسیاری معتقدند گوگل و موتورهای جتسجوی دیگر می‌توانند با ارایه تقسیم‌بندی‌های جزیی‌تر از اخبار، عملا ما را در تشخیص حوزه خبر و نوع پوشش آن یاری کند.
واقعیت امر این است که خدماتی مثل گوگل‌نیوز توازن قدرت را به نفع اطلاعات تغییر داده‌اند. اگر مثلا در طول دوران جنگ سرد آمریکا و انگلیس با حمایت‌های مالی خود رسانه‌هایی مثل بی‌بی‌سی ورلد و صدای آمریکا را در دسترس شهروندان کشورهای کمونیست قرار می‌دادند، کشورهای کمونیست نمی‌توانستند یا نمی‌خواستند در مقابل، صدای رسانه‌های خود را به گوش شهروندان غربی برسانند. این توازن اما امروز در عصر اینترنت کاملا به هم خورده است و حضور قدرتمند رسانه‌های دولتی مثل خبرگزاری رسمی شینهوای چین و ریانووستی روسیه در اینترنت نمونه بارز این تغییر است.
این روزها مردم برای پیگیری اخبار روزانه بیش از پیش به اینترنت مراجعه می‌کنند. برخی ظهور و گسترش مراکز خبری وابسته به دولت‌های مستبد را یک مساله استراتژیک می‌دانند و معتقدند نباید خود را از صدای آنها محروم کرد. این روزها بسیاری معتقدند اخبار این مراکز خبری صرفا و الزاما پروپاگاندا برای یک دولت خاص نیست. اینکه بودجه آنها دولتی است الزاما به معنای وابستگی آنها نیست. رسانه‌های دولتی و خصوصی این روزها در یک نکته مشترک‌اند و آن اینکه آنها برای جلب مخاطب با هم می‌جنگند و این مخاطب است که قواعد بازی را تعیین می‌کند.
محمود حبیبی Habibi@ictnews.ir