بانك سازمانی است كه جای اندوختن پول و سرمایه‌ی مردم است. بانكها با پول
اندخته شده، به داد و ستد می‌پردازند و طرح‌های اقتصادی بزرگ را پیش
می‌برند. بخشی از سود به دست آمده از این كارها به سپرده‌گذاران پرداخت
می‌شود. بانكها به سپرده‌گذاران وام نیز می‌دهند و سپرده‌گذاران با داشتن
سندهای شناخته‌شده‌ای مانند چك می‌توانند بدون جابه‌جایی پول به داد و ستد
بپردازند. پیشینه‌ی بانكداری دست‌كم به ۲ هزار سال پیش از میلاد باز
می‌گردد و ایرانیان در این كار پیشتاز بوده‌اند.
● آسان كردن كارها
بانكها داد و ستدها را بسیار آسان می‌كنند. همراه داشتن پول زیاد
می‌تواند خطرناك باشد، زیرا اگر گم شود یا آن را بدزدند، به سختی می‌توان
بار دیگر به آن دست یافت. اما اگر پول را به بانك بسپاریم، می‌توانیم از
سندهای شناخته شده‌ای مانند چك بهره ببریم. برای نمونه، در نظر بگیرید
كسی می‌خواهد خودرویی بخرد. او به جای همراه داشتن مقدار زیادی پول، بهای
خودرو را روی برگه‌ای به نام چك می‌نویسد و به فروشنده واگذار می‌كند.
فروشنده برای گرفتن پول می‌تواند به بانك خریدار برود یا چك را به بانك
خود بسپارد تا آن بانك پول را از بانك خریدار خودرو دریافت كند و به حسابش
واریز كند.
كسی كه پول در بانك می‌گذارد و سپس با چك از بانك پول می‌گیرد، یك حساب
جاری در بانك پیدا می‌كند. به آن فرد دسته چكی داده می‌شود كه می‌تواند
مبلغ مورد نیاز را روی هر كدام از برگه‌های آن بنویسد و به دیگری واگذار
كند. به این گونه حساب به طور معمول سودی داده نمی‌شود، زیرا سپرده‌گذار
هر زمان كه بخواهد می‌تواند بخشی یا همه‌ی پول خود را از بانك بگیرد. این
فرد می‌تواند حساب پس‌انداز نیز داشته باشد. این حساب برای كسانی سودمند
است كه می‌خواهند پولشان زمان بیش‌تری در بانك بماند. به این دسته از
سپرده‌گذاران دفترچه‌ی پس‌انداز داده می‌شود، اما اگر سپرده گذار بخواهد
از حساب خود پول برداشت كند، باید خود به بانك برود. بانك براساس میزان
سپرده، زمان سپرده‌گذاری و شرایط اقتصادی كشور، به سپرده‌گذاران سود یا
بهره میدهد.
بانكها برای برخی از سپرده‌گذران شناخته‌شده‌ی خود، حساب اعتباری باز
می‌كنند. این سپره‌گذاران می‌توانند تا زمان محدودی بیش از آن‌چه در حساب
خود اندوخته‌اند، از حسابشان برداشت كنند و پس از پایان زمان مشخص شده،
بدهی خود را به بانك بپردازند. برخی از بانكها به سپرده‌گذران شناخته شده
كارت اعتباری نیز می‌دهند. با این كارت‌ها می‌توان هم از بانك پول دریافت
كرد و هم از فروشگاه‌هایی كه با بانك قرارداد دارند، خرید كرد. با برخی از
این كارت‌ها نیز می‌توان بیش از پول اندوخته شده، از فروشگاه‌ها خرید كرد
و سپس بدهی را به بانك پرداخت. برخی از كارت‌ها اعتباری نیز در بیش‌تر
كشورهای جهان شناخته شده‌اند و با آنها می‌توان هزینه‌ی سفر را پرداخت یا
خرید كرد.
شاید دادن وام سودمندترین كاری باشد كه بانكها انجام می‌دهند. فرض بگیرید
كسی می‌خواهد خانهای بخرد یا كارخانه‌ای بسازد، اما پول كافی ندارد. او
به بانك خود می‌رود و اگر بانك اطمینان پیدا كند كه او می‌تواند پول بانك
را پس بدهد، كمبود پول را به او وام میدهد. وام‌گیرنده باید در زمان‌های
مشخص، به طور معمول هر ماه، پول وام گرفته را بازپرداخت كند. او باید
مبلغی را به عنوان بهره به بانك بپردازد. بانكها با دادن وام به
بنگاه‌های اقتصادی بزرگ و دولت‌ها، باعث پیشرفت آبادانی كشورها می‌شوند.
بدون همكاری بانكها طرح‌های بزرگی مانند ساختن راه‌آهن و كارخانه‌های
بزرگ، به خوبی پیش نمی‌رود. به علاوه، آنها در زمان ناچاری و دشواری،
مانند جنگ و زمین‌لرزه، پشتیبان دولت‌ها و مردم هستند.
