نگاهی به دولت الکترونیکی

امروزه با پیشرفت فن آوری اطلاعات و ارتباطات، شاهدتأثیرگذاری این فن آوریبرجوانب مختلف زندگی هستیم. تجارت الکترونیکی و بازاریابی الکترونیکی نمونه هایی ازاین تأثیرگذاری هستند.
دولت الکترونیکی, که استفاده ازاین تعبیر در محاورات و سخنرانیها بیشازچهار سال نیست که مرسوم شده, یک مثال دیگر از این نوع تأثیرگذاری است کهازلحاظ نقشی که در جوامع انسانی بازی خواهد کرد, با نمونه های گذشتهتفاوتهای زیادی دارد. هرچندمحتوای نظری این مفهوم ازجامعیّت لازم برخوردارنیست, دراین مقاله سعی شده است که مطالب مهم, راجع به دولت الکترونیکی, کهدرمنابع مختلف برسر آنها اتّفاق نظروجوددارد, جمع آوری وارائه گردد.مقدّمه: هرچندعدّه ای دولت الکترونیکی رایک نوع تجارت الکترونیکی درسطحایالت یا کشورمی دانند, بعضی تحوّلی را که دولت الکترونیکی به وجود خواهدآورد, همتای تحوّل ناشی از انقلاب صنعتی دراروپامی دانند. به هرحال ایدهخدمات, درتمام ۳۶۵روز سال ودر تمام اوقات ۲۴ساعت, باپدیدارشدن دولتالکترونیکی جامه عمل پوشیده است. دولت الکترونیکی جوانب گوناگونی دارد.ازآن جمله می توان به جنبه های تکنیکی, اقتصاداجتماعی, مردم سالارانهوموارد دیگراشاره کرد. علی رغم مزایا وقابلیّتهای فراوانی که برای دولتالکترونیکی متصوّراست, موضوع تازه ای است که تحوّلات گسترده ای رابه دنبالخواهدداشت. به همین خاطر استفاده ازآن نیازبه بسترسازی مناسب درجامعهدارد. مطالب تکمیلی دراین مورددرادامه مقاله خواهدآمد, ولی راهکاری کهدربعضی منابع, برای جلوگیری ازواکنشهای ناگهانی درقبال این تحوّلات,پیشنهاد شده است, شروع آهسته وآرام وگسترش سریع است. علّت اتّخاذ چنینراهکاری, بادرنظر گرفتن تأثیرات وپیامدهای ناشی ازبکارگرفتن دولتالکترونیکی, معقول ومنطقی به نظرمی رسد که دربدنة مقاله بدان پرداختهخواهد شد. دولت الکترونیکی, مطلبی نووجدیددردنیای پیشرفتهای مبتنی برفنآوری اطّلاعات می باشد. به همین دلیل مفاهیم ومطالب وابسته به آن بسیارپراکنده وبعضاً متناقض می باشند. در این مقاله سعی شده است که مطالبیمنسجم ازاین منابع پراکنده استخراج و ارائه گردد.
در ادامه مقاله به مزایا ومعایب دولت الکترونیکی, رسانةمنتخب برای دولتالکترونیکی, انتظاراتی که مردم ازدولت الکترونیکی دارند, مشکلات پیادهسازی یک دولت الکترونیکی و مطلبی تحت عنوان مردم سالاری الکترونیکی خواهیمپرداخت. درلابلای مطالبی که ارائه می گردند, بعضاًمثالهایی ازگزارشهاوتحقیقات مختلف که به صورت عملی انجام شده اند, آورده خواهد شد.
● تعاریف
پیرومطلبی که درمقدّمه ذکرشد, تعاریف متعدّدی ازدولت الکترونیکی, ارائهشده است. ازبین این تعاریف, برخی از آنهاکه در منابع معتبرتر یافته شدهاند, ارائه می گردد:
۱) دولت الکترونیکی: استفاده ازقابلیتهای فن آوری اطّلاعات وارتباطات, برای دوباره ساختن یک دولت است.
۲) دولت الکترونیکی: اطلاعات دیجیتال و سرویسهای اقتصادی بهنگام است, که به شهروندان ارائه می گردد.
۳) دولت الکترونیکی: شیوه ای برای دولتها به منظور استفاده از فن آوریجدید می باشد که به افراد, تسهیلات لازم جهت دسترسی مناسب به اطّلاعات وخدمات دولتی, اصلاح کیفیّت خدمات وارائة فرصتهای گسترده تر برای شرکت درفرآیندها ونهادهای مردم سالار رافراهم می سازد.
