در حالی که مسوولان قبلی در اواخر 90 از ذخایر 500 تنی طلا بانک مرکزی سخن می‌گفتند، آمار رسمی منتشر شده حکایت از آن دارد که موجودی طلای آزاد بانک مرکزی در پایان سال 1389 حدود 95 تن بوده است. در واقع رقم رسمی 19 درصد میزان اعلام شده از سوی دولتمردان سابق است. البته اگر ذخایر 500 تنی اعلام شده قرین به صحت فرض شود، نتیجه این است که بانک مرکزی در سال 90 نزدیک به 405 تن به ذخایر طلای کشور افزوده است، اتفاقی که تقریبا از سوی کارشناسان و فعالان بازار نشدنی توصیف می‌شود.
ترازنامه و ذخایر طلا
تنها گزارش قابل استناد درخصوص ذخایر خارجی بانک مرکزی، ترازنامه این بانک است. این ترازنامه همانند دیگر ترازنامه‌ها روشن‌کننده دارایی و بدهی‌های بانک مرکزی است. از جمله دارایی‌های بانک مرکزی طلای آزاد این بانک است. طلا، ارز و سهام پشتوانه اسکناس منتشرشده، موجودی اسکناس و پول فلزی، وام‌ها و اعتبار پرداختی و. . . بخش دارایی‌ها را تشکیل میدهد. از جمله اقلامی که جزو دارایی بانک مرکزی به حساب می‌آید «طلای آزاد» است. طلای آزاد نشان‌دهنده آن بخش از دارایی‌های بانک مرکزی است که در ازای آن در بخش بدهی‌ها هیچ نوع تعهدی درج نشده است. به زبان ساده‌تر طلای آزاد بخش خالص دارایی‌های بانک پس از کسر آن میزانی است که برای پشتوانه اسکناس منتشرشده بلوکه شده است. معمولا بانک‌های مرکزی به نسبتی از ذخایر ارزی، طلا یا سهام اقدام به انتشار اسکناس می‌کنند؛ بنابراین آنچه به‌عنوان طلای آزاد در ترازنامه درج می‌شود، موجودی است که بانک مرکزی می‌تواند از آن به‌عنوان ذخایر خود یاد کند.
موجودی طلا در ترازنامه 89
در آخرین گزارش ترازنامه بانک مرکزی که به تازگی منتشر شده، میزان ذخایر طلای آزاد این بانک در پایان سال 1389 معادل 4 هزار و 65 میلیارد تومان درج شده‌است. بر اساس گزارش‌های پیوست ترازنامه که بهای اونس و نرخ دلار را در پایان این سال مشخص کرده است، موجودی طلای آزاد کشور تقریبا 95 تن است. این اطلاعات نشان میدهد در صورتی که آمار رییس‌کل بانک مرکزی درخصوص موجودی 500 تنی ذخایر طلای بانک مرکزی در اواخر سال 1390 درست باشد، بانک مرکزی طی سال 1390 باید به میزان حدودا 405 تن طلا با ارزش تقریبی 4/20 میلیارد دلار یا 4/22 هزار میلیارد تومان طلا به‌طور خالص (خرید منهای فروش) خریداری کرده باشد. این در حالی است که ترازنامه بانک تغییرات حجم طلا در پایان سال 89 نسبت به سال 88 را اندک نشان میدهد.
تغییرات طلا در سال 89
بر اساس گزارش ترازنامه بانک مرکزی، موجودی طلای آزاد بانک مرکزی در پایان سال 1388، به میزان 2 هزار و 952 میلیارد تومان بوده که در پایان سال 89 به 4 هزار 65 میلیارد تومان رسیده است. با توجه به این آمار و با استفاده از ارقام برابری هر اونس طلا با دلار، نرخ برابری دلار با ریال و نیز معادل گرمی هر اونس طلا، می‌توان میزان این موجودی را بر حسب دلار و نیز برحسب گرم (یا تن) مشخص کرد. گزارش ترازنامه در بخش «تحولات بازار ارز و طلا» آن، تصریح کرده میزان برابری هر اونس طلا در سال 1389 با 2/26 درصد افزایش نسبت به میزان سال قبل، به 9/1283 دلار به ازای هر اونس رسید. از طرف دیگر در بخش «نرخ ارزهای عمده در بازار رسمی ارز (بازار بین بانکی)» این گزارش، متوسط نرخ دلار در این سال معادل 1034 تومان مشخص شده‌است. همچنین مطابق استانداردهای فعلی، هر اونس تقریبا معادل با 1/31 گرم در نظر گرفته می‌شود. به این ترتیب با توجه به این متغیرهای تعیین‌کننده ارزش طلا می‌توان مقدار طلای آزاد ذخیره شده در بانک مرکزی در پایان سال 1389 را محاسبه کرد. با استفاده از نرخ برابری در نظر گرفته شده برای دلار به ریال «نرخ 1034 تومان برای هر دلار به‌صورت رسمی» مشخص می‌شود که رقم 4 هزار و 65 میلیارد تومانی اعلام شده، برابر با 3 میلیارد و 931 میلیون دلار می‌شود. با توجه به نرخ گفته شده برای تبدیل اونس به دلار (1283/9 دلار) در این سال، میزان این موجودی در حدود 3 میلیون و 62 هزار اونس یا با در نظر گرفتن تبدیل اونس به گرم، معادل تقریبا 23/95 تن خواهد شد. این روند برای آمار سال 88 نیز قابل تعمیم است. متوسط نرخ دلار در سال 88 معادل 992 تومان بوده است. ارزش هر اونس نیز در پایان این سال 1018 دلار ثبت شده است. موجودی طلای آزاد در سال 89 معادل 2 هزار و 952 میلیارد تومان گزارش شده که با توجه به نرخ دلار این موجودی معادل 2 میلیارد و 975 میلیون دلار بوده است. رقم دلاری موجودی طلا اگر بر مبنای نرخ سال 88 تبدیل به اونس شود (1018 دلار) نتیجه رقمی معادل 2 میلیون و 923 هزار اونس یا تقریبا 9/90 تن خواهد بود که نشان میدهد مقدار این موجودی، در پایان سال 1389 نسبت به پایان سال قبل از آن در حدود 33/4 تن افزایش پیدا کرده است. البته اگر ارزش ریالی طلا در سال 88 بر اساس متغیرهای سال 89 محاسبه شود تغییرات موجودی طلا آزاد در حدود 26 تن خواهد بود. اما تبدیل هر دو رقم بر اساس سال‌های 88 و 89 حجم تغییرات را به حدود 4 تن محدود می‌کند؛ بنابراین با در نظر گرفتن تغییرات سال 89 نسبت به سال 88، افزایش400 تنی ذخایر طلا در سال 90 نسبت به سال 89 تغییر بسیار بزرگی به نظر می‌رسد.
