سیستم‌های پرداخت الكترونیكی و كارت‌های اعتباری در ایران و جهان

برپایی بانكداری الكترونیكی، بدون به‌كارگیری سیستم‌های پرداخت و كارت‌های الكترونیكی امكان‌پذیر نیست. اما كاربرد این ابزارها در جهان شیوه‌ای ویژه دارد و در كشور ما مشكلاتی نیز بدان‌ها افزوده شده است. در این نوشتار كوشش شده است تا به‌كوتاهی، مسایل پیرامون به‌كارگیری این روش‌های نوین بررسی شود.
سیستم‌های پرداخت الكترونیكی، یكی از بخش‌های بنیادین تجارت الكترونیكی است كه نقش تامین اعتبار و جابه‌جایی وجه را بر عهده دارد. همچنین، گونه‌های جدید این سیستم‌ها توان جابه‌جایی وجه نقد از یك كاربر به كاربر دیگر و بازاریابی و فروش را نیز دارد. از آنجا كه قوانین حاكم بر این سیستم‌ها با قوانین و روش‌های متعارف در بانكداری سنتی تفاوت‌های بنیادین دارد، در این مقاله روش‌ها و شیوه كاركرد این سیستم‌ها شناخته می‌شود؛ تا راه برای شناخت بانكداری الكترونیكی و به‌دنبال آن تجارت الكترونیكی، هموار گردد.
● كارت‌های الكترونیكی
به‌طور كلی، كارت‌هایی كه به‌جای پول به‌كار می‌روند، به ۳ دسته بخش می‌شود:
۱. كارت اعتباری۱:
بانك یا موسسه صادركننده این كارت، اعتبار آن‌ را - بسته به نوع - تا نزدیك به ۵۰،۰۰۰ دلار تایید می‌كند. حتی اگر دارندگان این كارت در حسابشان پولی نداشته باشند، می‌توانند تا اعتباری مشخص، خرید كرده یا وجه دریافت كنند؛ اما بایدتا زمانی مشخص تسویه حساب کند. به‌طور معمول مشتری باید بهره‌ای نزدیك به ۲ درصد در ماه نیز برای اعتبار خرج‌شده پرداخت كند.
ثمین كارت یكی از گونه‌های كارت اعتباری در ایران است كه چندان با پذیرش مردم روبرو نشده است و اعتبار آن با تضمینی كه در بانك گذاشته می‌شود، تامین می‌گردد.
۲. كارت بدهی۲:
این كارت، اعتبار خودبه‌خود ندارد، بلكه همانند حساب جاری، دارنده آن، مبلغ موجود در حسابش را از راه‌های گوناگون - مانند دستگاه‌های خودپرداز یا فروشگاه‌های الكترونیكی - خرج می‌كند. مشتری پس از استفاده از موجودی می‌تواند با واریز وجه به حساب خود، دوباره از كارتش استفاده کند.
ملی كارت یا دیگر كارت‌هایی كه بانك‌های ایرانی صادر می‌كنند، از این گونه هستند كه البته تنها در دستگاه‌های خودپرداز یا شعبه‌های ویژه پذیرفته می‌شوند. به تازگی، سیستم پرداخت ایران نیز اقدام به ارایه سرویس پرداخت ریالی كرده است كه توانایی‌های دیگری هم داشته باشد.۳
۳. كارت از پیش پرداخت شده۴:
این كارت هم مانند كارت بدهی است؛ با این تفاوت كه دیگر امكان شارژ آن وجود ندارد. در واقع همانند كارت تلفن، می‌توان از آنها برای خرید در اینترنت یا موارد دیگر استفاده كرد.
در ایران نیز، چند شركت این كارت‌ها را ارایه کرده‌اند.۵
● فرایند پرداخت
با توجه به انبوه شركت‌های صادر كننده كارت و پرشماری كارت‌های صادر شده و مراكز پذیرش آن‌ها و نیز اهمیت مسایل امنیتی، شبكه‌ای كه به مبادله اطلاعات بانكی در جهان بپردازد، اهمیت ویژه‌ای دارد.
