ترکمن‌ها از اقوام
زردپوستی هستند که در اثر عوامل مختلف طبیعی اجتماعی به جنوب
آسیای میانه مهاجرت کردهاند. این قوم در کشور تازه استقلال یافته
ترکمنستان و در شمال شرقی ایران سکونت دارند. ترکمن‌های ایران، در
دشت
گرگان به‌سر می‌برند و از کرنه‌های شرقی دریای‌خزر تا کوه‌های شمال
خراسان
پراکنده‌اند.
طوایف ساکن در ایران بیشتر از سه
طایفه"تکه"،"یموت" و "گوگلان"
اند. محل زیست "یموت‌ها" از کناره شرقی دریای خزر تا رودخانه
اترک
و گرگان رود است."تکه" و "گوگلان" در شرق دشت مذکور، در دامنه
و جلگه‌های کوه‌های شمال خراسان، زندگی می‌کنند. علاوه بر این
سه طایفه، تعدادی از ترکمن‌های
وایف"سالور" و "ساریک" نیز در اطراف شهر مشهد و سرخس
روزگار
می‌گذرانند.
زیورهای زنان ترکمن
خودآرایی و استفاده
از آرایه‌های تزیینی هیچ‌گاه مختص قوم یا نژاد و یا محدود به
دوره تاریخی معینی نبوده‌است. زنان همواره در همه جا از اشیاء در
دسترس
خود، از هسته میوه و صدف تا سنگ‌ها و فلزات گرانبها به‌عنوان زیور
استفاده
می کردهاند. زنان و دختران ترکمن نیز از زیورهایی که زرگران محلی
می‌ساختند،
استفاده می‌کردند. زیورهای ترکمن چنان سنگین و برجسته و با نقش‌ها و
طرح‌های بکر ساخته می‌شود که کمت شباهت به زیورهای دیگر اقوام
آسیای
میانه دارد.
زنان ترکمن این
زیورها را به قسمتی از لباس خود می‌دوزند و یا آنرا جداگانه به
خود می‌آویزند. زیورهای زنان ترکمن را براساس نوع کاربرد آنها
بدین‌گونه
می‌توان تقسیم‌بندی کرد.
۱-زیورهای سر
و پیشانی
قبه: به زیوری نیک
کره‌ای شکل گویند که دور تا دور آن شرابه‌هایی آویزان است.
روی این شرابه ها نگین‌هایی از عقیق یا شیشه‌های رنگی می‌نشانند.
نگین‌ها اغلب به رنگ قرمز است، روی نیم کره را با سیم‌های بافته نقره‌ای
که"بورما" نامیده می‌شوند، به قسمت‌های مساوی تقسیم می‌منند
و
روی بدنه نیم کره جوش می‌دهند. به‌طور معمول قسمت‌ها زوج است و روی هر
قسمت
نگین‌هایی به رنگ قرمز قرار می‌دهند. در بالای نیم کره استوانه‌ای
کوچک
که بر روی آن شرابه‌های کوچک آویزان است، تعبیه می‌کنند."قبه" مختص
دختران
است. در گذشته دخترانی که نامزد داشتند روی "قبه"ی خود، در
سراستوانه،
پر پرنده‌ای را قرار می‌دادند.
دختران
ترکمن"قبه" را به کلاه‌های سوزن‌دوزی شده خود می‌دوزند. به
"قبه" زیورهایی به نام "قولاق‌چه" و گینگ‌سه‌لگ" نیز
اضافه می‌کنند."قولاق‌چه" زیور دو طرف "قبه"
است که زیوری است نقره‌ای و به شکل مستطیل که با نگین‌های رنگی مرصع می‌شود.
این مستطیل از تکه‌های هندسی که به هم وصل و زنجیر شده‌اند، تشکیل می‌شود.