بانكها كارهای دیگری برای آسان كردن كارهای مردم انجام می‌دهند. بسیاری
از آنها صندوق‌هایی برای نگهداری از چیزهای بارزشی مانند جواهر و سندهای
مهم دارند. بسیاری از آنها دستگاه‌های خودپرداز دارند كه سپرده گذار
می‌تواند با كارت ویژه‌ای از آنها پول دریافت كند. این خودپردازها در
جاهای گوناگون،برای مثال خیابان‌ها‌ی اصلی، فرودگاه‌ها و ایستگاه‌های
مترو، كار گذاشته می شوند. سپرده‌گذاران می‌توانند در هر ساعت از
شبانه‌روز از این دستگاه‌ها پول دریافت كنند. چك‌های مسافرتی نیز از دیگر
آسان‌كردهایی است كه بانكها فراهم كرده‌اند. این چك‌ها مانند پول هستند،
اما مبلغ آنها بسیار بیش‌تر است.
بانكها كارهای جاری دولت‌ها را نیز سامان می‌دهند. دولت‌ها در بانكها
حساب‌های گوناگونی دارند. بانكها مالیات‌ها را دریافت و به حساب دولت
واریز می‌كنند. آنها حقوق كارمندان دولت را پرداخت می‌كنند. همچنین،
بهای آب، برق، گاز و تلفن از راه بانكها پرداخت می‌شود.
● بانك‌های باستانی
پیشینه‌ی بانكداری دست‌كم به ۲ هزار سال پیش از میلاد باز می‌گردد. در آن
زمان مردم پول و چیزهای ارزشمند خود را در پرستشگاه‌ها نگهداری می‌كردند،
زیرا باور داشتند كسانی كه از پرستشگاه‌ها دزدی می‌كنند به خشم خداوند
گرفتار می‌شوند. آنها در برابر نگهداری از سرمایه‌ی خود هزینه‌ای، حدود
یك شصتم سرمایه، به گردانندگان پرستشگاه می‌پرداختند. با این همه،
سرمایه‌ی اندوخته شده در پرستشگاه كم‌تر به كار می‌افتاد و گاهی یورشگران
سرزمین‌های دیگر آن را غارت می‌كردند. سندهایی كه از تمدن بابل برجای
مانده است نشان میدهد كه در زمان حمورابی، پادشاه توانمند بابل كه
قانون‌هایی برای وام‌دادن و سپرده‌گذاری بنیان نهاده بود، پرستش‌كنندگان
گاهی از پرستشگاه‌ها وام می‌گرفتند. برخی از ثروتمندان نیز در برابر
بهره‌ای چشمگیر، كه گاهی به بیش از یك سوم سرمایه افزایش می‌یافت، به
دیگران وام می‌دادند.
بانكداری را می‌توان مهمترین نوآوری ایرانیان باستان دانست. پس از این
كه امپراتوری پارس‌ها، به كوشش داریوش بزرگ به اوج شكوفایی خود رسید، داد
و ستد رونق گرفت و پایه‌ی زندگی مردم بهبود یافت. در همین دوران بود كه
امنیت به طور گسترده در پهنه‌ی مشرق‌زمین بر پا شد و راه‌هایی مانند
جاده‌ی شاهی شرق و غرب را به هم پیوند داد. همچنین، سكه‌های طلا و نقره،
كه پیش از آن در سرزمین‌های كوچكی به كار می‌رفت، در پهنه‌ی بسیار
گسترده‌ی امپراتوری هخامنشی، یعنی از كناره‌ی سند در هندوستان تا ساحل
مدیترانه، به كار گرفته شد. این شكوفایی اقتصادی باعث رونق بانكداری شد و
بانك‌های خصوصی مانند بانك اجی‌بی و پسران و بانك موراشی و پسران، در
سده‌ی هفتم پیش از میلاد، بنیان‌گذاری شدند. آن بانكها به كارهای
سپرده‌گذاری، دادن وام، كارهای رهنی و سرمایه‌گذاری در آبادانی شهرها
می‌پرداختند. برای مثال، بانك موراشی هزینه‌ی كندن كاریز(قنات)های بزرگ را
می‌پرداخت و آب را به كشاورزان می‌فروخت.
اوج بانكداری ایرانی را باید در دوران ساسانیان جست. در این دوره نیز
سكه‌های طلا و نقره در همه جا به فراوانی در داد و ستدها به كار می‌رفت.
اما در آن دوره به جای جابه‌جای پول، از برات نیز بهره می‌گرفتند. برات
سندی نوشتاری و شناخته شده بود كه كار چك را انجام می‌داد. برات را از
سده‌های پیشین می‌شناختند، اما به كارگیری گسترده‌ی آن به دوران ساسانی
بازمی‌گردد. در این دوران راه‌ها آباد شده بودند و ساختن كاروان‌سرا و
آب‌انبارها در راستای راه‌های اصلی، كه از دوره‌ی اشكانیان آغاز شده بود،
رونق گرفته بود و بازرگانی بین شرق و غرب به فراوانی انجام می‌شد.
