امروز آخرین روز معاملات فرابورس ایران در سال ۹۶ است. پرونده فرابورس ایران در حالی بسته می‌شود که شاخص سهام فرابورس از ابتدای سال تا روز گذشته ۵/ ۲۴ درصد رشد کرده است. این رشد به معنای افزایش ارزش سهام در بازارهای اول و دوم طی سال جاری است. نماگر فرابورس پس از فراز و نشیب بسیار و ثبت رکود تاریخی هزار و ۱۰۸ واحد در روز ۲۵ بهمن‌ماه، سرانجام در پایان دادوستدهای روز گذشته در سطح هزار و ۹۱ واحد قرار گرفت. از سوی دیگر، به لطف عرضه گسترده اوراق جدید خزانه و در نتیجه رشد قابل‌ملاحظه حجم بازار بدهی ارزش بازار فرابورس بیش از ۵۰ درصد نسبت به ۲۸ اسفند ماه سال گذشته افزایش یافته است. بخش عمده توسعه بازار فرابورس در یک سال اخیر عرضه اوراق جدید خزانه به ویژه در روزهای پایانی اسفند بود.
روند شاخص سهام فرابورس طی یک سال گذشته نشان میدهد که در ابتدای سال و تا قبل از برگزاری انتخابات ریاست جمهوری-پایان اردیبهشت ارزش سهام یک رشد هیجانی را به ثبت رساند. نماگر سهام در این بازه زمانی از سطح ۸۷۵ واحد در روز معاملاتی پایانی سال ۹۵ به سطحی فراتر از ۹۳۰ واحد تا نیمه اردیبهشت سال جاری رشد کرده است(۳/ ۶ درصد طی یک ماه معاملاتی). در ادامه شاهد رکود معاملات و افت دامنه نوسان شاخص در ماه‌های بعد بودیم؛ به‌طوری که تا پایان شهریورماه- طی ۵ ماه معاملاتی- شاخص تنها ۳ درصد افزایش یافت. سپس در نیمه ابتدایی مهرماه، شاخص سهام فرابورسی تحت تاثیر تهدیدهای ترامپ و عدم تایید توافق هسته‌ای از سوی وی، ریزش قابل‌توجهی را ثبت و در دو هفته ابتدایی مهرماه به سطح ۹۱۴ واحد نزول کرد. در ادامه، با خوش‌بینی سهامداران فرابورسی به عملکرد شش‌ماهه بنگاه‌های فرابورسی شاهد تقویت تقاضای سهام و شروع یک رالی قدرتمند در نماگر این بازار بودیم. از این رو، می‌توان نیمه مهرماه امسال را نقطه عطفی برای معاملات سهام دانست زیرا با عبور از نیمه نخست و تحقق عملکرد مناسب شرکت‌ها در آینه گزارش‌های شش ماهه و همچنین تعویق سه ماهه تصمیم کاخ سفید در قبال توافق هسته‌ای، ارزش سهام بورس و فرابورس رشد پایدار و پرشتابی را تجربه کرد. این روند فزاینده تا روزهای ابتدایی دی‌ماه و پیش از بروز التهاب‌ها در بازار ارز و جهش‌های متناوب نرخ دلار ادامه یافت.
