تجارت الكترونیكی از سه بخش مدیریت، زیرساخت ها و كاربردها تشكیل یافته
است. در بخش كاربردها، بانكداری الكترونیك را یكی از كاربردهای تجارت
الكترونیكی می دانند كه شامل چك های الكترونیكی و كارت های اعتباری می
شود، بنابراین ارتباط تئوریك مفهوم چك های الكترونیكی و تجارت الكترونیكی
به این صورت تعریف می شود كه پدیده مبادله از راه چك های الكترونیكی بخشی
از پدیده بانكداری الكترونیكی است و بانكداری الكترونیكی نیز خود یكی از
كاربردهای تجارت الكترونیك به حساب می آید.
اقتصاد نوین مفهومی است از تركیب جریان جهانی شدن اقتصاد و كاربری فناوری
اطلاعات و ارتباطات در حوزه اقتصاد و بازرگانی، تجارت الكترونیك، كسب و
كار الكترونیك، بیمه الكترونیك و بانكداری الكترونیكی و غیره از جمله
مصادیق این پدیده هستند كه اكنون تلاش زیادی برای توسعه آنها در حال انجام
است. یكی از عملیات های مهم در بانكداری الكترونیكی (E-Banking)، پرداخت و
دریافت پول است كه به شكل سنتی نیز در حال انجام است. اما با توجه به
تغییرات شگرف در حوزه سنتی بانكداری، شكل خود را تغییر داده و به نمونه
های دیجیتالی كنونی رسیده است، كه یكی از این نمونه ها چك الكترونیكی
(E-Check) است.
در گذشته پذیرش چك از سوی بانك ها، مشكل آفرین بود، در ابتدا، بانك ها نمی
دانستند كه چگونه چك های دریافتی را برای وصول در تاریخ مربوطه، از بانك
های مرجع جمع آوری كنند و برای این منظور، كارمندانشان را به بانك های
مرجع می فرستادند تا نسبت به نقد كردن چك اقدام های لازم را به عمل آورند،
این امر نه تنها موجب می شد كه وقت زیادی صرف شود، بلكه از نظر شرایط
امنیتی نیز خطرناك بود. از این رو چك های كاغذی كه گستره توزیع فراوانی
بین مردم دارد، به سوی الكترونیكی شدن حركت كرد.
قبول چك های كاغذی برای بازرگان مشكل آفرین است و با قبول نكردن یك چك در
معامله احتمال از دست دادن معامله وجود دارد. برای آشنا شدن با مفهوم چك
الكترونیكی ابتدا لازم است توضیحاتی درباره پول الكترونیكی داده شود.
● پول الكترونیكی
پول از گذشته های دور تاكنون حالات و اشكال گوناگونی را تجربه كرده است تا
بتواند به عنوان وسیله مبادله، ذخیره ارزش، واحد سنجش و شمارش عمل كند.
آخرین تغییرات پول در عصر فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) پول الكترونیكی
است. پول الكترونیكی را با عناوین دیگری مانند پول دیجیتالی، وجه
الكترونیكی، پول غیرقابل لمس، پول سحرآمیز (Magic Money) پول بر پایه
اطلاعات نیز می شناسند. در ساده ترین شكل ممكن پول الكترونیكی عبارت است
از بیت های موجود در حافظه رایانه كه دارای ارزش برابر ارزش پول نقد است و
دارنده با توجه به حدود اختیاراتی كه بانك عامل برایش تعریف كرده است، از
آن می تواند مثل پول نقد استفاده كند.