بانك‌های آن دوران كه ایرانیان و برخی از یهودیان آنها را اداره
می‌كردند، جابه‌جایی پول را با سندهای نوشتاری انجام می‌دادند. با این
همه، گروه اندكی می‌دانند كه واژه‌ی چك (Check) یا واژه‌ی تضمین
سند(Avaliser) از زبان پهلوی به دیگر زبان‌ها راه یافته است.
پیشینه‌ی بانكداری در غرب به پرستشگاه‌های یونان باستان باز می‌گردد كه
با برداشتی از بانك‌های شرقی به كار سپرده‌گذاری و دادن وام می‌پرداختند.
رومی‌ها بانكداری را از یونانیان آموختند و قانون‌هایی برای سپرده‌گذاری
و پرداختن وام برپا كردند. همچنین، آنها از سندهای نوشتاری برای
جابه‌جایی نامحسوس پول بهره می‌گرفتند؛ شیوه‌ای كه بازرگانان سوریه آن را
از ایران برای رومی‌ها به ارمغان برده بودند. اما پس از فروپاشی امپراتوری
روم، كارهای اقتصادی از رونق افتاد و نیاز به بانكها بسیار كاهش یافت.
سخت‌گیری‌های كلیسای مسیحی درباره‌ی بهره‌ی پول نیز بانكها را تا زمانی
دراز به فراموشی سپرد.
● بانكداری در سده‌های میانه
سده‌های میانه(قرون وسطی) به بخشی از تاریخ اروپا گفته می‌شود كه با
فروپاشی امپراتوری روم در سال ۴۷۴ میلادی آغاز شد و با آغاز دوره‌ی نوزایی
در سده‌ی ۱۴ میلادی به پایان رسید. در آغاز این دوره، انوشیروان(۵۷۹-۵۳۱
میلادی)، یكی از بزرگ‌ترین پادشاهان ایرانی، تمدن ساسانی را به اوج خود
رساند. سپس عرب‌های مسلمان در سال ۶۳۵ میلادی بخش‌های زیادی از سرزمین‌های
زیر فرمان روم شرقی را به زیر فرمان خود بردند و در سال ۶۳۷ میلادی به
ایران یورش آوردند و تا سال ۶۴۳ میلادی، بخش‌های زیادی از ایران را به زیر
فرمان خود بردند. با روی آوردن ایرانیان به اسلام، دوران تمدن اسلام آغاز
شد و در دوران فرمان‌روایی عباسیان، به كوشش وزیران ایرانی به اوج خود
رسید. بنابراین، هر چند از سده‌های میانه‌ی اروپا به دوران تاریكی یاد
می‌شود، اما اوج شكوفایی مشرق زمین را در این دروان باید جست.
در سده‌های میانه سخت‌گیری‌های دین مسیح درباره‌ی بهره به ركود كار
بانكداری در سرزمین‌های مسیحی انجامید. با این همه، مردمان پیرو دین‌های
دیگر، به‌ویژه یهودی‌ها، به كار بانكداری می‌پرداختند. در همین دوران در
مشرق زمین كسانی به نام صراف كار بانكداری انجام می‌دادند. بازرگانان با
صراف شناخته‌شده‌ای حساب جاری داشتند و صراف برای هر بازرگان دفتر ویژه‌ای
داشت كه همه‌ی داد و ستدهای او را در آن بازتاب می‌داد. صراف نوشته‌ای به
بازرگان می‌داد كه همه‌ی دریافت‌ها در شهرهای دور و نزدیك با بهره‌گیری از
آن نوشته، كه برات نام داشت، انجام می‌شد. ناصرخسرو در سفرنامه‌ی خود
پیرامون صرافی و چگونگی داد و ستد مردم بصره چنین نوشته است:
" ... و حال بازار آن‌جا، چنان بود كه آن كسی را كه چیزی بود به صراف دادی
و از صراف خط بستدی و هرچه بایستی بخریدی و بهای آن را به صراف حواله كردی
و چندان كه در آن شهر بودی، بیرون از خط صراف چیزی ندادی."
و خود او نوشته است كه در آن زمان،" امیر بصره پسر باكالیجار دیلمی، ملك
پارس، بود. وزیرش مردی پارسی بود و او را ابونصر شهمردان می‌گفتند."
