بانكداری الكترونیك و تجارت الكترونیكی

بحث الكترونیكی كردن امور به خصوص تجارت، یكی از مقولات بسیار مهم و اساسی است كه باید از زوایای گوناگون مورد توجه و تامل قرار گیرد. وقتی كه موقعیت خودمان را در اقتصاد بین الملل مرور می كنیم و عدم تحقق اهداف را تحلیل می كنیم، یكی از گلوگاه های اساسی، توانایی اندك در استفاده از فرصت هایی است كه می تواند در كشور تحولات مثبت ایجاد كند.وقتی كه در عرصه جهانی دو انقلاب بزرگ، یعنی انقلاب فناوری اطلاعات و ارتباطات و انقلاب جهانی شدن را مرور می كنیم، به این می اندیشیم كه برای بیشینه كردن یا حتی برای دستیابی به حد قابل قبول در زمینه حضور در اقتصاد بین الملل، باید از همه فرصت ها استفاده كنیم.
به عبارتی همت خودمان را معطوف كنیم كه باید با بهره گیری از این فرصت ها، تبعات منفی را به حداقل ممكن كاهش دهیم و نیز از تبدیل فرصت ها به تهدیدها نیز جلوگیری كنیم و بتوانیم جایگاه شایسته خودمان را پیدا كنیم. وقتی شاخص ها را مقایسه می كنیم، می بینیم كه در برخی از شاخص ها سهم كوچكی داریم. مثلاً سهم ما در جمعیت جهان حدود یك درصد است. یا مثلاً از نظر مساحت یك درصد است به همین تناسب هم از نظر حضورمان در اقتصاد جهانی دوست داریم حداقل این سهم را داشته باشیم. نكته دوم كه نگرانی ما را بیشتر می كند، این است كه سهم ما در یك روند نزولی طی دو دهه كاهش پیدا كرده است. این كه سهم ما اكنون در حداقل هم نیست یك دغدغه و نگرانی است، اما این كه با گذشت دو دهه كاهش پیدا كرده، نگرانی جدی تری ایجاد می كند. اكنون زمان آن است كه از خود بپرسیم چرا؟ ما در پیدایی علل وقوع این موقعیت ممكن است دلایل زیادی را برشماریم و فهرست كنیم.
اما از آنجا كه قرار است راجع به حضورمان در بازار بین المللی بحث كنیم، نیازمند این هستیم كه عوامل موثر در ایجاد این تعامل را نگاه كنیم. ما با مجموعه ای مواجه هستیم كه دارای سلایق مختلف و با سرعت بسیار بالا در حال تحول است. با مجموعه ای كه از فناوری ای بهره مند هستند كه با روند نمایی در حال رشد است. با جوامعی روبه رو هستیم كه به واسطه تحولات و نوآوری های خودشان، به شدت دارند هزینه های تولید كالا و خدمت را كاهش می دهند و هم به خاطر بهره مندی از بازار مصرف و منابع كشورهایی مانند ما، چه منابع طبیعی و فیزیكی و چه منابع انسانی، دارند استفاده می كنند و از این منابع مزیت نسبی خودشان را تبدیل به مزیت رقابتی می كنند. با گذشت زمان نیز فاصله را كاهش و حضور خودشان را افزایش می دهند. در مواجهه با این شرایط اگر ما هوشیاری لازم را به خرج ندهیم، همان طور كه طی دو دهه قبل، سهم ما از ۴۹ صدم درصد به كمتر از ۴۳ صدم درصد كاهش یافته، باز هم این روند ادامه خواهد یافت. بدین روی باید به شدت به دنبال استفاده حداكثری از فرصت های خلق شده در عرصه دانش و فناوری دنیای پیرامون باشیم.ما اگر بخواهیم در عرصه اقتصاد و تجارت از مزیت رقابتی بهره مند شویم و در اقتصاد بین الملل حضور یابیم و سهم مان را افزایش بدهیم، باید هزینه تمام شده تولید كالا و خدمت را كاهش بدهیم. باید ضریب انتشار اطلاعات مربوط به كالا و خدمت و مزایای تولیداتمان اعم از كالا و خدمت را افزایش دهیم. باید فرصت هایی كه امكان عرضه تولیداتمان در دنیای بیرون را افزایش می دهد، مورد استفاده قرار دهیم. برای این كه به بهترین وجه در بازار بین الملل خودمان را نشان بدهیم، باید از چند مقوله ای كه امروز در عرصه اقتصاد تجاری بین الملل به شدت مورد استفاده است و با روند نمایی در حال افزایش است، استفاده كنیم. باید روی پدیده تجارت الكترونیكی تمركز كنیم.