۴) دولت الکترونیکی: ترکیبی ازفن آوری اطّلاعات وشبکة اطّلاع رسانیتارعنکبوتی جهانی به منظور ارائة خدمات, بطور مستقیم به عامة مردم است.نقطة مشترکی که در همة تعریفها دیده می شود, استفاده ازفن آوری اطّلاعاتاست . احتمالاًدرآینده باروشنترشدن جوانب مختلف دولت الکترونیکی,شاهدارائة تعاریف جامع, مانع وبهتری از دولت الکترونیکی خواهیم بود.
● مزایای دولت الکترونیکی
رویکردکلّی در دولت الکترونیکی, توجّه بیشتر به شهروندان است. امّااز دیگرمزایای مهم دولت الکترونیکی, می توان به مواردزیراشاره کرد:
▪ قادرساختن شهروندان به مشارکت فعّالتر در اقتصادوسیاست
▪ فشرده سازی, مؤثّرسازی وقابل تعریف بودن خدمات توسّط شهروندان
▪ بهینه سازی کیفیّت سیستمهای تصمیم گیری وسیاست گذاری
▪ کاهش هزینه های دولت به دلیل صرفه جویی درزمان ,مصرف کاغذوموارددیگر
▪ فراهم شدن قابلیّت انعطاف بیشتردر شیوه طرّاحی واداره دولت
▪ افزایش روابط میان شهروندان ودولت وقویتر شدن سیستمهای مردم سالار
▪ صرفه جویی درزمانی که ازطرف شهروندان برای استفاده ازخدمات صرف می شود.
نکات بالاتنهابخشی ازمزایای داشتن دولت الکترونیکی است. ازنقطهنظرشهروندان شایدمهمترین مطلب, رهاشدن ازقیدوبندکاغذبازیهای مرسوم اداریودرنتیجه صرفه جویی درزمان باشد. مشارکت بیشترمردم ورضایت آنهانیز مهمترینمزیّت دولت الکترونیکی برای دولتمردان است.
● عوامل مؤثّردرایجاددولت الکترونیکی
جادارددرادامه مزایایی که ازدولت الکترونیکی برشمرده شد, عوامل مؤثّریراکه درتسریع راه اندازی این مفهوم, دریکی ازمقالات به آن اشاره شدهبودذکرشود:
▪ فن آوری: بدون شک دولت الکترونیکی موضوعی است که بربستر یک فن آوریپیشرفته, فرصت ظهورپیدامی کند. دراین میان گسترش پایگاه داده های یکپارچهای که توسط آن هرفردی رابه طوریگانه شناخت, نقش مؤثّرتری رادارد. گواینکهاین عنوان جزءعوامل تأثیرگذاربرهمه گیرشدن استفاده از دولت الکترونیکیذکرشده است, ولی درقسمت عوامل بازدارندة پیاده سازی خواهیم دیدکه اینعنوان وعنوان بعدی درذیل عوامل بازدارنده درجهت پیاده سازی دولتالکترونیکی هستند.
▪ سرمایه گذاری گسترده: دولت الکترونیکی ازجهت تأسیس, اصلاًارزان نیست.مخصوصاًهزینه های ابتدایی بسیاربالاست. این عنوان نیزمانندعنوان قبلی,همان طورکه گفته شد, ازگلوگاههای تحقّق یک دولت الکترونیکی هستندکه گذشتنازاین دوراه رابرای شکل گرفتن دولت الکترونیکی هموارمی سازد. درقسمت موانعپیاده سازی دولت الکترونیکی به این دو عنوان برخواهیم گشت.
▪ قوانین راهگشا: جاافتادن فرهنگ استفاده از دولت الکترونیکی نیازبه تصویبقوانینی داردکه اعتبارخدمات این دولت رابه رسمیّت بشناسدوقابل استنادبودنمدارک دولت الکترونیکی رامجازبداند. به عنوان مثال یکی ازمفاهیمی که دردولت الکترونیکی مصداق پیدامی کند, امضای دیجیتال است. این نوع امضاهادرآینده, درمبادلات الکترونیکی تحت رسانه ای که در دولت الکترونیکیاستفاده خواهدشد, همان نقشی رابازی خواهندکردکه امروزه امضاهای معمولیبازی می کنند.به هنگام استفاده ازامضای دیجیتال بایدقوانینی برای تطبیقامضاهاوجودداشته باشدتاهم جلوی سوء استفاده گرفته شود وهم افراد جامعه,اطمینان خاطررا برای استفاده ازآن داشته باشند.
موانع استفاده ازدولت الکترونیکی: یکی ازمهمترین اهداف دولت الکترونیکی,فراهم آوردن شرایطی برای مشارکت همه مردم دردولت وفعّالیتهای آن است. شایدبزرگترین مسأله دراین راستا, رسانه ای باشدکه بایدزمینه این مشارکترافراهم نماید.