همچنین نوشته است كه در اصفهان در زمان پادشاهان سلجوقی بازاری به نام
بازار صرافان وجود داشت كه ۲۰۰ مرد صراف در آن به كار صرافی
می‌پرداختند.پول كاغذی نیز از نوآوری‌های مردمان مشرق‌زمین در همین دوران
است. این پول نخستین بار در دوران فرمان‌روایی قوبیلای‌خان مغول در چین به
كوشش وزیر ایرانی او، سید اجل، گسترش یافت. سید اجل یكی از بسیار ایرانیان
دانشمند و توانمندی بود كه مغول‌ها به پایتخت خود كوچ داده بودند. سید اجل
حدود ۲۵ سال وزارت كرد و تا زمانی كه این جایگاه را داشت، پول كاغذی، كه
چاو نام داشت، به خوبی داد و ستدها را سامان داه بود. در فلاحت‌نامه‌ی
غازانی بهره‌گیری از چاو در چین به‌خوبی توصیف شده است:
" ... و دیگر آن‌كه اكثر معاملات ایشان با چاو است كه چون همواره چاو دست
به دست می‌رود كهنه می‌گردد و آن كهنه را هر كسی كه به دیوان برد عوض آن
نو به وی بدهند و هیچ موقوف نمی‌دارند و كهن را می‌سوزانند ..."
پس از مرگ سید اجل و روی كارآمدن یكی ایرانی ناكارآمد، ارزش پول كاغذی به
دلیل نشر بی‌پشتوانه‌ی آن بسیار كاهش یافت كه به شورش مردم، كشته شدن وزیر
ناكارآمد و برچیده شدن چاو در چین انجامید. هر چند در چین دیگر كسی
نتوانست ارزش چاو را بازگرداند، در ایران گیتوخان مغول به سفارش وزیر
ایرانی خود كوشید چاو را در ایران گسترش دهد. این چاو قطعه كاغذی بود كه
بر هر دو سوی آن شهادتین نوشته شده بود و از نیم درم تا ده درم ارزش داشت.
چاو را به جایی به نام چاوخانه می‌بردند و مبلغ آن را دریافت می‌كردند. با
این همه، چاو در جامعه‌ی ایرانی چندان پذیرفته نشد و به سرنوشت چاو در چین
دچار شد.
● نوزایی بانكداری
از سده‌ی ۱۲ میلادی، صرافی در اروپا، به‌ویژه در ایتالیا، رونق گرفت. بخش
زیادی از كارهای صرافی را یهودیان انجام می‌دادند كه این فن را از
خاورمیانه با خود به همراه برده بودند. واژه‌ی بانك از واژه‌ی ایتالیایی
Banco گرفته شده كه به معنای نیمكت است، زیرا صراف‌های ایتالیایی نیمكتی
را در گوشه‌ای از بازار می‌گذاشتند و كار بانكی را روی آن انجام می‌دادند.
در ۱۳۳۸ میلادی، شهر فلورانس در ایتالیا بزرگ‌ترین مركز صرافی اروپا شد كه
شعبه‌هایی در گوشه و كنار اروپا، از قبرس تا لندن، داشت. از بزرگ‌ترین
خانواده‌هایی كه در ایتالیا به كار صرافی می‌پرداختند، خاندان
مدیچی(Medici) بودند كه در سده‌های ۱۴ و ۱۵ میلادی، از تاثیرگذران بر روند
نوزایی در اروپا بودند.
شكوفایی بازرگانی اروپا، كه پیامد گسترش دریانوردی و ارتباط بازرگانی با
سرزمین‌ها شرقی بود، به رونق بانكداری انجامید. در سال ۱۵۸۷ میلادی،
بانكی در ونیز به نام Banco di Rialto بنیان‌گذاری شد كه شیوه‌ی كار آن
اساس بانكداری نوین اروپا شد. آن بانك سپرده می‌پذیرفت و جابه‌جایی پول
را با بهره‌گیری از سندهای شناخته‌شده‌ای مانند چك آسان كرده بود. با این
همه، این بانك به سپرده گذاران بهره یا وام نمی‌داد. این بانك كارهای
بانكی را رایگان انجام می‌داد و هزینه‌های آن را از بودجه‌ی شهر
می‌پرداختند. سپس در ۱۶۱۹ میلادی، بانكی به نام Banco Giro در ونیز
پایه‌گذاری شد كه در سال ۱۶۳۷ با بانك پیشین یكی شد و تا سال ۱۸۰۶ به نام
بانك جیرو به كار بانكداری می‌پرداخت. در آن سال ناپلئون آن بانك را برای
همیشه بست.
گسترش دریانوردی و كشف سرزمین‌های نو، از جمله قاره‌ی آمریكا، ثروت زیادی
برای اروپایی‌ها به ارمغان آورد و آرام آرام مركز ثقل جهان از پیرامون
دریای مدیترانه و شهرهایی مانند ونیز، به پیرامون اقیانوس اطلس جابه‌جا شد
و كشورهایی مانند اسپانیا، پرتغال، انگلستان، هلند و فرانسه جربان سرمایه
را به سوی خود كشیدند. به زودی هلند مركز بین‌المللی كارهای مالی شد و
بانك آمستردام در سال ۱۶۰۹ بنیان‌گذاری شد.