در گذشته، بانك‌ها و دیگر موسسات - با توجه به نبود سیستم‌ها و روش‌های امنیتی - ناگزیر از ایجاد ارتباطی محرمانه و اختصاصی میان مراكزشان بودند و این كار، افزون بر هزینه بالا، مشكلات ویژه خود را به‌همراه داشت. با پیشرفت اینترنت و پیدایش روش‌های رمزنگاری و رفع مشكلات متداول مربوط به IP (همچون IPSec) و به‌كارگیری ۶VPN، از اینترنت به‌عنوان بستری برای انتقال اطلاعات بانكی نیز استفاده شد. در سیستم‌های كنونی، شركت‌های مطرح همچون ویزا۷ و مستركارد۸ نیز با معرفی دروازه‌های جدید و مبتنی بر اینترنت، سرویس‌های خود - كه بیشتر در اختیار پایانه‌های پرداخت۹ قرار می‌گیرد - را بر بستر اینترنت و با پروتكل‌های استاندارد ارایه می‌كنند.
● فرایند پرداخت به چند بخش اصلی تقسیم می‌گردد:
۱. دریافت اطلاعات كارت و مشتری
دریافت اطلاعات بسته به‌نوع پایانه و تراكنش انجام می‌گیرد. اطلاعات كه - شماره كارت، نام دارنده و تاریخ انقضا را در بر دارد - توسط كاربر یا دستگاه كارت‌خوان وارد چرخه می‌گردد.
۲. بررسی وضعیت حساب مشتری
اطلاعات دریافت‌شده به پایانه پرداخت فرستاده می‌شود و پایانه پس از یافتن موسسه یا بانك صادركننده، درستی اطلاعات و وضعیت حساب مشتری را بررسی می‌كند.
۳. تكمیل فرآیند فروش
نتیجه بررسی به فروشنده، سیستم الكترونیكی فروش و یا دستگاه خودپرداز باز گشته، عمل مناسب انجام می‌گیرد.
● پایانه پرداخت
به طور كلی، كارت‌ها در سه بخش گوناگون به‌كار می‌روند:
۱. سیستم‌های POS۱۰:
دستگاه‌های متداول پردازش كارت اعتباری با نام POS - كه شامل دستگاه كارت‌خوان، چاپگر و نمایشگری كوچك است - به‌طور اختصاصی برای كار در فروشگاه‌ها طراحی و ساخته شده است. این دستگاه‌ها، پس از دریافت اطلاعات كارت از كارت‌خوان، از طریق خطوط تلفن یا اینترنت با مركز مشخص ارتباط برقرار كرده، اطلاعات مشتری و وضعیت حساب وی را بررسی و در صورت لزوم فاكتور یا رسیدی برای تایید تراكنش چاپ می‌كنند. مشكلات استفاده از این دستگاه‌ها، اختصاصی بودن و هزینه بالای تهیه و نگهداری آنها است.
در روش دیگر، پردازش به‌كمك یك دستگاه كامپیوتر معمولی - به‌همراه یك دستگاه كارتخوان - بر بستر اینترنت انجام می‌شود و اطلاعات از كارت‌خوان دریافت شده، به برنامه‌ای ویژه فرستاده می‌شود. این برنامه نیز اطلاعات كارت را از طریق اینترنت به پایانه پرداخت می‌فرستد و پس از دریافت فرمان‌های مورد نیاز را اجرا می‌كند.
نمونه ایرانی این برنامه‌ها نیز ساخته شده است۱۱
۲. دستگاه خودکار پرداخت:
این دستگاه‌ها نیز پس از دریافت اطلاعات کارت از دستگاه کارت‌خوان داخلی، اطلاعات کارت و شماره رمز دریافت شده را توسط شبکه اختصاصی به بانک صادرکننده می‌فرستد و در صورت تایید، مبلغ را به مشتری می‌پردازد.
۳. فروشگاه‌های الکترونیکی:
فروشگاه‌های الکترونیکی، بر پایه شیوه دریافت و ارتباط با پایانه پرداخت، به دو دسته بخش می‌‌شوند که می‌توان آن‌ها را ارتباط میان سروری و ارتباط وبی نام‌ گذاری کرد.
در ارتباط میان سروری، اطلاعات کارت در سایت فروشگاه دریافت شده، برای تایید به پایانه فرستاده می‌شود، در حالی‌که در ارتباط وبی، اطلاعات مشتری در هنگام تسویه حساب به سایت پایانه منتقل شده، پس از انجام تراکنش، نتیجه - برای ادامه روند خرید - به سایت فروشگاه باز می‌گردد.
