با گذشت چندسالی از آغاز بانكداری الكترونیك در ایران، رویكرد نسبی شبكه
بانكی به این شیوه از بانكداری، حداقل از نظر نصب تجهیزات فنی و دستگاههای
خودپرداز تا حدودی مثبت بوده است، اگرچه هنوز هیچ عملكرد قابل توجهی از
سوی این شبكه برای راه اندازی بانكداری اینترنتی صورت نگرفته است. از سوی
دیگر هنوز شاهد نارضایتی های متعدد مشتریان بانكها نسبت به عملكرد تجهیزات
نصب شده هستیم و تاكنون شبكه بانكی كشور نتوانسته است برای این معضل
راهكار مناسبی ارائه كند.
برخی كارشناسان، از جمله دكتر «احمد مجتهد»، ریش پژوهشكده پولی و بانكی،
تنها راه خروج از این بن بست را توجه بانكها به بانكداری اینترنتی و چاپ
اسكناس هایی با ارقام درشت می داند. گفت وگو با این كارشناس بانكی را در
پی می خوانید:
با گذشت چندسالی از آغاز عملیات بانكداری الكترونیكی در كشور، شما وضعیت
این شیوه از بانكداری را از نظر استقرار شبكه و پیاده سازی زیرساختهای
مورد نیاز چگونه ارزیابی می كنید؟
به نظر من در این زمینه ما هنوز در مراحل ابتدایی قرار داریم. به عبارت
دیگر بعد از چندسالی كه بانكداری الكترونیك در سایر كشورها به مراحل
پیشرفته ای رسیده است ما تازه به دنبال این هستیم كه سیستمهای خودپرداز و
سیستمهای مربوط به كارتهای پلاستیكی را در فعالیتهای بانكداری خود وارد
كنیم. دلیل اینكه هنوز در مراحل اولیه قرار داریم این است كه همه
فعالیتهای این عرصه باید به صورت یك مجموعه پیش برود. یعنی قسمتهایی از
این زنجیره اگر كامل نباشد عملاً در كار سایر بخشها، خلل ایجاد می شود.
برای مثال سیستم دستگاههای خودپرداز به عنوان اولین عملیات كاربردی در
بانكداری الكترونیك هستند، اما درباره این دستگاهها نباید فقط به پرداخت
پول به مشتریان اكتفا كرد بلكه باید عملیات دیگری را نیز بر روی آنها
طراحی كرد. انجام این فعالیت ها مستلزم تأمین نرم افزارهای لازم از طریق
سیستم بانكی است. ما تا سال قبل با مشكل اساسی در زیرساخت مخابراتی روبرو
بودیم كه این مشكل از اردیبهشت امسال رفع شد.
تمام شبكه به صورت دیجیتال
درآمد و شبكه فیبرنوی هم تكمیل شد. البته تا قبل از این تاریخ، سیستمهای
پشتیبانی خطوط مخابراتی هم به طور كامل فراهم نبود بنابراین احتمال قطع
پیامهای الكترونیكی از سوی مخابرات وجود داشت و این امر برای بانكها
مشكلاتی ایجاد می كرد. در حال حاضر این قسمت از كار تا حد زیادی تأمین شده
و شبكه استقرار پیداكرده است. هم اكنون به وجود دستگاههایpos یا پایانه
فروش نیاز است تا در همه فروشگاهها و مراكز خدماتی نصب شود. اگر این كار
به پایان برسد بالطبع نیاز به چك وجود نخواهد داشت. تا جایی كه اطلاع دارم
از زمانی كه این سیستم در برخی كشورها پیاده شده، نیاز به باجه های بانكی
نیز از بین رفته است. بنابراین هنوز شبكه های نرم افزاری و سخت افزاری
برای فعالیت بانكداری الكترونیكی كافی نیست، ولی شبكه شتاب باعث شد كه
بانكها بتوانند از دستگاههای خودپرداز یكدیگر استفاده كنند. اقدامات بعدی
اتصال این شبكه به خارج از كشور است كه در حال حاضر اتصال با بحرین برقرار
است، اما هنوز به شبكه اصلی دنیا مرتبط نشده ایم كه در این زمینه نیاز به
امضای قراردادها و پروتكل هایی بین بانكهای كشورهای مختلف است. به هر حال
در مسیر تكامل بانكداری الكترونیك اگر فرض بگیریم كه ۵مرحله وجود دارد
موقعیت كشور ما، بین مرحله ۱ و ۲ است.