در همین زمان در انگلستان فردی به نام گلدسمیت(Goldsmith) از سرمایه‌ی
بازرگانان نگهداری می‌كرد و قطعه‌ای كاغذ به عنوان رسید به آنان می‌داد.
بازرگانان با در دست داشتن آن كاغذها می توانستند كالاها را خرید و فروش
كنند. به زودی گلدسمیت دریافت كه می‌تواند بخشی از سرمایهای را كه به او
سپرده‌اند به دیگران وام دهد و از این راه نیز پول به دست آورد. او
می‌دانست كه سپرده‌گذران همه در یك زمان برای گرفتن سرمایه‌ی خود به بانك
نمی‌آیند و بنابراین، او می‌تواند بخشی از سرمایه را به دیگران وام بدهد.
این كار به ایمنی سرمایهای كه نزد او پس‌انداز شده بود، نیز كمك می‌كرد.
خاندان گلدسمیت تا زمان بنیان‌گذاری بانك انگلستان، تنها بانك‌داران
انگلستان بودند.
● نخستین بانك‌های نوین
بانكداری نوین با به كار افتادن پول كاغذی در داد و ستدها در سده‌ی ۱۷
میلادی آغاز شد. نخستین بار بانك استكهلم، كه در سال ۱۶۵۶ در سوئد
بازگشایی شد، به نشر اسكناس پرداخت و با بنیان‌گذاری بانك انگلستان در سال
۱۶۹۴ میلادی، در انگلستان و سرزمین‌های زیر فرمان شاهنشاهی انگلستان،
گسترش یافت. بانك انگلستان را گروهی از مردم راه‌اندازی كردند كه
می‌خواستند از مردم پول قرض بگیرند و به دولت انگلستان وام بدهند، زیرا در
آن زمان دولت انگلستان برای پشتیبانی از جنگ در برابر فرانسه، به پول نیاز
داشت. این بانك جایی برای سپرده‌گذاری بانك‌های دیگری شد كه در گوشه و
كنار انگلستان به كار بانكداری می‌پرداختند. این بانك سرانجام بانك مركزی
بریتانیا شد و از سال ۱۸۸۴ تنها بانكی بود كه در انگلستان می‌توانست پول
چاپ كند. در سال ۱۹۴۶، دولت انگلستان این بانك را خرید و آن را بانك ملی
انگلستان كرد.
نخستین بانك ایالات متحده‌ی آمریكا را رابرت موریس(Robert Moris) در
فیلادلفیا با نام بانك آمریكای شمالی(The Bank Of North America) در سال
۱۷۸۲ بنیان‌گذاری كرد. سپس در سال ۱۷۸۴ بانك ماساچوست و بانك نیویورك
بازگشایی شدند. تا حدود جنگ سال ۱۸۱۲ میلادی، ۸۸ بانك در ایالات متحده‌ی
آمریكا كار می‌كردند. بیش‌تر این بانكها در گستره‌ی یك ایالات به كار
بانكی می‌پرداختند و بانك‌های ایالتی به شمار می‌آمدند. نخستین كوشش‌ها
برای برپایی یك بانك مركزی، كه با قانون‌های دولت مركزی اداره شود، به
بنیان‌گذاری بانك ایالات متحده‌ی آمریكا در سال ۱۹۷۱ انجامید.
اساس‌نامه‌‌ی این بانك را الكساندر همیلتون(Alexander Hamilton)، وزیر
دارایی، تنظیم كرده بود و با وجود مخالفت‌هایی كه برای شكل‌گیری چنین
بانكی وجود داشت، او توانست طرح خود را برای ۲۰ سال، به تصویب نمایندگان
مجلس برساند و رییس جمهور آن زمان، جرج واشنگتون، آن را امضا كرد.
بانك ایالات متحده‌ی آمریكا بنیاد مالی كارآمدی بود. این بانك می‌كوشید با
جلوگیری از به گردش افتادن پول زیاد، سیاست پولی كارآمدی را پدید آورد. با
این همه، مخالفان این بانك، كه بیش‌تر از سهام‌داران و اداره‌كنندگان
بانكها ایالتی بودند، توانستند در سال ۱۸۱۱ از ادامه‌ی كار این بانك
جلوگیری كنند. اما آشفتگی‌های اقتصادی كه پس از این زمان پیش آمد، نیاز به
بانك ملی را روشن ساخت و در سال ۱۸۱۶، بانك مركزی دیگری با نام دومین بانك
ایالات متحده كار خود را آغاز كرد. این بانك نیز با مخالفت‌هایی رو به رو
شد و پیشرو مخالفان، جكسون، در سال ۱۸۲۹، به جایگاه ریاست جمهوری آمریكا
دست یافت.