شركت‌هایی كه این سرویس‌ها را اریه می‌دهند.۱۲
● تراکنش‌هایی که انجام می گیرد
از آنجاکه کاربران گوناگونی، سیستم‌های پرداخت الکترونیکی را به‌كار می‌برند، این سیستم‌ها استاندارهای جهانی و پذیرفته شده‌ای دارد و همه بانک‌ها، موسسات مالی، پایانه‌های پرداخت - با آن‌که سرویس‌های گوناگونی ارایه می‌دهند - از روندی یکسان پیروی می‌کنند. صادرکننده در این سیستم‌ها، همواره حساب خریدار را زیر نظر دارد و در هنگام خرید، اعتبار وی را تایید یا رد می‌کند. در واقع طرف حساب فروشنده، پایانه پرداخت و طرف حساب پایانه پرداخت، صادرکننده کارت است. ممکن است كه بانک اعتبار کسی که در حسابش موجودی کافی ندارد را تایید کند، در این صورت، آن بانک موظف به تسویه حساب در مهلت مقرر است و سپس صادرکننده با قوانین داخلی خود با مشتریش طرف حساب خواهد بود.
به‌طبع، كارهایی که بر روی حساب‌ها انجام می‌گیرد نیز تراکنش‌هایی مشخص، استاندارد و از پیش تعریف شده است.
۱. تایید هویت۱۳:
نخستین تراكنش از فرآیند پردازش، تایید هویت است. در این بخش، پایانه پرداخت، پس از تشخیص صادركننده كارت - برپایه شماره آن - اطلاعات دریافت شده را به آن می‌فرستد و همچنین، اقدام به ثبت اولیه عمل برداشت می‌كند.
۲. ابطال۱۴:
اگر به‌هر دلیل لازم باشد كه ثبت اولیه باطل گردد، از این تراكنش استفاده می‌شود.
۳. تسویه۱۵ :
این تراكنش برای تكمیل تراكنش پیشین انجام می‌شود. در اینجا تراكنشی كه ثبت اولیه شده، تبدیل به ثبت نهایی می‌؛ردد و مبلغی - پس از كسر از حساب مشتری - به حساب بازرگانی فروشگاه واریز می‌شود.
۴. استرداد۱۶:
پس از ثبت نهایی یك تراكنش، شاید نیاز باشد كه - به‌دلیل باز گرداندن كالا - وجه به‌حساب مشتری بازگردد. این تراكنش، می‌تواند مبلغی را - حداكثر تا مبلغ تراكنش ثبت‌شده اولیه - از حساب بازرگانی فروشگاه كسر كرده، به حساب مشتری واریز كند.
در پاسخ به هر كدام از این تراكنش‌ها، پایانه جواب‌هایی باز می‌گرداند كه با توجه به‌نوع پایانه متفاوت هستند.
● هرینه‌ها
برخلاف سیستم‌های سنتی بانكداری،‌ با توجه به هزینه‌های شبكه‌های ایمن بین‌المللی و ایجاد ارتباط دایمی میان مراكز صدور و پردازش، اغلب‌ هزینه‌های استفاده از این روش پرداخت، بالاتر از روش‌های دیگر است.
به طور كلی هزینه‌های به‌كارگیری این سیستم، این بخش‌ها را در بر دارد:
▪ جریمه۱۷: اگر صاحب‌حساب نسبت به‌یك پرداخت اعتراض داشته باشد و فروشگاه مدرك كافی برای درستی آن ارایه نكند، بانك صادر كننده مجاز است كه مبلغ برداشت شده را از حساب فروشگاه كم كند. در این حالت، برای جریمه‌كردن فروشگاه و نیز تسویه هزینه‌های تراكنش‌های انجام شده،‌ مبلغی نه‌چندان بالا از فروشگاه دریافت می‌گردد.
▪ نرخ كارمزد۱۸: برای هر مبادله انجام شده، درصدی از آن به‌عنوان هزینه تراكنش كم شده، در اختیار پایانه پرداخت قرار می‌گیرد.▪ هزینه تراكنش۱۹: با توجه به هزینه‌های ثابت انجام هر تراكنش، پایانه هزینه‌‌ای برای هر تراكنش دریافت می‌كند كه چیزی در حدود چند سنت است.
▪ هزینه بازپرداخت۲۰: در صورت باز گرداندن تراكنش، هزینه‌ای برای بازپرداخت، بابت چند تراكنش - شامل انتقال وجه از حساب مشتری به حساب فروشگاه و عكس آن - گرفته می‌شود.