از برآیند گفته های شما می توان این گونه استنباط كرد كه امكانات فعلی و
زیرساختی موجود رضایت نسبی شما را جلب كرده است؛ در حالی كه بیشتر
كارشناسان، مشكل اصلی را نبود زیرساخت می دانند؟
من هم تأیید می كنم كه زیرساختهای مخاراتی، مشكل اصلی در این زمینه است،
اما بخشی از این مشكلات كه قبلاً هم وجودداشت مانند دسترسی به تلفنهای
ثابت و زیرساختهایی از این قبیل، تا اندازه ای مرتفع شده است.
البته بیشتر در تهران؟
بله در تهران و برخی شهرهای بزرگ . همواره فقدان خط تلفن ثابت یكی
ازمشكلات اساسی در بسیاری از نقاط كشور بوده است. در مراحل بعدی نیاز است
كه شبكه اینترنت پرسرعت و سیستم های ماهواره ای مناسب در نقاط مختلف راه
اندازی شود. برای این هدف، آماده سازی سیستمهای پشتیبانی بسیار مهم است تا
در مواردی كه احتمال قطع شبكه هست از مسیر دیگری پشتیبانی صورت بگیرد و یا
قطعی مواجه نشویم. بنابراین هنوز تا رسیدن به مرحله نهایی، فاصله بسیار
داریم، ولی امكانات اولیه در حال حاضر فراهم شده و مهمترین مشكل فعلی،
كمبودهای نرم افزاری است كه باید مرتفع شود.
در سیاستنامه تجارت الكترونیكی، بانكها ملزم شده بودند كه تا پایان سال۸۳
به سیستمهای نوین بانكداری مجهز شوند، به نظر شما دلیل این همه تأخیر
چیست؟
چندسال پیش، شبكه بانكی كشور، بانكداری الكترونیك را به صورت مستقل آغاز
كرد. یعنی هر بانكی برای خود با سازنده دستگاههای مختلف و شركتهای متعدد
وارد مذاكره شد و با توجه به شرایط موجود خود به عقد قراردادهای مختلف
اقدام كرد. در نتیجه ما با تعدادی از دستگاههای خودپرداز مواجه شدیم كه
قادر به ارتباط با همدیگر نبودند. بنابراین بانك مركزی برای ایجاد یك رویه
واحد در این زمینه طرحی به نام «شتاب» را اجرا كرد، تا زمینه اتصال این
شبكه ها را با یكدیگر فراهم آورد. تا جایی كه اطلاع دارم در ابتدای سال
جاری فقط یك بانك جزو این شبكه نبود و سایر بانكها از خدمات این شبكه
استفاده می كردند. معضل عمده موجود، نرم افزارهای شبكه بانكی بود كه باید
متناسب با طرح شتاب تغییر می كرد تا استفاده از امكانات آن فراهم می شد.
بنابراین بانك مركزی مجبور شد دوباره هزینه سنگین و زمان طولانی ای را صرف هماهنگی سیستمهای خریداری شده كند؟
این نرم افزار، جزو خریدهایی بوده كه هر بانك با خرید دستگاههای خودپرداز،
دریافت می كرده است. در آن زمان امكان ارتباط با سایر شبكه ها برای این
نرم افزار پیش بینی نشده بود. اكنون این اصلاحات انجام شده و شبكه بانكی،
تقریباً به همدیگر متصل شده اند و این خیلی از كارها را آسان كرده است،
چون اكنون اشخاص می توانند از خودپرداز همه بانكها استفاده كنند و این امر
سبب كاهش هزینه ها می شود.
زیرا لازم نیست شعب بانكهایی كه در كنار هم هستند، دستگاه خودپرداز مستقل
نصب كنند. این امر سبب دسترسی تعداد بیشتری از مردم به دستگاههای خودپرداز
نیز می شود. البته اگر فرهنگ استفاده از كارتهای اعتباری در كشور گسترش
پیدا كند هزینه تراكفش هم به مراتب كاهش خواهد یافت. اینها مراحلی است كه
باید طی شود و پس از آن است كه می توانیم ادعا كنیم شبكه بانكی یكپارچه
داریم.