رسانه های مختلفی که برای این منظور پیشنهاد شده اند, دربخش دیگریموردبررسی قرارخواهندگرفت, ولی بدون شک رسانه ای که امروزه به صورت پیشفرض برای این کاردرنظرگرفته می شود, اینترنت است. موانعی که درجهت استفادهازاینترنت برای آحاد افرادیک جامعه وجوددارد, یکی ازاصلیترین موانع همهگیرشدن این موضوع می باشد. در همین راستا تحقیقات وگزارشهای مختلفی درنقاط گوناگون دنیا ارائه شده است که به برخی ازآنها به عنوان شاهدی بر اینمدّعا اشاره می شود:
درتحقیقی که درایالت تگزاس آمریکاانجام شده است, چهارمانع به عنوان موانعاصلی استفاده از اینترنت درجهت گسترش دولت الکترونیکی عنوان شده است.بادقّت دراین موارد می توان آنها راعمومیّت دادومی توان گفت که این مشکلاتدر هر جامعه ای وجود دارد:
۱) موانع جغرافیایی: بعضی ازمناطق به صورت سنّتی, مناطقی روستایی وکشاورزیهستند.فراهم کنندگان اینترنت هم به این مناطق که شایداشتیاقی ازسوی خودشانهم برای دسترسی به اینترنت وجود ندارد, اقبالی نشان نمی دهند.
۲) موانع اقتصادی: اقشارکم درآمدازپس هزینه های استفاده از اینترنت برنمیآیند. حدّاقل امکانات استفاده از اینترنت, یک رایانه شخصی ویک خط اتّصالبه اینترنت است, که تهیّة آنهاهزینة قابل توجّهی می طلبد. شایدبهنظربرسدکه هزینة استفاده از اینترنت, مانع جدّیی برسرراه استفاده از دولتالکترونیکی نمی باشد. ولی بایدبه این نکته توجّه کرد که مخاطب دولتالکترونیکی همه اقشار مردم هستندووجودعدّه ای که مانع اقتصادی مهمتریندلیل عدم دسترسی آنها به اینترنت است, قابل انکارنیست.
۳) موانع زبانی : حضوراتباع خارجی که بازبان رسمی منطقه آشنانیستند, مانعسوم است. درسطح کلّی تربعضی ازخدمات دولت الکترونیکی مربوط به اتباعکشورهای دیگراست. برقرارکردن رابطه بااینگونه افرادومشکلاتی که برسرترجمهموارد موجوداست, نیزجزء موانع زبانی حساب می شود.
۴) مانع ناشی ازافرادمعلول وناتوان: چون بخشی ازمخاطبان دولت الکترونیکی,اینگونه افرادهستند, باید این موردرانیز به حساب آوریم. علاوه برایندرمنبعی دیگر, از موانع دیگری نظیرکم سوادی به عنوان مشکلات فراگیر شدناستفاده از اینترنت یاد شده است.
یکی ازمزایای دولت الکترونیکی عدم تبعیض بین افراد, هنگام ارائة خدمات میباشد. درحالت ایده آل, با استفاده از دولت الکترونیکی, دیگرمسائلی مانندرانت خواری وپارتی بازی وجود نخواهدداشت, ومی توان تاحدودی به تحقّق عدالتامیدواربود. امّامعضل بالقوّه ای که پیش می آید , شکافی است که بین مردمازجهت دسترسی یاعدم دسترسی به منابع دولت الکترونیکی وجوددارد.
مشکل دیگردرزمینه شناسایی افرادحین استفاده ازخدمات دولت الکترونیکی میباشد. خدمات مختلف دولت الکترونیکی مانندمالیات, خدمات بهداشتی, قوانینمهاجرت وغیره به مقداری عملیات تشخیص هویت نیازدارد. عملیات دقیق شناساییجلوی سوء استفاده ازامکانات دولت الکترونیکی رانیزمی گیرد. به هرحال جلباعتمادعمومی مردم نسبت به توانایی دولت الکترونیکی برای حفظ امنیّتاطّلاعات و پیشگیری از سوء استفاده, عنصری کلیدی درراه موفقیّت دولتالکترونیکی می باشد. برای حل این مشکل, راه حلی که دریکی ازمنابع به آناشاره شده بود, بکارگیری کارتهای تصدیق بود. احتمالاً این کارتها مشابهکارتهای شناساییهستند, با امکانات خاصّ خود, مثلاًاینکه بتوان کارتخوانهای مربوطه را به راحتی, حتّی روی رایانه های شخصی نیزنصب کرد.
همچنین, مردم باید بتوانندبه راحتی ازخدمات دولت الکترونیکی استفاده کنند,والّا عدم دسترسی مناسب به استفاده ازامکانات سبب ایجادذهنیت منفی درمردممی شود.
