دوران حکومت سلسله قاجاریه در ایران از پررمز و رازترین دوره های تاریخ
ایران به شمار می آید. فقدان اسناد تاریخی که مبتنی بر پژوهش های علمی و
کارشناسانه و از همه مهمتر غیرپیشداورانه باشد، زندگی ایران در دوره یاد
شده را تاریک ساخته است. در این دوران بود که پای خارجی ها به اقتصاد
ایران باز شد و بانک های برخی از افراد خارجی در این سرزمین افتتاح و
فعالیت کردند. آیا این کار ناپسند و غیرمفیدی بود؟ اگر اینگونه داوری کنیم
آنچه امروز می خواهد انجام شود را نیز باید ناپسند بدانیم. نوشته حاضر
تاریخ ورود بانک های خارجی به ایران را مورد توجه قرار داده است.
یک مشکل بزرگ جامعه ایرانی این است که هر دولتی وقتی پیروز می شود و
حاکمیت پیدا می کند سعی دارد دولت های قبلی را کاملا ناتوان جلوه دهد. به
این ترتیب بود که شاید پس از بهمن ۱۳۵۷ نظام بانکی ایران گونه ای شکل گرفت
که امروز بار دیگر باید آن را بازسازی کنیم.
● اولین بانکی که در ایران تاسیس شد بانک جدید شرق بود که مرکزش در لندن و حوزه عملیاتش مناطق جنوبی آسیا بود.
این بانک بدون تحصیل هیچگونه امتیازی در سال ۱۲۶۶ شمسی (۱۸۸۸ میلادی ) در
شمال شرقی میدان توپخانه در محل بانک بازرگانی ( تجارت فعلی ) شروع به
فعالیت کرد و برای جلب مشتریان در شروع فعالیت، به حساب جاری معادل
۵/۲درصد و به حساب سپرده های ثابت به مدت ۶ ماه ۴درصد و یک سال ۶درصد سود
می داد. بانک با این اقدام خود در بازار پولی ۱۲درصد از نرخ بهره را پایین
آورد و برای اولین بار اقدام به انتشار نوعی پول کاغذی به صورت حواله عهده
خزانه بانک برای مبالغ بیش از ۵ قران و قابل پرداخت در وجه حامل نمود و در
سال ۱۲۶۷ در مقابل دریافت ۲۰ هزار لیره انگلیسی کلیه شعب و اثاثیه بانک را
به بانک شاهی واگذار نمود.
● بانک شاهی ایران:
صرافان ایرانی در مقام مقابله و رقابت با عملیات بانک جدید شرق برخاستند
ولی قبل از آنکه نتیجه قطعی و نهایی این رقابت حاصل شود حریفی زورمند جای
بانک جدید شرق را گرفت و این حریف بانک شاهی ایران بود که مبتکر آن پاول
جولیوس رویتر در مقابل پرداخت ۴۰هزار لیره امتیاز بزرگی برای مدت ۷۰ سال
جهت کشیدن راه آهن، حق انحصاری بهره برداری از کلیه معادن ( جز طلا و نقره
و سنگ های قیمتی )، تاسیس بانک و غیره از دولت ایران گرفت (۲۵ ژوئیه ۱۸۷۲
برابر با ۱۰ مرداد ماه ۱۲۵۱ شمسی ) و این امتیاز بعدا لغو و امتیاز دیگری
که اساس آن تاسیس بانک شاهی ایران بود به مدت ۶۰ سال جایگزین آن گردید.
یکی از مواد قرارداد چنین بود:
درصورتی که دولت علیه ایران بعد از این مصمم بشود که امتیاز بانک را یا
امتیاز یک دستگاه اعتباری را از هر قبیل که باشد بدهد، آن امتیاز از امروز
به حکم این قرارنامه محفوظ و ممهور و مخصوص است از برای این کمپانی که بر
جمیع اشخاص و کپانی های دیگر حق رجحان خواهد داشت. یکی از عملیات عمده این
بانک حق انحصاری نشر اسکناس و رواج مشروط آن در ایران بود. ( این بانک بر
طبق قرارداد تا بهمن ماه سال ۱۳۲۷ شمسی فعالیت داشت)
● بانک استقراضی ایران:
پس از واگذاری امتیاز تاسیس بانک شاهی ایران به رویتر یکی از اتباع دولت
روسیه به نام ژاک بولیاکوف پیشنهاد تاسیس بانک استقراضی ایران را داد. در
سال ۱۲۶۹ شمسی با این شخص موافقت شد که اجازه تاسیس انجمن استقراضی ایران
به مدت ۷۵ سال با حق انحصاری حراج عمومی به او داده شود و ضمنا از پرداخت
هرگونه مالیاتی معاف شد جز آنکه ۱۰درصد عواید حاصله را به خزانه دولت
بپردازد. بعدها انجمن استقراضی ایران تبدیل به بانک استقراضی ایران شد.
بانک مزبور برخلاف بانک شاهی فقط قسمت های شمالی ایران را حوزه فعالیت خود
قرار داده بود و کمتر به امور بانکی در جنوب می پرداخت ( در تاریخ ۲۲
مرداد ماه سال ۱۳۰۱ شمسی این بانک به دولت ایران واگذار شد.)
● بانک سپه:
بانک سپه که اولین بانک ایرانی است در چهاردهم اردیبهشت ماه سال۱۳۰۴ در
چند دکه واقع درگذر تقی خان با سرمایه اولیه آن که مبلغ ۳۸۸۳۹۵۰ ریال
موجودی صندوق بازنشستگی درجه داران ارتشی بود، تشکیل و شروع به فعالیت
کرد.
▪ فکر تشکیل بانک ملی با روش جدید بانکداری در ایران با فکر تشکیل یک بانک
دولتی تواما ظاهر شد. ۱۰ سال قبل از تشکیل بانک شاهی ایران (۱۲۵۸ شمسی)
حاج محمد حسن امین دارالضرب یکی از صرافان بزرگ و روشن بین پیشنهادی تقدیم
حکومت وقت برای ایجاد یک بانک ایرانی نمود که متاسفانه این پیشنهاد قبول
نشد.
در سال ۱۳۰۶ شمسی دولت پس از مطالعات لازم لایحه قانون اجازه تاسیس بانک
ملی ایران را در جلسه چهاردهم اردیبهشت ماه برای تصویب تقدیم دوره ششم
قانونگذاری نمود. به این ترتیب بانک ملی ایران با سرمایه ای معادل ۲۰
میلیون ریال که فقط ۸ میلیون ریال آن پرداخت شده بود از روز هفدهم شهریور
ماه ۱۳۰۷ شروع به کار کرد.
عملیات بانک ملی ایران در ابتدای تاسیس عبارت بود از قبول سپرده های
دیداری و مدت دار و پذیرفتن اسناد تجارتی داخلی و خارجی و دادن وام و
اعتبار.