شبكه یكپارچه ای كه برخلاف اكنون، همواره برقرار است، با كمبود پول مواجه
نیست و سوئیچ آن هم بر روی كارتهای سایر بانكها بسته نیست؟!همانطور كه
گفتم هنوز در مرحله اول بانكداری الكترونیك هستیم و تا رسیدن به مراحل
تكاملی، بسیار فاصله داریم. در حال حاضر موضوع این است كه دستگاههای موجود
برای تعداد مشخصی از معاملات در روز طراحی شده اند در حالی كه استفاده از
خودپردازها به حدی رسیده كه به طور دائم نیاز به تعمیر پیدا می كنند به
طوری كه باعث تعجب سازندگان این دستگاهها شده است. در این موضوع چندمشكل
دخیل است كه تنها بخشی از آن متوجه شبكه بانكی است. ما به دلیل تورم شدیدی
كه طی سالهای گذشته با آن روبرو بوده ایم متأسفانه متناسب با آن اسكناس
درشت چاپ نكرده ایم. اسكناس یك هزارتومانی در كشور ما از زمان تأسیس بانك
شاهنشاهی (۱۲۶۵) تاكنون وجود دارد. تنها موفقیت ما در این مدت، چاپ اسكناس
۲هزار تومانی بوده در حالی كه تورم ۳۵برابر شده است. هم اكنون در اروپا
اسكناس ۵۰۰یورویی چاپ و استفاده می شود كه معادل ۶۰۰هزارتومان پول رایج
كشورمان است و ما هرگز این رقم اسكناس را در كشور نداریم. بنابراین مردم
ناچارند برای تأمین نیازهای مالی خود بارها از دستگاههای خودپرداز استفاده
كنند كه نتیجه آن هم خرابی دائم دستگاههاست. این دستگاهها صرفاً برای كشور
ما طراحی نشده و همین دستگاهها در كشورهای پیشرفته هم استفاده می شود،
بنابراین چون رقم اسكناس های این كشورها بالاست و آنها می توانند با این
رقم اسكناس، بسیاری از مایحتاج خود را تأمین كنند لذا كمتر شاهد مراجعات
مردم و خرابی این دستگاهها هستیم. راه حل این مشكل در كشور ما هم چاپ
اسكناس های درشت است. از سوی دیگر مردم این كشورها به استفاده از
دستگاههای pos روی آورده اند كه دیگر نیازی به استفاده از اسكناس ندارند.
اگر ما بتوانیم این دستگاهها را حداقل به مرز ۲۰میلیون عدد در كشور
برسانیم دیگر نیازی به استفاده از پول نخواهیم داشت. نتیجه اینكه نیاز به
اسكناس در كشور ما ناشی از نبود سیستمهای تكمیلی شبكه بانكی و چاپ نشدن
اسكناس درشت از طرف بانك مركزی است. البته بانك مركزی از سالها پیش،
آمادگی خود را در این باره اعلام كرده، ولی متأسفانه چون نیاز به موافقت
مقامات دیگری است، این اقدام تاكنون عملی نشده است. علت اینكه تعدادی از
كارشناسان هم با این امر مخالف اند، نگرانی آنها از آثار تورمی آن است كه
معتقدم این نگرانی بی مورد است چون تورم به اندازه كافی در سالهای گذشته
رشد داشته و اثرات خود را به جا گذاشته است، الآن اسكناس های درشت تر فقط
مشكل مردم را حل می كنند و نه چیز دیگر.
چه تضمینی وجود دارد كه با چاپ اسكناس درشت، باز ما شاهد خرابی دستگاهها، صف های طولانی مقابل خودپردازها و نظایر آن نباشیم؟
این یك مشكل را حل می كند و آن هم كاهش خرابی دستگاههای خودپرداز است، اما
سایر مشكلات همچنان به قوت خود باقی است. بی شك ما باید نیاز به دستگاههای
خودپرداز را در كشور محدود كنیم در حالی كه مردم تازه با مزایای آن آشنا
شده اند و خوب هم از آن استقبال می كنند. راه حل این است كه دستگاه های
تكمیلی را سریع تر راه اندازی كنیم و بانكداری اینترنتی را توسعه بدهیم،
در حالی كه الآن تنها یك بانك این امكانات را فراهم ساخته و سایر بانكها
شبكه اینترنتی ندارند. لذا نیاز است كه شبكه مخابراتی كشور، سرویس های
لازم را در اختیار بانكها قرار دهد و بانكها نیز به نرم افزارهای لازم
تجهیز شوند. اگر شبكه بانكداری اینترنتی گسترش پیدا كند بی شك مراجعه به
بانكها كاهش یافته و نیاز به دستگاههای POS و خودپرداز نیز كمتر می شود.