در دوره‌ی دوم ریاست جمهوری جكسون(۱۸۳۷-۱۸۳۳) نظارت سستی از سوی دولت
مركزی بر كارهای اقتصادی وجود داشت كه برخی از آن به دوره‌ی بانكداری
آزاد یاد می‌كنند. بدون یك بانك مركزی كارآمد كه بتواند بر اندازه‌ی پول
در گردش نظارت داشته باشد، ركود مالی ویرانگری در سال ۱۸۳۷ به وجود آمد و
دوران سختی بر مردم آمریكا گذشت. سرانجام سامانه‌ی اندوخته‌ی دولت مركزی
(Federal Reserve System) در سال ۱۹۱۳ بنیان‌گذاری شد. این سامانه شامل ۱۲
بانك اندوخته‌ای با ۲۵ شعبه بود. این بانكها به طور مستقیم با شهروندان
آمریكایی ارتباط ندارند، بلكه بانك‌های دیگر بخشی از سپردههای مردمی خود
را در آنها سپرده‌گذاری می‌كنند. به این ترتیب، آمریكایی‌ها نیز پس از
سوئدی‌ها و انگلیسی‌ها دارای بانك مركزی و سامانه‌ی نظارت بر بانك‌های
دیگر شدند.
● بانك‌های نوین در ایران
پیشنهاد بنیان‌گذاری بانك در ایران را نخستین‌بار ژان ساوالان (Savalan
.J) فرانسوی در سال ۱۸۶۴ میلادی، هنگامی كه میرزا محمودخان ناصرالملك برای
بستن قرارداد بنیان‌گذاری راه‌آهن در لندن بود، به او داد. پس از آن،
بنگاه فرانسوی ارلانگه (Erlangeh) در سال ۱۸۸۶ كوشید امتیاز برپایی بانك
در ایران را به دست آورد كه به نتیجه نرسید. در همین زمان، روشنفكران و
سرمایه‌داران ایرانی نیز كوشیدند نیاز كشور به داشتن بانك را برای
دولت‌مردان قاجار روشن كنند. برای مثال، میرزا ملكم‌خان ناظم‌الدوله كتابی
پیرامون نیاز كشور به بانك نوشت و محمد حسین امین‌الضرب، از بازرگانان و
صرافان سرشناس، در نامه‌ای به ناصرالدین شاه نیاز كشور را به بانك به او
گوشزد كرد. چند نفر از بازرگانان و سرشناسان ایرانی مقیم عثمانی(تركیه)
نیز برای بنیان‌گذاری بانك در ایران كوشش كردند. آنان می‌خواستند با
همكاری سرمایه‌گذاران فرانسوی و بانك عثمانی، بانكی به نام بانك ایران و
افغانستان، برپا كنند. اما چون سرمایه‌گذاران فرانسوی به سودآوری آن بانك
اطمینان نداشتند، همكاری نكردند و چنین بانكی بازگشایی نشد.
بانك شرق جدید. نخستین بانك نوین در سال ۱۲۶۷ خورشیدی/۱۸۸۸ میلادی با نام
بانك شرق جدید(New Oriental Banking) در تهران بازگشایی شد و درشهرهای
مشهد، اصفهان، رشت، شیراز، بوشهر و تبریز نیز شعبه داشت. آن بانك یك بنیاد
انگلیسی بود كه در دیگر كشورهای آسیایی نیز شعبه داشت و توانست در زمان
اندكی نرخ بهره را به ۱۲ درصد كاهش دهد. آن بانك برای سپردههای جاری ۵/۲
درصد، برای سپردههای شش‌ماهه، ۴ درصد و برای سپردههای یك‌ساله، ۶ درصد
بهره می‌پرداخت. شعبه‌ی بانك تهران حواله‌های ۵ قرانی صادر می‌كرد كه چون
حواله به بانك می‌رسید، وجه آن را به صورت سكه‌ی نقره می‌پرداختند. این
بانك در برابر وامی كه پرداخت می‌كرد، ۱۲ درصد بهره می‌گرفت كه برای شاه
ایران حدود ۶ تا ۸ درصد بود.
بانك شاهنشاهی ایران. در سال ۱۲۶۹ خورشیدی/۱۸۸۹میلادی، ناصرالدین شاه
قاجار امتیاز بانكداری را برای ۶۰ سال به ژولیوس رویتر(Julius de Reuter)
، بنیان‌گذار خبرگزاری رویتر، داد. در نتیجه بانك شرق جدید، كه بدون هیچ
گونه امتیازی در ایران كار می‌كرد، پس از دو سال بسته شد و امكانات خود را
به بانك نوبنیادی به نام بانك شاهنشاهی ایران (Persia Imperial Bank of)
فروخت. در سال۱۲۷۰ خورشیدی/۱۸۹۰ میلادی، سهام بانك شاهنشاهی، كه مردم
ایران آن را با نام بانك شاهی می‌شناختند، در لندن به فروش رفت و سرمایه‌ی
بانك به یك میلیون لیره رسید. به زودی شعبه‌های این بانك در شهرستان‌ها
نیز بازگشایی شد. این بانك در سال نخست بیش از ۶۸ لیره سود خالص به دست
آورد و ۸ درصد سود به سهام‌داران پرداخت. بانك شاهی نخستین اسكناس‌ها را
نیز در ایران عرضه كرد. ارزش اسكناس‌ها بین یك تومان تا هزار تومان بود.