● E-Check
چك الكترونیكی شكل توسعه یافته چك های كاغذی هستند، در شكل معمول چك های
كاغذی شما با نوشتن مبلغ چك، تاریخ چك و نام شخص به بانك عامل خود اجازه
می دهید مبلغ نوشته شده را در تاریخ سررسید چك به شخص موردنظر انتقال دهد،
در شكل الكترونیكی چك ها، شما تنها مرحله اول را انجام می دهید، یعنی تنها
چك را می نویسید و كارهای دیگر به وسیله دستگاه های مربوطه انجام می شود،
حتی نوشتن چك نیز نیاز به كاغذ و دسته چك ندارد! در حال حاضر Payment
system LML، سامانه ای برای تبدیل چك های كاغذی به چك الكترونیكی است،
مكانیزم كار این سامانه به این شكل است كه مشتری چك كاغذی را در جریان
خرید ارائه می كند سپس به وسیله دستگاه چك خوان، اطلاعات حساب بانكی
صادركننده چك و مبلغ چك گرفته شده و به عملیاتی الكترونیكی تبدیل می شود.
سامانه دیگر در زمینه چك الكترونیكی سامانه pay By check است. این سامانه
یكی از روش های پرداخت مبالغ كالاهای خریداری شده از راه اینترنت است. در
این روش پرداخت دو نوع حساب برای مشتریان وجود دارد.
حساب های Basic و حساب های professional در حساب های نوع Basic حجم پول
مبادله شده كمتر از نوع professional است و بیشتر برای كاربران عادی در
نظر گرفته شده است. اما در نوع professional حجم پول محدودیتی نداشته و
برای كسانی كه به وسیله شبكه دادوستد فراوانی انجام می دهند در نظر گرفته
شده است.
چك های الكترونیكی كه اكنون به اشكال یاد شده، در اختیار ماست نتیجه توسعه بانكداری الكترونیكی (E-Banking) است.
توسعه شگفت انگیز فناوری اطلاعات و ارتباطات و گسترش آن به بازارهای پولی
و مالی افزون بر تسهیل امور برای مشتریان بانك ها، روش های جاری بانكداری
را نیز دچار تحول كرده است. در سال های گذشته تحولات چشم افزایی در نظام
بانكداری به وجود آمده است كه می توان این تحولات را به ۴ دسته تقسیم كرد،
در هر دوره تا حدودی رایانه و نرم افزارها (soft wares) جایگزین انسان ها
و كاغذ شده اند و فناوری امكان داشتن سرعت، كیفیت، دقت، هزینه و تنوع
خدمات را در اختیار بانك ها قرار داده است.
۱) عملیات پشت بادجه
این دوره كه شروع كاربرد رایانه در بانك ها است، با استفاده از رایانه های
مركزی (Main Frame) اطلاعات و اسناد كاغذی تولید شده در شعبه های بانك به
مركز ارسال و پردازش بر روی آن ها انجام می شود. در این دوره كاربرد اصلی
رایانه محدود به ثبت دفاتر و تبدیل كاغذ به فایل های رایانه ای است.
فناوری اتوماسیون پشت بادجه (Back office Automation) كه در سال ۱۹۶۰ رواج
یافته بود این امكان را در اختیار بانك ها قرار داد تا دفاتر و كارت ها از
شعبه ها حذف و گردش حساب ها در پایان هر روز كاری به مركز ارسال شود. در
این دوره اتوماسیون بانك ها تأثیری بر رفاه مشتریان نداشت و تنها تأثیر آن
ایجاد دقت و سرعت در موازنه حساب ها بود.
۲) عملیات جلوی بادجه
این دوره از زمانی آغاز شد كه كارمندان بانك ها عملیات بانكی را به صورت
الكترونیكی و در حضور مشتری ثبت و دنبال می كنند. در سال های پایانی دهه
۱۹۷۰ امكان انتقال on-line اطلاعات به وسیله شبكه های كامپیوتری فراهم شد،
در این دوره كارمندان بانك ها قادر شدند به صورت on-line به حساب های
مشتریان دسترسی داشته باشند و عملیات نقل و انتقال پول را در حضور مشتری و
به وسیله رایانه های موجود انجام دهند.