منظور از تجارت الكترونیكی كلیه امور مربوط به تجارت، اعم از جست وجو، مذاكره، انعقاد قرارداد و پرداخت در محیط الكترونیكی اعم از شبكه های اینترنتی و رایانه ای است. در این تعریف، از یك زاویه تجارت الكترونیكی یك مكعبی است كه از تجارت سنتی تا تجارت خالص الكترونیكی در دو ضلع این مكعب باید حركت كنند. از كالاها و خدمات فیزیكی گرفته تا دیجیتال. این یك زاویه تفكیك و تعمق است. یك زاویه دیگر درون بنگاه ها است كه باید كسب و كار را نیز الكترونیكی كنیم. اینجا دادوستد الكترونیكی یكی از اجزای این كسب و كار است، اما وقتی محیط را ما می بینیم از كسب و كار الكترونیكی فراتر می رویم. چرا كه تجارت الكترونیكی می تواند در سطح بین بنگاه های اقتصادی با مشتری، بین بنگاه های اقتصادی با هم، بین بنگاه های اقتصادی با دولت و بین دولت ها با یكدیگر باشد. یك سری الزامات دیگری نیز داریم كه اساساً در قالب كسب و كار قابل محدود كردن نیست. لذا باید مجموعه ای از الزامات مترتب بر تجارت الكترونیكی را سازمان بدهیم.
وقتی كه امروز بدبینانه ترین برآورد به ما می گوید كه تجارت الكترونیكی به طور متوسط در دوره زمانی سال های ۲۰۰۲ تا ۲۰۰۶ سالانه ۵۴ درصد رشد دارد، وقتی كه آمارها برای برخی از كشورها بالای ۱۰۰ درصد رشد قائل می شوند، وقتی كه می بینیم خیلی از خرید و فروش ها در محیط الكترونیكی دارد صورت می گیرد و اگر ما نتوانیم خودمان را در این عرصه وارد و از این محیط استفاده كنیم، فرصت های زیادی را از دست می دهیم، پس بدین معناست كه باید لوازم این حلقه بزرگ تجارت الكترونیكی را سازمان بدهیم. لوازم تجارت الكترونیكی در چند بخش تفكیك می شود. بخشی برمی گردد به زیرساخت ها اعم از فنی، نیروی انسانی، حقوقی و قضایی. بخشی برمی گردد به لجستیك كه در این بحث گمرك، حمل ونقل و بانكداری را می بینیم. اما در این میان بانكداری الكترونیكی دارای نقش خاصی است. چرا كه اساساً خلق پول برای تجارت بوده است.كافی است ما مروری سریع داشته باشیم به سیر تحول تجارت. می بینیم منهای دوره اول زندگی بشری كه آن دوره اساساً مالكیت عمومی بوده، هنوز تفكیك حریم ها صورت نگرفته و مالكیت ها تفكیك نشده كه داد و ستد موضوعیت پیدا كند، از آن پس می بینیم تامین نیازها با مبادلات صورت می گیرد.
در مراحل آغازین داد و ستد و معامله به صورت پایاپای صورت می گیرد، اما مشكلات فراوانی مبادلات پایاپای بشر را به سمت ایجاد یك معیار واحد ارزش هدایت می كند. به این ترتیب بشر به پول كالایی می رسد. اما در گام بعدی بشر متوجه می شود كه این كالا به عنوان وسیله مبادله عیوب زیادی دارد. با سرعت پول كالایی تبدیل به پول فلزی می شود. البته همه این كارها برای تسهیل تجارت است. بعد تبدیل به پول كاغذی می شود تا به امروز كه تبدیل به پول الكترونیكی می گردد.
حالا در ایران اگر ما خواستار توسعه تجارت الكترونیكی هستیم، باید روی بانكداری الكترونیكی بیشتر تمركز كنیم و آن را مورد توجه قرار بدهیم. به دو دلیل روی بانكداری الكترونیكی تاكید داریم. یكی این كه می خواهیم در این محیط در امور بانك ها گام های سریع تر و بلندتری برداریم. دوم این كه این نظام بانكی ما متاسفانه گاه گاهی به خاطر غیررقابتی بودن كل سیستم، نیازمند دستورات مرجع بالاتر است. البته خوشبختانه در شورای عالی بانك ها و مجمع عمومی بانك ها و حتی در دولت هم به شدت روی این مقوله تاكید می شود. اما در ایران ما بیشتر نیاز داریم كه بتوانیم این كار را انجام دهیم. پس ما باید این امر را با سرعت بیشتر انجام دهیم تا كار را به یك جای مناسب برسانیم. چون پول الكترونیكی یك حلقه ای است در یك زنجیره بزرگ كه اگر به این مهم دست پیدا كنیم، به تدریج به بقیه حلقه های مرتبط با آن نیز دست پیدا می كنیم. اما اگر چنین نباشد، نمی توانیم از این الزامات استفاده بكنیم.
