در ماموریت این بورس تشریح شده است، با ایجاد بازارهای شفاف برای مبادلات کالا و تامین مالی و پوشش ریسک تجاری تولیدکنندگان، با ایجاد بازارهای شفاف برای مبادلات کالا و کشف قیمت براساس مکانیزم عرضه و تقاضا ضمن تضمین تعهدات طرفین معاملات، یکسری ابزارها را برای تامین مالی و مدیریت ریسک در اختیار فعالان بازار قرار دهد.
گزارش‌های 10 ماه بورس کالا نشان میدهد، 8.1 میلیون تن محصولات صنعتی و معدنی به ارزش 128.7هزار میلیارد ریال در بورس کالا عرضه شده است.
این روند در کارگاهی که به همتبورس کالا در حاشیه برپایی هفتمین همایش چشم‌انداز صنعت فولاد و معدن ایران برگزار شد مورد بررسی قرار گرفت.
تسهیل تامین مالی صنایع
ابزارهای معاملاتی بورسی که بر 3 مبنای تسهیل مبادلات، تامین مالی و پوشش ریسک تعریف و طراحی می‌شوند به‌منظور یکسری کارکردهای اصلی در اقتصاد از اهمیت زیادی برخوردار می‌شود که از آن جمله می‌توان به هدایت سرمایه‌ها به بخش‌های تولیدی اقتصاد، ایجاد ارتباط بین بخش‌های کالایی، مالی و تحول شیوه‌های سنتی معاملات و توسعه بازارسرمایه کشور اشاره کرد. تاثیر این ابزارها و رویکردهایی که در طراحی این ابزار مدنظر است منجر به کاهش هزینه مبادلات، ارتقای شفافیت در اقتصاد و افزایش سطح مبادلات و روان شدن جریان معاملات می‌شود.
براین اساس، کشف قیمت عادلانه که در سایه ایجاد بازار با سطح مطلوبی از تقاضا انجام می‌شود، آثار آن براساس شناخت فرصت‌های سود بین بازارها و تعیین سطح عمومی تقاضا براساس قیمت‌ها و جهت‌گیری قیمت‌ها است که در آینده برای برنامه‌ریزی و جهت‌گیری سطح قیمت‌ها می‌تواند مورد بررسی قرار بگیرد. مدیریت ریسک نوسانات قیمتی ازجمله کارکردهای دیگر این ابزار است. یکسری از ابزارها به منظور ایجاد محیط سرمایه‌گذاری طراحی شده‌اند.
این ابزارها فقط به منظور تسهیل مبادلات کاربرد دارند و زیرساخت‌های مبادلات را تقویت می‌کنند. یکی از مباحث مهم درباره این ابزارها، تسهیل تامین مالی از سوی صنایع است؛ ابزارهای بورسی به‌وسیله بورس کالا و بورس‌های کالایی دیگر برای مباحث تامین مالی طراحی شده‌اند.
توسعه بازار و ارتباط با بازارهای بین‌المللی
به‌طور کلی 3 بازار معاملات فیزیکی، قراردادهای مشتقه و بازار فرعی در بورس کالا در ابتدایی‌ترین سطح در بازار معاملات کالای فیزیکی تابلوی معاملات محصولات معدنی و پتروشیمی و فرآورده‌های نفتی و محصولات کشاورزی است. بازارمشتقه هم از تابلوی قراردادهای آتی، سلف استاندارد و تابلوی قراردادهای اختیار معامله تشکیل شده است.
در بازار فرعی به‌طور معمول معاملات یکسری از کالاهای فیزیکی که شرایط عرضه پیوسته را ندارند یا با استانداردهای ویژه‌ای با کالای پذیرش شده مغایرت دارند در این بازار معامله می‌شوند.
از سوی دیگر قراردادهای نقدی ابزاری برای تسهیل مبادلات، شفافیت معاملات و تضمین پرداخت و تحویل کالا است.
قراردادهای اعتباری و سلف از جمله قراردادهای پیشرفته‌تر است که همان مزایای قراردادهای نقدی را دارد؛ با این تفاوت که تامین مالی خریداران یا تولیدکنندگان که همان عرضه‌کنندگان هستند استفاده شوند. قراردادهای سلف استاندارد به عنوان ابزارهای تامین مالی و سرمایه‌گذاری، قراردادهای آتی و اختیار معاملات با همان کارکردهای تسهیل معاملات هستند که به منظور ویژه پوشش ریسک تعریف شده‌اند. این ابزار برای نگهداری کالا به همراه تسهیل مبادلات مورد استفاده قرار می‌گیرند. از سوی دیگر صندوق‌های کالایی هم ابزار تامین مالی هستند و هم کارکرد سرمایه‌گذاری دارند.
تشریح معاملات نقدی
براین اساس در معاملات نقدی، عرضه‌کننده با انتشار عمومی اطلاعیه عرضه، کمیت،
کیفیت و استاندارد کالا و مکان تحویل و فرآیند پرداخت را اعلام کرده و متقاضیانی که خواستار این کالا هستند در فرآیند عرضه شرکت کرده و درصورتی‌که موفق به انجام معامله شوند، قراردادی بین آنها منعقد می‌شود که براساس این قرارداد خریداران ملزم هستند در 3 روز کاری وجه معامله را تسویه کنند و عرضه‌کننده‌ها ملزم هستند پس از 3 روز از تسویه خریدار، کالا را به خریدار تحویل دهند.