▪ پیش‌فروش گردشی۲۱: با توجه به مشكلات فروشگاه‌ها در ایجاد ضمانت برای استفاده از این سیستم، درصدی از مبلغ پردازش شده - به‌عنوان تضمین تا دوره مالی بعدی (به‌طور معمول شش ماه) - نزد پایانه می‌ماند و سپس در اختیار فروشگاه قرار می‌گیرد.
▪ هزینه ترمینال۲۲: در صورت به‌كارگیری ترمینال در تراكنش - مانند فروشگاه‌هایی كه از دستگاه‌های استاندارد POS استفاده می‌كنند - هزینه ماهانه‌ای برای استفاده از ترمینال ارتباطی دریافت می‌گردد.
▪ هزینه گشایش/بستن حساب: گشایش و بستن حساب در برخی از موارد شامل هزینه‌ای است، كه یك بار دریافت می‌شود.
● قوانین ویژه
همان‌گونه كه گفته شد، سیستم‌های پرداخت الكترونیكی مبتنی بر بانكداری الكترونیكی - با توجه به نوع خاص سرویس ارایه شده - قوانینی دارند كه برای نا آشنایان به این سیستم‌ها بسیار ناعادلانه جلوه می‌كند:
۱. همیشه حق با مشتری است!
پس از پرداخت، مشتری در فاصله زمانی طولانی پس از دریافت صورت حساب، حق دارد كه نسبت به برداشت‌های انجام شده از حسابش اعتراض كند. در این حالت از نظر سیستم حق با مشتری است و پول از حساب فروشگاه به‌حساب مشتری باز می‌گردد. اگر فروشگاه مدارك كافی برای درستی برداشت ارایه كند، آنگاه این حق از مشتری گرفته خواهد شد. البته باید دانست كه با آن‌كه در ظاهر مشتری می‌تواند در آغاز اقدام به خرید هر كالایی بكند و پس از دریافت آن‌را باطل كند، اما با توجه به این‌كه موسسات صادركننده، مشتری را می‌شناسند و این‌كار در پرونده اعتباری وی ثبت می‌شود،‌ كمتر چنین كارهایی پیش می‌آید.
۲. فروشگاه باید برای دریافت پول بدین روش ضمانت بدهد!
در این سیستم فروشگاه برای آن‌كه از این سیستم وجه كالاها را دریافت كند،‌ باید - برای درستی مبادلات انجام شده - تضمین بدهد. با توجه به قانون اول، از آنجا كه ممكن است فروشگاه به‌طور غیر مجاز از حساب مشتریان پول برداشت كرده باشد، تا ۶ ماه امكان بازپرداخت وجه پردازش شده به مشتریان وجود دارد.
مشكلات موجود و راه حل‌های آن‌ها افزون بر امكانات و ویژگی‌های سودمند سیستم‌های پرداخت الكترونیكی، كاستی‌ها و مشكلاتی نیز در آنها وجود دارد:
۱. تقلب: همان‌گونه كه انتظار داریم، دادن حق به مشتری می‌تواند مشكلاتی برای فروشگاه‌ها ایجاد كند. بنابراین تا زمانی كه هویت كاربر به‌درستی روشن نشود، امكان تقلب وجود دارد.
یكی از راه حل‌های پیشنهاد شده،‌ به‌كارگیری دستگاه امنیتی ویژه DIGIPass، است كه توسط شركت Payzip، معرفی گردیده است. این دستگاه با ایجاد یك كد امنیتی حساس به زمان، امنیت انجام مبادلات را تا ۵۱۲ بیت۲۳ افزایش می‌دهد.
۲. هزینه‌ها: از آنجا كه هزینه‌های استفاده از سرویس، یك بخش ثابت هزینه تراكنش و یك بخش متغیر و نرخ كارمزد را در بر دارد، استفاده از آن در یك محدوده قیمتی خاص به‌صرفه است. بنابراین نمی‌ توان از آن برای مبادلات پر حجم یا با حجم بسیار كم استفاده كرد.