بانك شاهی ۶ درصد از سود خالص سالیانه‌ی خود را به دولت ایران می‌داد.
همچنین، ۴ هزار لیره با بهره‌ی ۶ درصد(برای هزینه‌ی سفر ناصرالدین‌شاه به
اروپا) و وام‌هایی دیگری با بهره‌ی ۸ درصد به دولت پرداخت. این بانك معاف
از مالیات، نگهداری و جابه‌جایی حساب‌های دولتی را با نظارت بازرس دولت،
نیز برعهده داشت. این بانك، امتیاز انحصاری بهره‌برداری از معدن‌های آهن،
سرب، مس، زغال‌سنگ و دیگر كانی‌ها، به جز فلزهای گران‌بها و سنگهای جواهر
را در اختیار داشت. این بانك در سال ۱۲۷۹ خورشیدی با به دست آوردن حق
نظارت بر گردآوری عوارض گمرك‌های جنوب، به عنوان وثیقه‌ی بدهی‌های دولت و
سپس با دریافت درآمدهای شركت نفتی ایران و انگلیس، مهمترین بنیاد مالی در
ایران شد.
بانك شاهنشاهی با دادن قرض به دولت‌مردان ایران راه را برای دخالت‌های
انگلستان در ایران هموار می‌كرد. این بانك طی جنگ جهانی اول به مثابه
صندوق پولی سیاست جنگی دولت بریتانیا در ایران و منطقه بود. این بانك با
دادن پول به خانهای منطقه آنها را به جنگ علیه دشمنان انگلیس وادار
می‌كرد. این بانك با بیرون بردن نقره از ایران، به پول ایران آسیب سختی
وارد كرد. این بانك با كمك‌های مالی خود، به كودتای رضاخان و پایه‌ریزی
حكومت خودكامه‌ی او نیز یاری رساند.
دخالت‌های بانك شاهنشاهی مخالفت برخی ار روحانیان، سرمایه‌داران ایرانی و
مردم را درپی داشت و به جنبش‌هایی برای رویارویی با بانك شاهی انجامید.
برای مثال، در سال ۱۲۷۳ خورشیدی برخی از بازرگانان و سرشناسان تبریز با
همكاری هم مقدار زیادی از اسكناس‌های بانك شاهی را گردآرودند و برای
گرفتن وجه نقره به بانك عرضه كردند. چون بانك شاهنشاهی نقره كافی برای
پرداخت نداشت، ارزش اسكناس آن تا ۳۰ درصد پایین آمد و سبب بی‌اعتمادی مردم
به آن بانك شد.سرانجام با بنیان‌گذاری بانك ملی ایران در سال ۱۳۰۹
خورشیدی، حق انحصاری نشر اسكناس به این بانك واگذار شد و بخش مهمی از
سپردههای بانك شاهنشاهی نیز به این بانك جابه‌جا شد. با این همه، بانك
شاهنشاهی تا پایان دوره‌ی امتیاز ۶۰ ساله‌ی خود در سال ۱۳۲۷ خورشیدی، به
كار بانكداری پرداخت و از آن پس با نام بانك ایران و انگلیس در خاورمیانه
به كار خود ادامه داد.
بانك استقراضی روس. با آغاز كار بانك شاهنشاهی، روس‌ها نیز در سال ۱۲۶۹
خورشیدی بانك اسقراضی روس را بنیان‌گذاری كردند و امتیاز این بانك برای ۷۵
سال به ژاك پولیاكف، سركنسول روس در ایران، واگذار شد. این بانك نیز از
پرداختن مالیات معاف بود و ۷ درصد از سود خالص سالیانه‌ی آن به خزانه‌ی
ناصرالدین شاه واریز می‌شد. این بانك پس از آغاز كار، امتیاز ساختن
راه‌آهن انزلی به قزوین، ساختن راه شوسه‌ی تهران همدان و ساختن راه تهران
قزوین را نیز به دست آورد. شعبه‌های این بانك بیش‌تر در شهرهای شمالی
راه‌اندازی شده بود و با دادن وام‌های رهنی به زمین‌داران شمال توانست
بخشی از این زمین‌ها را به چنگ آورد.
بانك استقراضی روس نتوانست همپایه‌ی بانك شاهنشاهی به كار اقتصادی بپردازد
و طی كار بانكداری در ایران نه تنها به سرمایه‌ی آن افزوده نشد، بلكه
سرمایه‌ی آن همواره رو به كاهش بود. هنگام واگذاری این بانك به دولت ایران
در سال ۱۲۹۹ خورشیدی، از همه‌ی دارایی سیزده میلیارد و هفتصد و نه میلیون
قرانی آن، تنها هفت هزار و ششصد ریال در صندوق آن برجای مانده بود. پس از
واگذاری بانك استقراضی به دولت ایران، كه در پی انقلاب روسیه و برپایی
نظام اتحاد جماهیر شوروری رخ داد، این بانك به نام بانك ایران شناخته شد و
سرانجام با بنیان‌گذاری بانك فلاحتی و صنعتی در سال ۱۳۱۲ خورشیدی، به این
بانك نوبنیاد واگذار شد.