بنابراین، بر اساس داده‌های موجود می‌توان از این بازه زمانی به پاییز طلایی بازدهی سهام فرابورس تعبیر کرد. در این مدت که کمتر از سه ماه طول کشید شاخص کل از سطح ۹۱۴ واحد به سطح هزار و ۱۰۵ واحد دست یافت و بازدهی شگفت‌انگیز حدود ۲۱ درصدی را طی سه ماه معاملاتی ثبت کرد. در ادامه و با شکل‌گیری اعتراضات معیشتی از روزهای ابتدایی دی‌ماه و افزایش دامنه‌دار نوسان دلار و بروز التهاب‌های ارزی شاهد عقب‌نشینی سهامداران در سمت تقاضای سهام بودیم. به‌طوری که شاخص فرابورس طی چهار روز معاملاتی –از پنجم تا دهم دی‌ماه- اصلاح سنگین ۵/ ۶ درصدی را ثبت کرد و از سطح هزار و ۱۰۵ واحد به سطح ۱۰۳۳ واحد سقوط کرد. دو شکست در روند شاخص طی سه ماه معاملاتی-یکی نیمه نخست مهرماه و دیگری نیمه نخست دی‌ماه- که حاصل واکنش منفی سهامداران به ریسک‌های اجتناب‌ناپذیر یا سیستماتیک بود. با وجود بازگشت آرامش به فضای سیاسی کشور در دی‌ماه اما نرخ‌ها در بازار ارز به روند صعودی و جهش‌های پردامنه خود ادامه داد و نرخ دلار در روزهای پایان بهمن‌ماه تا مرز ۵ هزار تومان نیز پیش رفت. این رویداد منجر به حضور جدی‌تر سیاست‌گذار پولی در بازار ارز و اجرای سیاست‌های کنترلی با ابزارهای اقتصادی-امنیتی شد. از این رو، سیاست‌گذار پولی در واکنش به مهمترین رویداد اقتصادی سال، یعنی التهاب در بازار ارز، اقدام به افزایش نرخ سود بانکی در قالب انتشار گواهی سپرده بانکی کرد. بنابراین التهاب ارزی و سرنوشت نامعلوم نرخ سود در شبکه بانکی احتیاط بیشتر سهامداران در سمت تقاضا را در پی داشت. ضمن اینکه ضرب‌الاجل رئیس‌جمهوری آمریکا در قبال توافق هسته‌ای و تهدید به خروج از برجام در اردیبهشت ماه سال آینده نیز همچنان بر معهاملات سهام سنگینی می‌کرد. به همین دلیل معاملات در ماه پایانی سال بیشتر تحت فشار فروش ناشی از کمبود نقدینگی و همچنین ریسک موسوم به سیستماتیک قرار گرفت.
قدرت‌نمایی خریداران حقوقی
مروری بر جریان تغییر مالکیت در بازارهای اول و دوم طی یک سال گذشته نشان میدهد که عموما این سهامداران حقوقی بوده‌اند که به خرید بیشتر سهام در سال جاری مبادرت ورزیده‌اند. بررسی دقیق‌تر خالص خریدها نشان میدهد سهامداران حقوقی بیشترین خالص خرید سهام را در تابستان صورت داده‌اند. در واقع روند صعودی تغییر مالکیت سهام از ماه‌های ابتدایی سال تا پایان شهریور ماه ادامه یافته است. هر‌چه به پایان این نیمه نزدیک میشویم قدرت‌نمایی سهامداران حقوقی بیشتر می‌شود؛ به‌طوری که سهامداران حقوقی در ششمین ماه سال حدود ۳۰ میلیارد تومان به ارزش دارایی خود افزودند. این بیشترین خالص خرید فعالان حقوقی بازار اول و دوم در مقیاس ماهانه بود. سپس با بروز عملکرد مناسب بنگاه‌های فرابورسی در گزارش‌های شش‌ماهه، ترازوی تغییر مالکیت تا حدودی به سمت سبد سهام سهامداران حقیقی سنگینی کرد. از این رو، سهامداران حقیقی از مهرماه به این سو با قدرت بیشتری نسبت به نیمه اول در سمت خرید سهام ظاهر شدند.
هر چند جریان کلی تغییر مالکیت در پاییز و حتی دی‌ماه به نام فعالان حقوقی رقم خورد؛ تا جایی که در نهایت طی دادوستدهای بهمن‌ماه شاهد تغییر مالکیت سهام بازارهای اول و دوم فرابورس به نام فعالان حقیقی بازار بودیم. به عبارت دقیق‌تر، پس از گذشت ۱۰ماه، سهامداران حقیقی این دو بازار حدود ۲۴ میلیارد تومان سهم به ارزش دارایی خود افزودند. در همین بازه زمانی و به لطف امید و خرید سهامداران حقیقی بود که شاخص سهام فرابورس ضمن یک رکوردشکنی، از مرز تاریخی هزار و ۱۰۰ واحد عبور کرد. اما در ادامه در ماه پایانی سال به دلیل حضور سنگین ریسک‌های بیرون بازار شاهد شعف تقاضای سهام به ویژه از سوی سهامداران حقیقی بودیم به‌طوری که از ابتدای اسفندماه تا روز گذشته حدود ۲۶ میلیارد تومان از سبد سهام فعالان حقیقی به پرتفوی اشخاص حقوقی بازارهای اول و دوم منتقل شد.
