دو عامل سرکوب بازار سرمایه ایران

بررسی وضعیت معاملات 10 بازار سهام مذکور نشان می‌دهد که سرمایه‌گذاری خارجی و همچنین حضور شرکت‌های خارجی در این بورس‌ها عامل مهمی در رونق معاملات و اندازه بزرگ این بورس‌ها به‌شمار می‌رود، از این‌رو به‌نظر می‌رسد اولین عاملی که بازار سهام ایران برای رشد بیشتر از آن محروم است، قوانین دست و پاگیر برای جذب سرمایه خارجی و عدم پذیرش سهام شرکت‌های خارجی است. این امر بازار سهام را محلی نگه داشته است. البته باید در نظر داشت که ریسک‌‌های اقتصادی و سیاسی از جمله دیگر موانع حضور خارجی‌ها در بورس تهران است. بازار سهام کشور در مقایسه با برخی بورس‌های مذکور در این پژوهش سرعت گردش مالی پایینی داشته است. نسبت گردش مالی (turnover) یکی از معیارهای اصلی تعیین نقدشوندگی در بازارهای سهام است. این موضوع ریشه در برخی محدودیت‌های موجود در بازار سهام و همچنین سهام شناور آزاد شرکت‌های سهامی دارد. در مجموع می‌توان گفت برخی سیاست‌های مداخله‌جویانه در وضعیت داد‌و‌ستد بازار سهام با اعمال محدودیت‌هایی سبب شده است، سرعت گردش مالی در بورس تهران در مقایسه با برخی کشور‌ها همچون ترکیه و عربستان کم باشد. بر همین اساس و با توجه به شرایط کنونی اقتصاد ایران به‌نظر می‌رسد خروج از رکود، تسهیل قوانین سرمایه‌گذاری خارجی به همراه تثبیت نرخ ارز و کاهش ریسک‌های اقتصادی و سیاسی و همچنین عدم دخالت در معاملات سهام و به تبع آن کاهش محدودیت‌های معاملاتی که خود عامل موثری در کاهش سرعت گردش معاملات و پایین بودن نقدشوندگی است،نقش ویژه‌ای در تحرک بورس تهران داشته باشد. در ادامه خلاصه‌ای از این پژوهش مفصل آورده می‌شود. از آنجا که برای مقایسه کشورها باید مبنای مقایسه واحدی وجود داشته باشد، آمار ارائه شده در پژوهش بر اساس دلار آمریکا آورده شده‌اند. در ژانویه 2017، کم‌ارزش‌ترین پول متعلق به ریال ایران بوده است.

بازار اوراق بهادار امارات متحده عربی

اندازه ارزش بازار سهام ابوظبی در ژانویه 2017 نزدیک به 120 میلیارد دلار بوده است که در برابر تولید ناخالص داخلی 138 میلیارد دلاری در این تاریخ رقم قابل توجهی را نشان می‌دهد. این امر از یکی از پارامترهای توسعه اقتصادی که سهم بالای بازار سهام در اقتصاد داخلی است، حکایت دارد. در ژانویه 2017 ارزش بازار سهام دوبی 97 میلیارد دلار گزارش شده است، در حالی که تولید ناخالص ملی این کشور بیش از 375 میلیارد دلار بوده است. به دلیل تسهیلات بیشتر برای سرمایه‌گذاران خارجی در این بازار، سهام شرکت‌های عربی منطقه مانند سهام شرکت‌هایی از بحرین، عربستان و کویت مورد داد‌و‌ستد قرار می‌گیرد. رشد این بازار در سال‌های اخیر مدیون حضور سرمایه‌های خارجی است که به‌طور مستقیم یا غیر‌مستقیم اقدام به سرمایه‌گذاری در این بازار می‌کنند. یکی از پتانسیل‌های قوی در این بازار تنوع معاملات فیوچرز در معاملات فیزیکی کالا، بورس طلا و کالای دوبی است که فرصت‌های معاملاتی زیادی را برای شرکت‌های سرمایه‌گذاری خاورمیانه و جهان به‌وجود آورده است. لازم به ذکر است که سهم بازار سهام دوبی و ابوظبی از کل بازار سهام جهان عرب حدود 18 درصد است که رتبه دوم بعد از عربستان را دارد.

بازار اوراق بهادار عربستان سعودی

ارزش بازار سهام عربستان بیش از 442 میلیارد دلار است که در برابر اقتصاد 637 میلیارد دلاری سعودی، رقم قابل‌توجهی را نشان می‌دهد. وجود صنایع متنوع مانند نفت و پتروشیمی در کنار صنایع خدماتی و مالی از ویژگی‌های این بازار است که آن را تبدیل به بزرگ‌ترین بورس جهان عرب کرده است.