رسانة منتخب برای دولت الکترونیکی: یک سؤال مهم این است که مردم چگونه ازامکانات دولت الکترونیکی استفاده خواهندکرد؟
همانطور که درقسمتهای قبل این مقاله بدان اشاره شد,مهمترین رسانه ای کهامروزه برای پاسخ به این سؤال درنظرگرفته می شود, اینترنت است. درهمانجاهممسائل مربوط به اینترنت عنوان شد. امّاعلاوه بر اینترنت, درمنابع مختلفرسانه های دیگری نیزبرای این منظور پیشنهادشده اند که دراین قسمت به بررسیآنها می پردازیم:
از جمله رسانه های پیشنهادی, می توان به تلفنهای همراهی که قابلیّت اتّصالبه شبکه رادارند, اشاره کرد. شایدباتوجّه به پیشرفت سریعی که امروزهتلفنهای همراه دارند, دستیابی به چنین وسیله ای درآینده نزدیک ممکن باشد.ولی عیب بزرگی که تلفنهای همراه دارند, اندازه بسیار کوچکشان است. بههرحال صفحه نمایش بسیارکوچک وصفحه کلیدمحدود تلفنهای همراه, استفادهازخدمات دولت الکترونیکی رابرای کاربران دشوار می کند. اگراین مشکل بهنحوی بتواندحل شود, می توان به نقش عمدة این وسیله در آیندة استفاده ازاینترنت وخدمات مبتنی برآن ازجمله دولت الکترونیکی امیدواربود.
رسانه دیگری که مطرح شده است, تلویزیونهای دیجیتال هستند, که البتّهآشناشدن مردم باآنها واینکه برای استفاده از دولت الکترونیکی خودرا باآنهاهماهنگ سازند, زمانی راطلب می کندکه شایدبتوان گفت که نمی توان سهمتلویزیونهای دیجیتال را درمیان رسانه های مذکور قابل توجّه دانست.
وسیله دیگر استفاده ازباجه های مخصوص برای بهره برداری از امکانات دولتالکترونیکی است. کاستیهای استفاده از باجه ها, کاستیهایی است که برای باجههای مشابه مانند باجه های تلفن متصوّراست, که احتمالاً مهمترین آنها,معطّلی در صفهای کوتاه وبلند برای استفاده از باجه باشد!!!
● مردم چه می خواهند؟
دراین قسمت به بیان انتظارات مردم از دولت الکترونیکی که به عنوان نمونه ازدومنبع متفاوت ارائه می گردند, می پردازیم.
نمونه اول توسط دانشگاه آلبانی واقع درایالت نیویورک, انجام شده است. بنابرگزارش آنهارئوس مطالبی که جامعه ومردم از دولت الکترونیکی توقّع دارد,عبارتنداز:
▪ تجدیداعتبارگواهینامه رانندگی
▪ ثبت نام برای رأی
▪ اطّلاعات مربوط به پارکهای ایالتی وامکان رزروآنها
▪ امکان رأی دادن بربستر اینترنت
▪ دسترسی به امکان خریدآسان
▪ تنظیم مدارک مربوط به تولّد, فوت وازدواج
▪ پرداخت مالیات
▪ دریافت پروانه های شکاروماهیگیری
▪ دریافت اطّلاعات پزشکی بروزازمراکزمربوطه
● مشکلات پیاده سازی دولت الکترونیکی
ازلحاظ تکنیکی برای پیاده سازی دولت الکترونیکی موانع جدّی وجوددارد.بهتراست قبل ازبرشمردن این مشکلات درموردکشورهایی که دراین زمینه گامهاییرابرداشته اندمطلبی ارائه کنیم:
درضمن جستجوهایی که برای یافتن منابع جهت تهیّة این مقاله صورت گرفت, نامکشورهایی نظیر نیوزیلند, فنلاند, کانادا, استرالیا, انگلستان وآمریکاازنظرتحقیقات وکارهای عملی که دراین زمینه صورت داده بودند,کاملاًمبرّزومشخّص بود. طبق اظهارنظریکی ازمنابع معتبر کشورهایفنلاندواسترالیاحتّی ازآمریکاوکانادادراین زمینه جلوترهستند. البتّه واضحوروشن است که پیاده سازی یک دولت الکترونیکی( همانطور که درموانع همهگیرشدن استفاده ازاینترنت آمد), گذشته ازمسائل فن آوری وتکنیکی, به شرایطجمعیّتی وجغرافیایی نیزوابسته است. بادرنظرگرفتن این مسائل شایدبتوانعنوان کرد که مشکلتربودن پیاده سازی دولت الکترونیکی درکشورگستردهوپهناورآمریکا, که دارای جمعیّت زیاد واتباع خارجی فراوان است, ازپیادهسازی آن درکشورکوچکتروکم جمعیّت ترفنلاندامری طبیعی است. اگربخواهیم نگاهیبه رئوس مشکلات موجوددرراه پیاده سازی یک دولت الکترونیکی بیندازیم, اینعناوین جلب نظرمی کنند: 

اپلیکیشن اندروید تلگرام اینستاگرام