کارکردهایی که برای معاملات نقدی می‌شناسیم، تسهیل فرآیند معاملات، کاهش هزینه مبادلات در بستر بورس و امکان کشف قیمت عادلانه بین عرضه‌کننده و متقاضیان است. از سوی دیگر کاهش ریسک نکول (در اصطلاح کارکنان مالی اگر طرف قرارداد نتواند در قبال قراردادی که بسته است به تمام یا بخشی از تعهداتش، خواسته یا ناخواسته عمل کند، گویند که «نُکول» انجام داده است. ) به دلیل اینکه پرداخت‌ها و تضامین و تعهدات به دلیل سازوکار اتاق پایاپای پیگیری می‌شود.
معاملات نقدی باعث می‌شود خریدار و عرضه‌کننده‌ای که در معاملات شرکت می‌کنند واقعی باشند.
قراردادهای اعتباری
برهمین اساس، سازوکار قراردادهای اعتباری نیز مثل قراردادهای نقدی است. به این ترتیب که عرضه‌کننده اطلاعیه عرضه صادر می‌کند و با متقاضی هم وارد فرآیند عرضه می‌شود اما با این تفاوت که خریدار، تسویه ارزش قرارداد را با عرضه‌کننده به صورت اعتباری و خارج از اتاق پایاپای بورس انجام داده و سند تسویه را به بورس تحویل میدهد. براین اساس قرارداد اعتباری به نوعی قرارداد تهاتر بدهی بین خریدار و فروشنده است. اگر هر یک به طرف مقابل بدهی یا حساب و کتابی داشته باشند می‌توانند در بورس کالایی مبادله کرده و از این راه بدهی خود را تهاتر کنند.
قرارداد نسیه
سازوکار اجرایی این قرارداد نیز مثل قرارداد نقدی است با این تفاوت که خریدار تعهد می‌کند مبلغ قرارداد را در یک سررسید پرداخت کند و سندی که نشان میدهد خریدار ملزم است و با توافق عرضه‌کننده تهیه شده است را به بورس تحویل میدهد. ? روز بعد از تسویه سند، عرضه‌کننده ملزم است کالا را به خریدار تحویل دهد. با این روش ابزاری برای تامین مالی برای خریدار ایجاد شده است و خریداران با پرداخت وجه قرارداد در آینده، کالا را امروز تحویل می‌گیرند.
قراردادهای سلف با نرخی کمتر از نقدی
به گزارش مرکز مطالعات و توسعه شرکت بورس کالا، قراردادهای سلف هم با سازوکار قراردادهای نقدی برای تامین مالی عرضه‌کننده طراحی شده است. با این تفاوت که عرضه‌کننده، کالا را در سررسید تعیین شده و در آینده براساس کشش تولید، یک آگهی عرضه منتشر کرده و تعهد می‌کند که به‌عنوان مثال 3 ماه آینده محصول مشخصی را با حجم معینی تحویل دهد. در مقابل آن خریدار ملزم است وجهش را امروز پرداخت و 3 ماه آینده کالا را تحویل بگیرد.
قیمتی که در قراردادهای سلف کشف می‌شود براساس نرخ ارزش اقتصادی مشخصی است و کمتر از قیمت معاملات نقدی است. این نوع از تامین مالی در بورس کالا، مراحل اداری و بوروکراسی بانکی ندارد و در کمترین زمان عرضه‌کننده‌ای که کالایش در بورس کالا پذیرفته شده است می‌تواند در این فرآیند شرکت کند. براین اساس عرضه‌کننده در رقم تامین مالی هیچ محدودیتی نخواهد داشت. یکی از کارکردهای اصلی قراردادهای سلف پوشش ریسک معاملات است. وقتی قیمت فروش محصولی را که در آینده قرار است تولید کنید از الان مشخص می‌کنید و محصول را با قیمت مشخص مبادله می‌کنید فروش را برای آینده تضمین کرده‌اید و در آینده اگر قیمت‌ها کاهش داشته باشد شما زیان نخواهید داشت.
محدودیت‌های قراردادهای سلف
براساس این گزارش، قراردادهای سلف محدودیت‌هایی دارد. ازجمله اینکه خریدار باید خریدار واقعی باشد و کالا را تحویل بگیرد. این محدودیت بیشتر از این بابت است که افرادی که سرمایه آزاد دارند و به شرکت در فرآیند تامین مالی علاقه‌مند هستند به دلیل اینکه خریدار واقعی کالا نیستند از این فرصت محروم می‌شوند.
محدودیت دیگر، نبود بازار ثانویه برای تعهدات خریداران و سایر افراد است. به این معنی که خریدار تا پایان دوره ملزم است تعهداتش را حفظ کرده و تا انتهای دوره تعهداتش را انجام دهد. به همین دلیل برای این منظور ابزار معاملات سلف استاندارد طراحی شده است که این محدودیت را ندارد. با این روش بازار ثانویه تشکیل شده و سود مشخص و همراه با تضمین است و فرد با اصل سود یا سود کمتر می‌تواند اوراق را به فرد دیگری واگذار کرده و با سود مشخصی از بازار خارج شود.