بازار اوراق بهادار بحرین

بورس بحرین در سال 1989 تاسیس شد. در این بازار اتباع خارجی با بیش از 40 ملیت گوناگون از آغاز افتتاح بورس تاکنون به داد‌و‌ستد می‌پردازند و بین 18 درصد تا 25 درصد از ارزش معاملات این بورس همواره در اختیار اتباع خارجی بوده است. در این بازار سهام شرکت‌های داخلی و بین‌المللی، اوراق قرضه، اوراق مشتقه، صندوق‌های سرمایه‌گذاری و ابزار اسلامی مالی مورد داد‌و‌ستد قرار می‌گیرند. یکی از جذابیت‌های این بازار هرگونه مالیات بر خرید و فروش یا سود سالانه سهام است. در حال حاضر سهام نزدیک به پنج شرکت خارجی نیز در بورس بحرین معامله می‌شوند. ارزش بازار سهام بحرین نزدیک به 20‌میلیارد دلار است که بیش از نیمی از اندازه اقتصاد 31‌میلیارد دلاری آن را پوشش می‌دهد.

بازار اوراق بهادار قطر

بورس قطر در دوحه از سال 1997 رسما فعالیت خود را آغاز کرد. از نکات قابل توجه این بازار تصمیم به حمایت جدی از شرکت‌های قطری است که به ویژه فعالیت زیادی در بخش نفت و گاز دارند لذا با هدف کمک به داد‌و‌ستد این شرکت‌ها و شفافیت اطلاعات در آنها بسیاری از شرکت‌های قطری عضو این بازار هستند. به‌طوری که ارزش بازار سهام قطر بیش از 156 میلیارد دلار است و تقریبا معادل ارزش تولید ناخالص داخلی این کشور کوچک عربی است. با هدف گسترش بازار سهام و ایجاد تسهیلات لازم برای سرمایه‌گذاری، بورس قطر توانسته سرمایه‌گذاران خارجی فراوانی را به خود جذب کند و سهم سهامداران خارجی به داخلی در این بازار بیش از دو برابر است.

بازار اوراق بهادار اردن

بازار سهام اردن در سال 1999 تاسیس شد. ارزش بازار سهام این کشور در ژانویه 2017 نزدیک به 24 میلیارد دلار بوده است که در برابر اقتصاد 39 میلیارد دلاری وضعیت خوبی را نشان می‌دهد.

بازار اوراق بهادار مصر

یکی از مهم‌ترین مشخصات این بازار درصد بالای نقد‌شوندگی سهام است که سیاست‌گذاران بورس مصر بسیار بر آن تاکید دارند بنابراین سرعت گردش معاملات در این بازار بسیار بالا است. انقلاب سال 2011 در مصر منجر به بسته شدن این بازار برای مدتی و ریزش شاخص‌های آن شد اما در سال جدید میلادی رشد شاخص بورس بیش از 85 درصد بوده است. البته ارزش بازار سهام مصر حدود 32 میلیارد دلار است که سهم کوچکی از اقتصاد 346 میلیارد دلاری این کشور در جهان عرب دارد. طبق گزارش فدراسیون بین‌المللی بورس‌ها در ژانویه 2017 حدود 22 میلیون دلار در بورس مصر سرمایه‌گذاری خارجی انجام شده است که در برابر 1606 میلیون دلار سرمایه‌گذاری داخلی قرار دارد.

بازار اوراق بهادار ترکیه

از سال 1980 ترکیه برای آزاد‌سازی اقتصاد و پیوستن به اقتصاد جهانی، اصلاحاتی همانند اجرای سیاست نرخ ارز شناور، قوانین آزاد‌سازی واردات، تشویق سرمایه‌گذاری خارجی و تمرکز‌زدایی فعالیت‌های دولتی را به اجرا گذاشت. با این اصلاحات سرمایه‌گذاری خارجی به سرعت جذب بازار ترکیه شد و در حال حاضر بیش از پنج هزار شرکت خارجی در چرخه اقتصادی ترکیه قرار دارند. بورس سهام استانبول تنها بازار اوراق بهادار ترکیه است که تسهیلات معاملاتی را برای اوراق سهام، اوراق قرضه، اوراق بهادار خارجی و... فراهم می‌کند. در بورس استانبول بازارهای سهام کلی، ثانویه، ملی، عمده‌فروشی، بازار اقتصادی جدید (فناوری و اطلاعات) از زیر شاخه‌ها هستند. ارزش بازار سهام ترکیه بیش از 174 میلیارد دلار است که 23 درصد از اقتصاد 735 میلیارد دلاری ترکیه را تشکیل می‌دهد. همچنین طبق گزارش‌های فدراسیون بین‌المللی بورس‌ها، در ژانویه 2017 در بورس استانبول سهم سرمایه‌گذاری خارجی11 میلیون دلار در برابر حدود 30 میلیون دلار سرمایه‌گذاری داخلی بوده است.