این زیور در دو طرف سر، روی گوش‌ها قرار می‌گیرد و به‌طور معمول
تا سر شانه می‌رسد."ینگ‌سه‌لگ" هم، هم شکل
"قولاق‌چه" است که در پشت سر آویزان می‌شود. این سه قسمت را
همانند"قبه"
به کلاه می‌دوزند."قولاق‌چه" را براساس طرحی که دارد نام‌های
مختلف
می‌گذارند. به‌طور مثال"اوچ‌قاشلی‌قولاق‌چه" یعنی "قولاق چه سه
نگین‌دار"
که البته این اسامی و طرح‌ها را در زیورهای دیگر هم می‌توان یافت.
قسمت دیگری که
به"قبه" اضافه می‌کنند. زیور پیشانی است. این زیور نیز
به‌شکل
مستطیل و با طرح‌های مختلف است و به‌گونه‌ای به کلاه دوخته می‌شود
که
روی پیشانی را می پوشاند. برخلاف دو تکه قبلی که به‌صورت عمودی به کلاه
دوخته
و آویز می‌شود، این قسمت به‌صورت افقی روی پیشانی قرار می‌گیرد. به
زیور
پیشانی در بیشتر مواقع"آلن‌شای" گفته می‌شود. زیور پیشانی را یا به
کلاه
می‌دوزند و یا به وسیله سنجاق آن را به کلاه وصل می کنند.
۲-زیورهای
سربند زنان
دختران پس از ازدواج
به‌جای کلاه از سربندهایی که به‌صورت خاصی دور سر پیچانده می‌شود،
استفاده می‌کنند. به سربند زنان"آلن‌دانگی" گفته می‌شود.
این
سربند را، همانند کلاه دختران، با زیورهای نقره‌ای مطلا تزیین
می‌کنند.
نحوه بستن و تزیین سربند بین طوایف مختلف ترکمن تفاوت‌هایی دارد
که
به‌صورت زیر است:
"حازاواشای":
زنان یموت سربند خود را "حازاوا" و به زیورهایی که به آن
می‌دوزند
"حازاواشای" می‌گویند. سربند زنان یموت از پارچه قرمز و مربع شکل
است
که آن را به‌صورت نواری در می‌آورند و به دور سر می‌بندند. در پیشانی
و
دو طرف آن، همانند کلاه دختران، زیورهایی به چشم می‌خورد. زیور پیشانی
سربند
زنان، مانند"قبه"ی دختران، روی پیشانی قرار نمی‌گیرد، بلکه کمی
بالاتر
از پیشانی به لبه سربند دوخته می‌شود. زیور دیگر سربند زنان یموت"دپه‌بند"
است و روی سربند قرار می‌گیرد. در گذشته سنجاق‌های نقره‌ای، که دارای
عقیق یا شیشه‌های رنگی بوده به سربند زنان سنجاق می‌شده است که
به
آن"سانجاق" می‌گفتند.
"اگمه":
سربند زنان طوایف"تکه" و "گوگلان" بزرگتر و بلندتر از سربند
زنان
یموت است. زنان طوایف از پوشال جارو برای سربند استفاده می‌کردند و
دور
پوشال را پارچه می‌دوختند. به این سربند زنان"گوگلان"،"توپ‌بی"
می‌گویند
که روی پیشانی و دو طرف آن زیورهایی را می‌دوزند.زیور پیشانی زنان
"تکه" را "اگمه" می‌گویند. این زیور برخلاف زیور پیشانی زنان
یموت، که از تکه های متصل به هم ساخته شده، از نقره مطلا و یکپارچه
است و عرض آن به طور معمول ۳۳ سانتی‌متر و ارتفاعش
۱۵ سانتی‌متر است. روی"اگمه" را با نگین‌هایی
از عقیق و دیگر سنگهای گرانبها و یا شیشه‌های رنگی مرصع می‌کنند.
شرابه‌هایی در لبه پایینی و دو طرف برخی از
"اگمه"ها هست که به هنگام استفاده روی پیشانی قرار می‌گیرد.