از پول الكترونیك به عنوان شاخص بانكداری الكترونیك نام برده می شود. چرا بانك ها تاكنون هیچ اقدامی در این باره نداشته اند؟
اتفاقاً فعالیت هایی صورت گرفته، ولی تا زمانی كه زیرساخت های لازم مهیا
نشود، این طرح ها موفقیت آمیز نخواهد بود. ما در این زمینه شاهد حركت
هایی، هرچند كند هستیم. دلیل این كندی و تأخیر هم نبود زیرساخت های
مخابراتی است. برای مثال شبكه مخابراتی ما، امسال دیجیتالی شده یا برخی
امكاناتی كه ۲۰ سال پیش در آمریكا مورد استفاده قرار می گرفته حالا وارد
ایران شده است. در نظر داشته باشید كه اطلاع از صورتحساب بانكی تلفنی فقط
چند سال است كه در كشور رایج شده یا شبكه اینترنتی هنوز هیچ كاربردی در
كشور ندارد. همچنین بحث استفاده از كارتهای اعتباری
(Creadit caed) یا كارتهای پرداخت (debit card) در ایران هنوز در مراحل
اولیه است. دلیل آن هم مسائل امنیتی و نگرانی هایی است كه از احتمال جعل
این كارت ها وجود دارد. لذا به همین دلیل استقرار چنین سیستم هایی به طول
می انجامد. به هر حال باید در نظر داشته باشیم كه هنوز در مرحله معرفی
قرار داریم و وجود اشكالات متعدد هم در این مرحله طبیعی است چون هنوز مردم
با كاربرد آن آشنایی ندارند. برای رفع این مشكل بهتر است آشنایی طرح را از
دانش آموزان مدارس، جوانان و سایر افراد تحصیلكرده آشنابه مسائل شروع كرد
و به تدریج سایر اقشار جامعه را وارد این مباحث كرد.
در ظاهر منازعه بین بانكها و مخابرات برای راه اندازی پول الكترونیك ادامه
دارد. بانك ها معتقدند مخابرات امكانات لازم را در این باره ارائه نمی كند
و بالعكس مسؤولان مخابرات اعتقاد دارند كه مشكلی در این باره متوجه آنها
نیست. شما چه نظری دارید؟
خوشبختانه چندی قبل اعلام شد كه شبكه فیبر نوری كشور تكمیل و سیستم
مخابراتی هم دیجیتالی شده است. تا چند ماه پیش، موضوع اصلی، فقدان
ساختارهای لازم بود. هنوز هم گاهی اوقات بانك ها برای دریافت یك خط تلفن
باید مدتها منتظر بمانند و این یعنی شبكه مخابراتی ما قادر به پاسخگویی
سریع و كافی برای واگذاری امكانات نیست از طرفی هنوز شبكه اینترنت قوی یا
پرسرعت گسترده در كشور نداریم. اگر مخابرات ادعا می كند كه شبكه پرسرعت
اینترنت در سراسر كشور وجود دارد ما هم از آن استقبال می كنیم، ولی این
موضوعی است كه خود آنها هم به كمبود آن اذعان دارند و معتقدند كه كارها
هنوز به مرحله تكامل نرسیده است. باز هم تأكید می كنم كه مخابرات نسبت به
۴ سال قبل پیشرفت های قابل توجهی داشته، اما اگر نگاهی كلی به مجموعه
دستاوردهای مخابرات بخصوص در بخش ایجاد شبكه های ماهواره ای و سیستم
پشتیبانی بیندازیم عملكرد قابل توجهی را شاهد نیستیم. قطعی مكرر دستگاههای
خودپرداز را می توان نمونه ای از مشكلات راه اندازی نشدن صحیح این سیستم
ها ارزیابی كرد.
شما هزینه سنگینی را كه برای راه اندازی بانكداری الكترونیك صرف شده با بازدهی آن قابل قبول می دانید؟
این هزینه با هدف سرمایه گذاری در زیرساخت اقتصادی كشور صورت گرفته است.
اگر ما قصد داریم زمینه جلب سرمایه گذاری های خارجی را در كشور فراهم كنیم
باید به آماده سازی این زیرساخت اقدام كنیم. یكی از دلایل عمده ای كه هم
اكنون بسیاری از شركت های ایرانی به امارات و شهر دوبی مهاجرت می كنند
نبود همین زیرساخت ها است. بنابراین اگر اقدامی در این باره نداشته باشیم
از قافله تكنولوژی روز دنیا عقب می مانیم. برای همراه شدن و پیوستن به
دهكده جهانی، نیازمند سرمایه گذاری هستیم و به اعتقاد من آنچه كه تاكنون
گرفته هنوز اندك است و باید تلاش بیشتری در این راستا داشته باشیم.