بازار اوراق بهادار قبرس

بورس اوراق بهادار قبرس در منطقه اروپایی قبرس در سال 1996 تاسیس شد. در این بورس از عرضه و تقاضا و سرمایه‌گذاری در صندوق‌های سرمایه‌گذاری استقبال می‌شود و فرصت‌هایی برای این موضوع ایجاد شده است. ارزش بازار سهام بورس قبرس 2 میلیارد دلار است که در برابر اقتصاد 13 میلیارد دلاری آن سهم ناچیزی را تشکیل می‌دهد.

بازار اوراق بهادار قزاقستان

بورس‌های منطقه آسیای میانه همگی تازه تاسیس هستند. در بین آنها بورس قزاقستان بهترین عملکرد و بیشترین ارزش بازار را دارد که حتی از بورس تهران نیز بیشتر است و پس از آن بورس‌های گرجستان و ازبکستان قرار دارند. بورس قزاقستان در سال 1993 تاسیس شد و محلی برای مبادله اوراق سهام، اوراق خزانه و اوراق قرضه، ارزهای خارجی و اوراق مشتقه شد. در ژانویه 2017 ارزش بازار سهام قزاقستان 42 میلیارد دلار بوده است که سهمی 32 درصدی در اقتصاد 138 میلیارد دلاری آن دارد. به گزارش فدراسیون بین‌المللی بورس‌ها در ژانویه سال 2017 مبلغ8/ 1 میلیون دلار سرمایه‌گذاری خارجی در بورس این کشور انجام شده که در برابر 2/ 20میلیون دلار سرمایه‌گذاری داخلی قرار دارد. همان‌طور که مشاهده می‌شود، نقش سرمایه‌گذاری خارجی در معاملات سهام 10 کشور نامبرده بیش از ایران است. بر همین اساس به نظر می‌رسد باید با تسهیل قوانین و کاهش ریسک ورود این سرمایه‌گذاران از این منظر نیز معاملات سهام کشور را تعمیق کرد.

سرعت گردش معاملات

سرعت گردش معاملات پویایی بازار سهام را نشان می‌دهد. هر چه سهام عرضه شده در بورس بیشتر داد‌و‌ستد شوند، قابلیت نقد شوندگی در بورس بالا می‌رود. شفافیت قیمتی انجام می‌پذیرد و به هدف اصلی بورس که افزایش گردش معاملاتی است، کمک می‌کند. بر این اساس سرعت گردش معاملات از حاصل تقسیم ارزش معاملات به ارزش کل بازار به دست می‌آید. سرعت بالاتر یعنی بازار چابک تر و نقل وانتقالات و نقد‌شوندگی بالاتر و سرعت پایین‌تر نشان از یک بازار کند با عدم پویایی، ریسک بالای عدم نقد‌شوندگی و عدم جذابیت معاملاتی دارد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که سرعت گردش معاملات در ترکیه بسیار بالا است. طی یکسال بیش از 200 درصد از سهام ثبت شده در بورس آن جابه جا می‌شود و مرتب خرید و فروش در آن انجام می‌پذیرد. به این معنی که کل بازار سرمایه ترکیه در سال نزدیک به دو بار جابه‌جا شده و گردش می‌کند. در حالی که این سنجه برای ایران نزدیک به 10 درصد است. یعنی طی یک‌سال تنها 10 درصد از بازار سهام ایران مبادله می‌شود و مابقی سهم‌ها همچنان بدون تحرک هستند. بعد از ترکیه بیشترین سهم مربوط به دوبی با 76 درصد و سپس عربستان 74 درصد است. سرعت گردش معاملات در بازار سهام مصر نیز حدود 60‌درصد است.