به این شرابه‌ها به اصطلاح محلی"شلپه" می‌گویند. برخی
اوقات زنان سربند خود را کمی عقبتر از پیشانی قرار می‌دهند
که در این صورت زیور جلو آن به شکل تاج و نیم تاج در می‌آید.
۳-
زیورهای مو
زنان و ختران ترکمن
برای زیبایی گیسوان خود زیورهای گوناگونی استفاده می‌کنند که به‌صورت زیر است:
"آسئق":
به شکل دل است و در اندازه‌های مختلف که دروسط آن نگینی بزرگ از سنگ و
شیشه تعبیه می‌شود. این نگین به‌طور معمول به رنگ قرمز و جگری
است.
در بالای"آسئق" حلقه‌ای قرار دارد که بندی پارچه‌ای از این حلقه رد
می‌کنند
و به‌وسیله این بند"آسئق" را به مو می‌بندند.
"آسئق" در پشت، روی
کمر
قرار می‌گیرد و زیوری است برای زنان که گیسوان خود را در پشت قرار
می‌دهند
و به‌طور معمول نیز عروسان از آن استفاده می‌کنند.
یادآور می‌شود که در
گذشته، دختران قبل از ازدواج، موهای خود را در چند دسته می‌بافتند،
(معمولاً چهار دسته که به به آن "دورت‌اوروم"
(dort-oroem) یعنی چهاربافت می‌گویند.) دسته‌هایی از آن را به جلو و
دسته‌هایی
را به پشت می‌انداختند. بعد از ازدواج زنان تمام موهای بافته‌شده
را در پشت سر قرار می‌دهند.
"آسئق"
در اندازه‌های مختلف است و برخی از آنها به‌قدری بزرگ است که کاملاً پشت
کمر را می‌پوشاند. به آسئق در اندازه کوچک "آسئق‌چه" می‌گویند.
برخی
از "آسئق‌ها" دارای شرابه‌هایی هستند که آن را "دوکوروملی‌آسئق"
(dokorem-ly-aseq) می‌نامند.
"اوچ‌آسئق" (ouc-aseq)
نیز
گونه‌ای از "آسئق" است که در آن سه
آسئق کوچک را با بند مهره‌دار به‌هم وصل می‌کنند و به مو می‌بندند.
اگر اندازه "آسئق" بزرگ باشد، آن را علاوه بر بستن به مو با
بندی
به گردن می‌بندند تا سنگینی آن فقط بر مو وارد نشود. "آسئق" دل‌گونه
را
بیشتر زنان طایفه "تکه" به موهای خود می‌بندند. نوع دیگری از آسئق از
تکه‌های
کوچک به‌هم زنجیرشده تشکیل شده‌است که معمولاً زنان طایفه "یموت"
از
آن استفاده می‌کنند.
"مونجق"
: زیوری است که از قطعه‌های هندسی‌شکل مختلف که در طول و عرض به‌هم وصل‌شده‌اند،
تشکیل شده‌است. تعداد این قطعه‌ها متفاوت است، و بزرگی و کوچکی
"مونجق" بر حسب تعداد این قطعه‌هاست. قطعه‌های "مونجق" برحسب
شکل و محل قرارگرفتن در مجموعه، دارای نام‌های مختلف است. به قطعه‌های
میانی که دو تکه دیگر را در عرض به هم وصل می‌کند "قورباقا"
(qor-baqa) گویند. به قسمت زنگوله‌مانند آن "قوّبه"
(qobbe) و قسمت بالای "قوّبه"، "حوزه"
(Hoza) گویند. زنجیرهایی که انتهای آن گلوله‌هایی قرار دارد "هوتوز"
(Hotoz) نامیدهمی‌شود. "مونجق" برحسب نعداد قطعه‌ها، دارای
نام‌های مختلف است. برای مثال "دورت حوزه‌لی
مونجق" (dort-hozeli-mojeq) یعنی "مونجق
چهارحوزه‌دار"،
"اوچ قورباقلی مونجق" (ouc-qorbaqali-monjeq) یعنی
"مونجق سه‌قوبه‌دار".برخی
"مونجق"ها قطعه‌هایی "آسئق"مانند دارند که به آن
"آسئق‌لیمونجق" (aseqli-monjeq) یا
"اوچ‌آسئق‌لی‌مونجق" یعنی "مونجق سه آسئق‌دار"
گویند.