عرضه‌های اولیه در بازار دوم
بازار دوم فرابورس طی یک سال گذشته میزبان سهام شش شرکت جدید بود. در هجدهم مردادماه بود که نخستین عرضه اولیه سال در بازار دوم با عرضه ۱۰ میلیون سهم از شرکت مبین وان کیش در نماد «اوان» انجام شد. حدود ۲۰ روز بعد، در دوازدهم شهریورماه ۱۶ میلیون و ۵۰۰ هزار سهم شرکت هتل پارسیان کوثر اصفهان در بازار دوم فرابورس بر تابلوی معاملات قرار گرفت. به این ترتیب نیمه نخست سال جاری با دو عرضه اولیه در بازار دوم پایان یافت. اما سریال عرضه اولیه در نیمه دوم با تعداد بیشتری ادامه یافت؛ به‌طوری که تنها در مهرماه چهار عرضه اولیه دیگر در بازار دوم فرابورس صورت پذیرفت تا معاملات سهام فرابورس با شمار بیشتری از سهام شرکت‌ها ادامه یابد. سهام شرکت‌های تولید و صادرات ریشمک، لیزینگ ایران و شرق، آسیا سیر ارس و شیر پگاه آذربایجان شرقی از دیگر عرضه‌های فرابورس در مهرماه سال جاری بود.
توسعه بی‌سابقه بازار بدهی
چنان‌که در بالا اشاره شد سهم بازار بدهی در توسعه فرابورس طی سال جاری بیش از بقیه بازارها بود. نیمه نخست سال جاری برای بازار بدهی تحول چشمگیری نداشت. به عبارت دقیق‌تر، در این بازه زمانی به لحاظ حجم معاملات و میزان بازدهی شاهد روند نسبتا ثباتی بودیم؛ اما با استقرار دولت جدید در هفته‌های پایانی تابستان شاهد افزایش حجم عرضه اوراق خزانه در بازار ابزارهای نوین مالی فرابورس بودیم. به‌طور مشخص، روز پانزدهم شهریورماه نخستین عرضه از اسناد خزانه اسلامی بانکی در سال جاری در نماد «سخاب۵» انجام شد. در ادامه نیز این روند ادامه یافت و گردش نقدینگی در این اوراق رشد قابل ملاحظه‌ای را به نمایش گذاشت و در هفته‌های پایانی شهریور میزان ارزش روزانه معاملات اوراق خزانه به نزدیکی ۲۸۰ میلیارد تومان رسید. نرخ بازده اوراق خزانه در معاملات نیمه نخست تغییر محسوسی نداشت. در بهار امسال نرخ سود موثر اوراق خزانه در بهار امسال در محدوده ۲۴ درصد قرار داشت و این روند تدریجی با افت ملایمی تا سطح ۲۲ درصد تا روزهای ابتدایی شهریور ماه ادامه یافت.
اما ابلاغ دستورالعمل بانک مرکزی در یازدهم شهریور مبنی بر کاهش نرخ سود سپرده بانکی به سطح ۱۵ درصد منجر به سقوط نرخ بازده کل اوراق خزانه طی هفته دوم شهریور شد. نرخ بازده کل اوراق خزانه در این بازه زمانی از سطح فراتر از ۲۳ درصد به محدوده ۱۷ درصد سقوط کرد. پس از ریزش ناگهانی نرخ سود موثر اوراق بدهی این روند نزولی با شیب ملایمی تا روزهای پایانی بهمن ماه ادامه یافت و به سطح ۱۵ درصد تنزل کرد. اما ارائه بسته سیاستی بانک مرکزی در ۲۸ بهمن‌ماه و افزایش نرخ سود بانکی منجر به بازگشت نرخ بازده کل اوراق خزانه به سطحی فراتر از ۲۰ درصد رسید و در روزهای پایانی در سطح ۲۴ درصد قرار گرفت. افزایش نرخ سود بانکی و عرضه اوراق جدید به‌طور همزمان رونق معاملات اوراق بدهی را در پی داشت. چشم‌انداز صعودی نرخ سود بانکی و عرضه سریالی اوراق خزانه از سوی خزانه‌دایر کل مهمترین دلایل حرکت نرخ سود این اوراق در مسیر صعودی طی یک ماه گذشته ارزیابی می‌شود.