مروری بر ارزش بازار سهام 11 کشور

ارزش بازارعبارت است از مجموع حاصل‌ضرب تعداد سهام در آخرین قیمت‌های معاملاتی برای کلیه سهام فعال در بازار است که هر چقدر بیشتر باشد، نشانگر بازاری بزرگ‌تر است. وجود دو پارامتر تعداد سهم و قیمت می‌تواند بر ارزش بازار اثر‌بگذارد و نوسانات در این شاخص را ایجاد کند. بزرگ‌ترین بازار سهام در بین کشورهای مزبور با توجه به ارزش بازار در منطقه متعلق به ترکیه و سپس عربستان است و ایران در رتبه پنجم قرار دارد. در حالی که از لحاظ تولید ناخالص ملی و اندازه اقتصاد پس از ترکیه و عربستان سعودی در رتبه سوم قرار دارد. این امر نشان می‌دهد که قطر و ابوظبی که اندازه کوچک‌تر اقتصادی نسبت به ایران داشته‌اند، توانسته‌اند بخش سهام خود را بیشتر تقویت کنند و نسبت آن را به اندازه اقتصاد کل خود افزایش دهند.

نسبت ارزش بازار سهام به تولید ناخالص داخلی

بر اساس جدول نسبت ارزش بازار سهام به تولید ناخالص داخلی در کشور قطر 81/ 99 درصد است یعنی تقریبا بازار سهام آن معادل کل اقتصاد کشور است. در این کشور برای حمایت از شرکت‌ها به ویژه در صنعت نفت و گاز از ورود آنها به بورس و حمایت از سهام آنها استقبال می‌شود. در بین یازده کشور یاد شده پس از قطر کشور ابوظبی قرار دارد که نسبت ارزش بازار به تولید ناخالص داخلی آن، بیش از 87 درصد است. اردن، بحرین و عربستان در رتبه‌های بعدی قرار دارند. سهم بازار سهام آنها از اقتصاد داخلی بیش از 50 درصد است. کمترین نسبت در مصر دیده می‌شود و سهم بازار سهام کشور از کل اقتصاد نزدیک به 24 درصد است. قزاقستان در رتبه بالاتری از ایران قرار دارد و بازار سهام ترکیه و دبی مانند ایران 20 تا 30 درصد از اقتصاد اختصاص داده‌اند.

مقایسه ارزش سهام معامله شده

طبق اطلاعات فدراسیون بین‌المللی بورس‌ها، در ماه ژانویه سال 2017، بیشترین ارزش معاملات متعلق به ترکیه با بیش از 29 میلیارد دلار بوده است و رتبه بعدی متعلق به عربستان سعودی با بیش از 27 میلیارد دلار بوده است. در این مدت ایران تنها 853 میلیون دلار معامله داشته است. کمترین میزان ارزش معاملات در ژانویه آن سال نیز متعلق به قبرس بوده است.

تعداد شرکت‌های عضو بورس

یکی دیگر از ملاک‌های اندازه‌گیری بین بازارها تعداد شرکت‌های عضو بورس است. بدیهی است هر چه این تعداد بیشتر باشد، اندازه بازار به لحاظ تعدادی بزرگ‌تر است. در میان ده کشور مورد بررسی با ایران بیشترین تعداد شرکت‌های بورس متعلق به ترکیه با 380 شرکت و سپس ایران با 325 شرکت بالاترین تعداد پذیرفته‌شدگان را دارد که تا حد زیادی در ادامه سیاست‌های خصوصی‌سازی قابل توجیه است، اما کوچک بودن سهم بازار از اقتصاد ملی و حجم اندک معاملاتی در کنار شرکت‌هایی مانند عربستان حکایت از ناکارآمد بودن توزیع معاملات بازار در پراکندگی شرکت‌ها دارد. همچنین در حوزه خارجی شرکتی در بازار سهام ایران پذیرفته شده نیست. بیشترین شرکت‌های خارجی در قزاقستان با 13 شرکت قرار دارند.

صندوق‌های سرمایه‌گذاری

به دلیل پیچیدگی فرآیند تصمیم‌گیری در بازار سهام و تخصصی بودن فعالیت، از صندوق‌های سرمایه‌گذاری استقبال می‌شود. صندوق‌ها با تعاریف متفاوت و ماهیت‌های گوناگون به جمع آوری منابع افراد پرداخته و منسجم و یکپارچه به سرمایه‌گذاری کلان اقدام می‌کنند. در ایران این صندوق‌ها با اقبال زیادی مواجه شده‌اند و در قالب صندوق‌های کوچک و بزرگ با درآمد ثابت و متغیر تصمیم به جذب سرمایه‌های خرد دارند که البته با توجه به نوسانات بازار ارزش اوراق این صندوق‌ها نیز از نوسان برخوردار است. در بین کشورهای یاد شده، ایران با 16 صندوق به ارزش 141 میلیون دلار در ژانویه 2017 بالاترین تعداد و ارزش صندوق‌ها را در منطقه داشته است.