در انتهای
"مونجق" یک ردیف منگوله نقره‌ای (قوّبه) آویزان است که سر
آنها
نیز گلوله‌هایی کوچک آویخته به زنجیر، که به آن "دوومه" (dume) گویند،
قراردارد. داخل این گلوله‌های سنگریزه یا براده‌های آهن قرار می‌دهند تا
هنگام حرکت از آنها صدا بلندشود. "مونجق" را با بند پارچه‌ای
یا
بندی به نام "آلجه‌یوپ" (aluje-up) به مو می‌بندند. اگر
"مونجق" سنگین باشد بند آن را علاوه بر مو مانند
آسئق ، به گردن یا سر هم می‌بندند.
"مونجق"
نیز مثل "آسئق" در پشت سر قرارمی‌گیرد و از زیورهای ویژه زنان
است.
معمولاً دختر به هنگام ازدواج، "آسئق" و "مونجق" را از
خانواده شوهر به عنوان هدیه می‌گیرد. خانواده‌ای که
فرزند پسر دارد، برحسب توانایی اقتصادی خود، بزرگ یا کوچک این
زیورهای را برای عروس آینده خود تهیه می‌کنند.
"ساچ‌مونجق"
(sac-monjeq): این زیور را برخلاف "مونجق" هم دختران
استفاده
می‌کنند هم زنان. این زیور منگوله‌هایی (قبه) نقره‌ای است که بر
سر
آن گلوله‌هایی کوچک قرار می‌دهند، همانند منگوله‌های انتهایی "مونجق".
"ساچ مونجق" را دختران به گیسوان بافته‌شده خود می‌بندند که در جلو
سینه قرار می‌گیرد. زنان هم به گیسوان بافته‌شده خود می‌بندند که
در پشت‌سر آویخته می‌شود. به این زیور "ساچ‌قبه"
(sac-qobbe) هم می‌گویند.
"ساچ‌باق"
یا "ساچ‌لیق" (sac-baq-sac-liq) زیوری است مثل "قولاق‌چه"
که در دوطرف سر قرارمی‌گیرد. این زیور مستطیل‌شکل است و از تکه‌های
هندسی مختلف، که به‌هم وصل شده‌اند، تشکیل و به وسیله بند پارچه‌ای
یا نخ به موها بسته می‌شود.
روی این زیور نیز
نگین‌هایی از عقیق و دیگر سنگ‌ها و شیشه‌های رنگی به‌چشم می‌خورد.
در برخی از آنها نیز شرابه‌هایی آویزان است. زنان طایفه "تکه"
به این زیور ساچ‌لیق می‌گویند.
این زیور نیز چون
دیگر زیورها، برحسب شکل و قرارگیزی تکه‌های شکل‌دهنده،
دارای اسامی مختلف است. از قبیل "قوبه‌لی‌ساچ‌باق" یعنی
"ساچ‌باق قوبه‌دار" یا "دوکوروملی‌ساچ‌باق" یعنی "ساچ‌باق
شرابه‌دار". برخی از زنان، بخصوص زنان طایفه "گوگلان"، از
نخ و کامواهای رنگی منگوله‌هایی درست می‌کردند و آنها را
به‌وسیله بندی به مو می‌بستند. به این منگوله‌ها "هوتوز"
(hotoz) هم می‌گفتند. برخی زنان، به سکه‌های قدیمی
و
یا "دوومه" (گلوله‌های کوچک) را به نخ می‌کشیدند و به عنوان زیور گیسوی
بافته
خود استفاده می‌کردند