ذخایر طلا در ابهام
تا کنون آمارهای متفاوتی از میزان ذخایر طلای بانک مرکزی اعلام شده است. با وجود اینکه در ماه‌های گذشته، محمود بهمنی رییس‌کل پیشین بانک مرکزی آخرین آماری را که در خصوص میزان ذخایر طلای این نهاد ذکر کرد 500 تن بود. البته این آمار مربوط به حجم ذخایر تا اواخر سال 1390 می‌شد و از آن زمان به بعد رقم مشخصی از سوی مسوولان این نهاد اعلام نشده است. هرچند در این بین آمارهای متفاوتی اعلام شده است. به عنوان مثال زمانی رییس اتاق بازرگانی و صنایع و معادن تهران از ذخیره 900 تنی طلای کشور سخن گفت. در دوره‌ای دیگر، رییس پیشین دولت از رکورد ذخایر طلای کشور و رسیدن آن به سطوح بی‌سابقه خبر داد و افزود: ذخایر فعلی تا 15 سال مصرف را نیز جوابگو خواهد بود. رییس‌کل پیشین بانک مرکزی نیز در اظهار‌نظر دیگری میزان «مصرف» طلای کشور را معادل 30 تن در سال عنوان کرده‌بود که با توجه بازه 15 ساله اعلام شده آمار 450 تنی را برای موجودی ذخایر طلا به دست میدهد. از آنجا که بانک مرکزی تنها مرجع رسمی انتشار آمار در کشور است، اگر آخرین گزارش رییس‌کل پیشین این بانک ملاک قرار داده شود رقم 500 تن باید مبنا گرفته شود.
طلا از سال 89 به بعد
با توجه به موارد ابهام آور گفته شده، در صورتی که به آمارهای بانک مرکزی، یعنی آمار رسمی از ذخایر طلای آزاد این نهاد در پایان سال 1389 (معادل 2/95 تن) و آمار شفاهی رییس‌کل پیشین این بانک از موجودی طلای کشور برای اواخر سال 1390 استناد شود، باید گفت تغییرات قابل ملاحظه‌ای در ذخایر طلای بانک مرکزی در سال 1390 رخ داده است. آمارهای جهانی نشان میدهد متوسط قیمت طلا در سال 2011 (تقریبا معادل سال1390) 1572 دلار بوده است. از طرفی آمارهای بانک مرکزی نرخ برابری هر دلار را در بازار بین بانکی به طور متوسط معادل 1096 تومان درنظر گرفته که نشان میدهد برای اینکه حجم طلای آزاد بانک مرکزی از رقم حدودا 94 تن در پایان سال 89 به رقم 500 تن گفته شده از سوی رییس‌کل بانک مرکزی در پایان سال 90 برسد، در حدود 400 تن یا 63/12 میلیون اونس به ذخایر طلای بانک مرکزی اضافه شود. این میزان افزایش به معنای خرید حدود 20 میلیارد دلار طلا از سوی بانک مرکزی ایران است. معادل ریالی این خرید نیز با توجه به نرخ تبدیل در نظر گرفته شده، در حدود 22 هزار میلیارد تومان خواهد بود. بر اساس گزارش شورای جهانی طلا، در سال 2012 میلادی بانک‌های مرکزی جهان بیش از 534 تن طلا خریداری کردند. این رقم در 49 سال گذشته بی‌سابقه بوده و بالاترین رکورد از سال 1964 میلادی به حساب می‌آید. در سال 2011 نیز که معادل سال 90 است، کل خرید‌ها توسط بخش‌های رسمی در جهان 457 تن بوده است.
(منبع شورای جهانی طلا)
با توجه به این آمار، چگونگی افزایش 400 تن طلا در سال 90 به ذخایر بانک مرکزی می‌تواند محل سوال باشد؟ اما مهمترین سوال با استناد به ترازنامه منتشر شده، حجم «ذخایر طلای آزاد» بانک مرکزی است: آیا رقم 94 تن رسمی قابل استناد است یا آمار 500 تن ادعایی؟