در این دوره هنوز تمایل به استفاده از اسناد كاغذی وجود داشت. اگرچه
رایانه ها امكان جست وجو و پردازش را سهل كرده بودند اما هنوز تمامی كارها
به دست كارمندان بانك و با ورود اطلاعات و گردش حساب ها از راه شبكه های
رایانه ای صورت می گرفت و تنها نیاز به استفاده انبوه از كاغذ تا حدودی
برطرف شد و بانك ها به سوی paper less شدن گام برداشتند. به علاوه در این
دوره با توجه به یكپارچه نبودن نرم افزارهای مورد استفاده در شعب برای
عملیات های بانكی نیاز به كارشناسان فنی رایانه در بانك ها افزایش یافت.
۳) اتصال مشتریان به حساب ها
در این دوره كه از اواسط دهه ۸۰ آغاز شد امكان دسترسی مشتریان به حساب
هایشان فراهم شد و آنها می توانستند با استفاده از تلفن و یا دستگاه های
خودپرداز (Automatic Teller Machine) و استفاده از كارت های هوشمند و
رایانه های شخصی به حسابشان دسترسی پیدا كنند و عملیات دریافت و پرداخت،
نقل و انتقال وجوه را به صورت الكترونیكی انجام دهند.
در این دوره عملیات بانكی به صورت دستی ـ الكترونیكی تبدیل شد و مشكل
یكپارچه نبودن سامانه های مكانیزه تا حدودی برطرف شد و سرویس های
الكترونیكی ارائه شده به مشتریان افزایش یافت.
۴) یكپارچه سازی سامانه ها و مرتبط كردن مشتری با همه عملیات بانكی
آخرین دوره تحول در نظام بانكی زمانی آغاز می شود كه همه نتایج به دست
آمده از دوره های قبل به طور كامل مورد توجه قرار بگیرد و مشكلات آنها از
بین برود و همه عملیات بانكی به صورت الكترونیكی و یكپارچه انجام شود. شرط
ورود به این مرحله وجود امكانات و بسترهای مخابراتی و ارتباطی نوین و
مطمئن است. در این دوره داشتن نرم افزار، سخت افزار و از همه مهم تر
مغزافزارهای لازم برای توسعه و ارتقای سامانه های بانكداری در اولویت قرار
داشته و این ۳ فاكتور قدرت بانك ها را رقم خواهد زد.
در دوره چهارم، نظام بانكی یكپارچه این امكان را به مشتری می دهد كه از
منزل یا دفتر كار خود خدمات درخواستی خود را از سامانه الكترونیكی بانك
عامل خود دریافت كند. صرفه جویی های بسیاری در این دوره انجام می شود و
پول الكترونیكی به شكل واقعی خود رواج و گسترش خواهد یافت.
با گسترش بانكداری الكترونیكی و رسیدن به مرحله چهارم E-Banking، چك
الكترونیكی نیز رواج و گسترش بیشتری خواهد یافت و حجم دادوستد بیشتری پیدا
می كند.
● مزایای E-Check
۱) افزایش سرعت و كاهش زمان انتقال وجوه از یك نقطه به نقطه ای دیگر
۲) استفاده از چك الكترونیكی به جای پول موجب افزایش امنیت در مقابل سرقت و از میان رفتن پول نقد می شود.
۳) سالانه مبلغ قابل توجهی هزینه چاپ اسكناس می شود كه با استفاده از چك های الكترونیكی كاهش هزینه های چاپ اسكناس را دربردارد.
۴) استفاده از چك الكترونیكی موجب می شود كه دسترسی به وجوه با سرعت و در هر نقطه امكانپذیر باشد.
۵) جلوگیری از انتقال پول نقد
۶) چك های الكترونیكی، حجم مسافرت های درون شهری به منظور دریافت و پرداخت
های بانكی را كاهش می دهد و از این راه موجب كاهش هزینه های فردی و
اجتماعی می شود.
۷) تسهیل در امور پرداخت و دریافت وجوه نقد
۸) از راه گسترش و توسعه چك های الكترونیكی رغبت بانك ها به بانكداری الكترونیكی افزایش پیدا می كند.