در سال ۲۰۰۴ برآورد می شود كه هر كاربر اینترنت به طور متوسط ۵۸۵ دلار پرداخت خود را به صورت برخط انجام بدهد. پیش بینی می شود این رقم در سال ۲۰۰۸ به ۷۸۰ دلار، یعنی ۵/۱ برابر برسد. وقتی كه ما پول را وسیله مبادله، وسیله ارزش گذاری و وسیله ذخیره می دانیم، این تعریف برای انواع پول ها صادق است. از جمله كارت اعتباری، كارت بدهی، كیف پول الكترونیكی و سایر كارت ها. انتشار پول الكترونیكی یكی از مقولات جدی است. وقتی پول غیرالكترونیكی مطرح می شود، ناشر این پول یك مرجع است. به همین دلیل در تئوری های عرضه و تقاضای پول، بحث عرضه را كه مطرح می كنند، یك خط عمودی برایش متصور می شوند، چون معتقدند بانك مركزی سیاستگزار اصلی میزان عرضه پول است، اما وقتی كه همین را در محیط پول الكترونیكی بررسی می كنند، به واسطه این كه ناشر پول الكترونیكی دیگر فقط مراجع دولتی نیستند، یك تاثیر اساسی در مباحث مربوط به عرضه پول برای آن قائل می شوند. انتشار پول الكترونیكی را نهادهای جدیدی انجام می دهند. علاوه بر بانك ها، موسساتی مثل ویزا و مستركارت شركت های ارتباطات راه دور، شركت های فناوری اطلاعات مثل كیف دیجیتال یاهو و مایكروسافت این وظیفه و كاركرد را به عهده می گیرند. بنابراین یك سری مشكلاتی به وجود می آید كه در تجارت مورد توجه قرار می گیرد. مثل این كه آیا این نوع پول های منتشر شده در عملیاتی مثل اخذ و وصول مالیات، همان اعتبار را دارد.
آیا امنیت و اطمینان لازم را در مقوله مبادلات همان طور كه ما برای پول منتشر شده توسط بانك مركزی داشتیم، اینجا نیز داریم و اگر نه تجارت در مقیاس بزرگ را چگونه باید انجام دهیم؟ كاملاً درست است. آن اطمینان و امنیت را ندارد. اما چون فواید بی شمار دیگری دارد، سعی می كنیم با تعبیه سیستم های امنیتی حاشیه ای نگرانی ها را به حداقل كاهش دهیم تا بتوانیم از فواید آن بیشترین استفاده را بكنیم. پرسش دیگر این است كه با این كار آیا نقش بانك مركزی كاهش پیدا می كند؟ پاسخ منفی است. از یك سو اساساً در كشورهایی مثل ما كه موسسات خصوصی انتشار پول الكترونیكی از قوام لازم برخوردار نیستند، اتفاقاً بانك مركزی با ورود سریع تر به این عرصه و با تجهیز خودش به واسطه اطمینانی كه ایجاد می كند و به واسطه امنیتی كه پول منتشر شده توسط بانك مركزی دارد، آن اقتدار خودش را حفظ می كند. البته مفاهیمی مثل ذخیره قانونی كه امروز بانك مركزی روی آن مانور جدی می كند، دیگر در این عرصه كاركرد خودش را از دست می دهد. لذا همچنان بانك مركزی به عنوان تولیت شورای عالی بانك ها باید كاركرد خودش را داشته باشد كه بتواند این كار را بكند. چون هنوز بحث نرخ بهره در این سیستم باید با حدود و دامنه ای كه توسط بانك مركزی تعیین می شود كارش را انجام بدهد.
پرسش دیگر اینجاست كه بانك مركزی در ارتباط با تاثیری كه تغییر شكل پول به حالت الكترونیكی روی تقاضای پول دارد، چه كار باید بكند؟ بانك مركزی به واسطه ویژگی هایی كه پول متعارف دارد، مثل امنیت، سهولت، مقبولیت و مسائل قانونی اش، باید تلاش بكند بخش خصوصی متولی نشر این پول باشد. بانك مركزی نمی تواند این نقش خودش را ایفا كند و حضورش را در عرصه بازار پول حفظ كند. البته بحث هایی مثل كاهش حق ضرب، كاهش هزینه های مترتب بر این كار و كاهش ذخایر قانونی مواردی است كه در ترازنامه بانك مركزی تاثیرش را می گذارد. یك نگرانی كه وجود دارد و برخی از مقالات انتقادی كه در زمینه مخاطرات پول الكترونیكی ارائه می شود نیز روی آن تاكید دارند، روند الكترونیكی كردن بانك و تولید و تهیه پول الكترونیكی است. این نگرانی هایی كه ممكن است نظام پولی ما را به هم بریزد، اساساً نگرانی بی اساسی است. به اعتقاد من یكی از بحث های جدی كه ما در بانكداری الكترونیكی باید داشته باشیم، بحث اتاق پایاپای چك است كه ما این را به شدت باید دنبال كنیم و این كار را انجام بدهیم. مركز تسویه چك در بانك مركزی امروز در ۱۵۰ شعبه كشور وجود دارد. اما یك نگرانی جدی و محوری این است كه هیچ كدام مكانیزه و برخط نیستند.
*معاون وزیر بازرگانی
نویسنده:فرهاد دژپسند

اپلیکیشن اندروید تلگرام اینستاگرام