مهره های ساسانی

یکی از دوره‌های تاریخی که از آن مهره‌های فراوانی بازمانده و در مورد آنها هم مطالعات وسیع و دقیقی انجام گرفته، دوره ساسانی است. می‌توان گفت که به‌جز مهر‌های شاهان، شاه‌بانوان، وزیران و فرماندهان معروف ساسانی از انواع اشخاص و احتمالا برخی از سازمان‌ها (مثل آتشکده‌ها یا مراکز گردآوری باج) مهرهای فراوانی بازمانده است. روشن شده‌است که برخی مهرها هم به مناسبت‌های حقوقی، مخصوصا به مناسبت عقد ازدواج کنده شده است.
این مهرها با دودسته‌اند. دسته‌ای که تخت هستند و آنها را چون نگین به‌کار می‌برده‌اند، یا اگر هم تخت نیستند سوار کردن آنها برروی انگشتر و گردن‌بند میسر بوده‌است. مانند نگین‌های کوچک و اندکی کوژ که تصویر یا خط را بر کوژی آن کنده‌اند. این دسته‌ها بی‌شک نقش تزیینی هم داشته‌اند. عده‌ای از آنها برروی انگشتر (حلقه) کشف شده‌اند.
دسته دوم مهرهایی هستند که نیمکره، نیم تخم‌مرغی (نیم خاگ) کله قندی و امثال آن هستند و بررویه پهن و صاف یا نسبتا صاف آنها مهره کنده شده و در بدنه آنها سوراخی وجود دارد که از آن حلقه می‌گذشته و این حلقه وسیله بستن مهر به جامه، جیب یا جای مطمئنی بوده است تا به هنگام کار بتوان به آسانی از آن استفاده کرد. امکان دارد که عده‌ای از این مهرها هم به عنوان تزیین به‌کار رفته باشد یا عده‌ای از آنها با حلقه زر یا سیمی که از سوراخشان رد شده بوده کشف و خوشبختانه به همان وضع حفظ شده‌اند. اما آنطور که مشاهده می‌شود حلقه بسیاری از آنها از فلزات دیگر یا حتی نخی بوده و از بین رفته است. آثار حلقه‌های مفرغی، آهنی و مسی در سوراخ‌های عده‌ای از این مهرها باقی است. دراین گفتار فقط درباره دسته اول مهرهای ساسانی سخن خواهیم گفت.
مهرهای ساسانی به طور عمده روی انواع عقیق کنده شده‌اند. پس از عقیق از سنگ‌های نیمه‌قیمتی، در (کوارتز) خماهن یا حدید (اکسید مغناطیسی آهن) یا انواع سنگ‌های سیلیسی کدر یا چندرنگ، عقیق سلیمانی و نیز سنگ‌های قیمتی به‌خصوص زمرد، یاقوت و سیلان (آمتیست) را به این مقصود به‌کار برده‌اند. فیروزه، یشم و به ندرت شیشه طبیعی هم به‌عنوان مهر حکاکی شده‌است.
عمده این مهرها برروی عقیق، خماهن، فیروزه، یشم و سنگ‌های سیلیسی بی‌ارزشی که در ایران یافت می‌شود، کنده شده‌اند. اما آن عده که برای تزیین به‌کار می‌بردند روی سنگ‌های یکدست‌تر و خوش‌رنگ‌تر از جمله عقیق‌های صاف سرخ، سفید و به‌ندرت زرد یا بلورین، در کوارتز خالص (یشم)، خماهن، فیروزه و کمتر سنگ های دیگر کنده شده‌اند.
کهن‌ترین و یکی از زیباترین مهرهای ساسانی که باقی مانده از آن‌دینک همسر شاپور اول ساسانی است. این مهر که برروی آمتیست (سیلان) بیضی نسبتا درشتی کنده شده، در موزه آرمیتاژ سنت‌پرزبورگ (لنینگراد پیشین) است. نیم تنه نیم رخ این زن با جزییات و تزیین‌های مشخص شاهانه بادقت و ظرافت برروی این سنگ کنده شده‌ و اطراف آن دارای کتیبه‌ای به خط پهلوی است که ترجمه آن چنین است: "دینگ شاه‌بانوی شاه‌‌بانوان سرو شبستان شاه".جدیدترین مهرهای ساسانی در سده هفتم میلادی (اول هجری) کنده شده‌اند و مقدار آنها در مجموعه‌ها زیاد است. اصولا هرچه از تاریخ تاسیس سلسله ساسانی می‌گذرد، تعداد مهرهای باقی مانده بیشتر می‌شود.
مهرهای تزیینی علاوه بر آن‌که سنگ زیبایی دارند، برروی آنها مضمون یا موضوع کتیبه، نشان،علامت رسمی، نشان خانوادگی و امثال آنها با‌دقت و ظرافت حکاکی شده‌است. بدیهی است که پایگاه اجتماعی صاحب مهر در جنس سنگ، مضمون روی سنگ و طرز حکاکی آن منعکس شده‌است. خانواده‌های فقیر مهرهای کوچک روی سنگ‌های بدرنگ بی‌ارزش و با حکاکی بسیار ساده دارند.
مضمون‌های روی مهرها به اعتقادات دوره ساسانی ارتباط دارد. چه آشکارا برروی مهرهای مسیحیان چلیپا کنده شده‌است یا به مهرهایی می‌توان برخورد که صاحب آن بی‌شک زردتشتی نبوده‌است. بوریسف و لوکونبن دانشمند فقید روس کوشیده‌اند، مضمون‌های روی مهرها را دسته‌بندی کنند، اما نگارنده به دلایل فراوان آن دسته‌بندی را محدود می‌یابد. به‌طور مثال آنان در دسته‌بندی نقش‌های نمادین آنها را به شش رشته
1) گوپدشاه
2) سگ
3) پرنده
4) بره
5) پهلوان
6)  نشان تقسیم کرده‌اند، که عقاید درباره این تقسیم‌بندی فراوان است...
این مهرها بر دو دسته‌اند: دسته‌ای که تخت هستند و آنها را مانند نگین به‌کار می‌برده‌اند، یا اگر هم تخت نیستند سوار کردن آنها برروی انگشتر و گردن‌بند میسر بوده‌است. دسته دوم مهرهایی که در بدنه آنها سوراخی وجود دارد که از آن حلقه می‌گذشته و این حلقه وسیله بستن مهر به جامه، جیب یا جای مطمئنی بوده‌است.
مهرهای ساسانی به طور عمده روی انواع عقیق کنده شده‌اند.ظاهرا کهن‌ترین و یکی از زیباترین مهرهای ساسانی که باقی مانده از آن دینک همسر شاپور اول ساسانی است.

اپلیکیشن اندروید تلگرام اینستاگرام