امروزه سیستم‌هایی به‌بازار آمده است كه جایگزین انتقال واقعی وجه می‌شود و همچنین هزینه استفاده از آن‌ها نیز بسیار مناسب‌تر است.۲۴
۳. مشكلات خریداران: یكی از ساده‌ترین و كارسازترین روش‌های دزدی اینترنتی، شبیه‌سازی یك فروشگاه معروف است. در این روش، سایتی را با ظاهری همانند با یكی از فروشگاه‌های معتبر برپا می‌كنند. مشتری نیز به‌دلیل اطمینان به فروشگاه اصلی، اطلاعات كارت اعتباری خود را در اختیار دزدان قرار می‌دهد. بنابراین خریدار باید در هنگام خرید از اعتبار فروشنده اطمینان حاصل كند كه یكی از راه‌های این‌كار، استفاده از تاییدات دیجیتالی است.
● سیستم‌های ایرانی
در ایران، در هر دو بخش ارزی و ریالی با دو مشكل بزرگ روبرو هستیم كه گسترش سیستم‌های پرداخت الكترونیكی و به دنبال آن تجارت الكترونیكی را تحت تاثیر خود قرار داده است. از یك‌سو به‌علت تحریم‌های آمریكا، شركت‌های بین‌‌المللی از ارایه سرویس كارت‌های اعتباری به ایران خودداری می‌كنند و از سوی دیگر به‌علت فرسودگی و كهنگی شبكه بانكی، امكان ارایه سرویس داخلی مطلوب به مشتریان فراهم نیست. در ماه گذشته نیز،‌ تنها سرویس فعال كه از سوی بانك ملی ایران ارایه می‌شد - ‌به‌دلیل مشكلات فنی و امنیتی - به‌طور كلی تعطیل گردید. با این همه، تلاش‌هایی برای حل این مشكل و ارایه سرویسی مناسب در ایران انجام شده است كه از میان آن‌ها می‌توان ارایه سیستم‌های پرداخت در محل، پرداخت با استفاده از كارت‌های اختصاصی و مانند این ها را برشمرد. برخی از این تلاش‌ها بدین شرح است:
سیستم‌های ریالی
▪ شركت پست با همكاری شركت رهرو، اقدام به پیاده‌سازی یك سیستم پرداخت محلی در شهر اصفهان كرده است كه با ارایه یك حساب اینترنتی، امكان خرید برخط از فروشگاه‌های عضو طرح را فراهم می‌كند.۲۵
▪ شركت ایز ایران، در قالب طرح ثمین كارت در نظر دارد تا سرویس پرداخت برخط با استفاده از كارت‌های اعتباری ثمین را پیاده‌سازی کند.۲۶
▪ شركت بازرگانی نواندیشان با همكاری شركت رهجویان، اقدام به پیاده‌سازی نخستین سیستم پرداخت بر خط ایران - با نام پایگاه پرداخت ایران - كرده است. مخاطبان این سرویس به‌طور كلی كسانی هستند كه مایل به عرضه كالا در اینترنت باشند. اگر فروشگاه دارای سیستم فروشگاهی و سبد خرید باشد - با اندكی دست‌كاری - می‌توان تسویه حساب نهایی را از طریق این شبكه انجام داد و اگر سایت دارای سیستم فروشگاهی نباشد، می‌توان با استفاده از موتور فروشگاهی این سایت، فروشگاهی كامل و جامع ایجاد كرد.۲۷
● سیستم‌های ارزی
▪ شركتی كه از دیر باز در این زمینه به فعالیت می‌پرداخته، CCNOW است. این شركت با ارائه یك سیستم سبد خرید و تسویه‌حساب - با استفاده از كارت‌های اعتباری بین‌المللی - از سال‌های گذشته سرویس‌دهی به فروشگاه‌های ایرانی و خارجی را انجام می‌داده است. نبود ارتباط مستقیم سیستم فروشگاهی با این سایت و هزینه‌های بالای آن و همچنین عدم ارسال مستقیم وجه پردازش شده از عمده مشكلات آن است.۲۸
▪ فروشگاه‌هایی سیستم پرداخت اختصاصی دارند و همچنین كسانی كه مایل به دریافت وجه پردازش شده در ایران هستند، می‌توانند از سرویس شركت Payzip - شركت رهجویان، نماینده انحصاری آن در ایران است - استفاده كنند. این سیستم كه رو به توسعه فراگیر است،‌ افزون بر در اختیار قراردادن یك حساب اینترنتی ویژه برای فروشگاه،‌ امكان دریافت وجه پردازش شده از طریق شبكه بانكی و حتی دستگاه های ATMبین المللی را فراهم می‌كند.

اپلیکیشن اندروید تلگرام اینستاگرام