با این كه بانك استقراضی در كار اقتصادی چندان كارآمد نبود، اما در گسترش
نفوذ روس‌ها در ایران بسیار كارآمد بود. این بانك با دادن وام به دولت
ایران، برخی از روحانیان، بازاریان و شخصیت‌های سرشناس، هدف‌های دولت روس
را پیش می‌برد. برای نمونه، این بانك با پرداختن بیست و دو میلیون و پانصد
هزار منات وام هفت ساله با بهره‌ی ۵ درصد، توانست درآمد گمرك‌های شمال را
به دست آورد و راه را برای وارد شدن كالاهای روسی به ایران هموار كند.
همچنین، هنگامی كه دولت مشروطه با بحران مالی روبه‌رو شد، نه تنها از
پرداخت وام به آن خوددار كرد، بلكه دولت‌های دیگر را نیز از پرداخت وام
بازداشت.
دیگر بانك‌های بیگانه. دولت عثمانی نیز بانكی به نام بانك عثمانی با
شعبه‌هایی در تهران، همدان و كرمانشاه راه‌اندازی كرد. آلمانی‌ها نیز در
جریان جنگ جهانی اول بانك آلمان را در شهر كرمانشاه بنیان‌گذاری كردند تا
بتوانند برای پشتیبانی از نیروهای خود در منطقه، ۴ میلیون مارك را به پول
ایران تبدیل كنند. اما مردم به اسكناس‌های این بانك اعتماد كافی نداشتند و
پس از اندكی دسته دسته به بانك آلمان می‌رفتند و درخواست می‌كردند
اسكناس‌های آنان را به طلا و نقره عوض كنند. این بانك پس از پایان یافتن
جنگ جهانی اول و بیرون رفتن نیروهای آلمانی و عثمانی از ایران، برای همیشه
برچیده شد.
● آغازی برای بانك‌های ایرانی
در همان زمان كه بانك‌های بیگانه در ایران كار می‌كردند، بنیادهای ایرانی،
كه با نام تجارت‌خانه شناخته می‌شدند، نیز كار بانكی انجام می‌دادند و
برخی از آنها كوشش كردند به اندازه‌ی توان خود با زیاده‌خواهی‌های
بیگانگان رویارویی كنند. برخی از آنان حتی از رهبران مشروطه شدند و برای
بنایان‌گذاری بانك ملی ایران نیز كوشش‌هایی كردند.
تجارت‌خانه‌ی تومانیانس. این بنیاد بازرگانی را هارطون تومانیانس در سال
۱۲۵۷ قمری/۱۸۴۱ میلادی، پیش از برپایی بانك‌های بیگانه در ایران، در شهر
تبریز بنیان‌گذاری كرده بود. او در آغاز به جابه‌جایی كالا بین ایران و
روس می‌پرداخت، اما پس از آشنایی با بانكداری نوین در روسیه، در سال ۱۳۰۹
قمری/ ۱۸۹۲ میلادی، به صرافی روی آورد و پس از چندی، یكی از رقیب‌های بانك
شاهنشاهی شد. این بانك با پرداختن وام شش درصدی و بازگشایی حساب جاری به
سرمایه‌ی چشمگیری دست یافت. اما در جریان انقلاب روسیه ورشكست شد و
اموالش، كه بیش‌تر آن در روسیه بود، از سوی دولت شوروی مصادره شد.
▪ تجارت‌خانه‌ی جمشدیان
این بنیاد بازرگانی را ارباب جمشید، بازرگانان زرتشتی، در سال ۱۳۰۴
قمری/۱۸۸۶ میلادی، برای تجارت پارچه بنیان‌گذاری كرد. این بنیاد پس از
چندی یك صرافی كارآمد شد و شعبه‌های آن در یزد، شیراز، كرمان، بغداد،
بمبئی، كلكته و پاریس بازگشایی شد. این بنیاد در زمان شكوفایی خود به خرید
زمین روی آورد و برای خریدن زمین بیش‌تر، از بانك استقراضی وام گرفت، اما
نتوانست وام خود را بپردازد و زمین‌های آن در سال ۱۳۳۴ قمری، از سوی بانك
استقراضی مصادره شد.
▪ تجارت‌خانه‌ی جهانیان
این بنیاد بازرگانی را خسرو شاه‌جهان و برادرانش، كه از زمین‌داران زرتشتی
بودند، در سال ۱۳۱۲ قمری/۱۸۹۴ میلادی، در یزد بنیان‌گذاری كردند. آنان در
آغاز به صادر كردن پنبه می‌پرداختند، اما به بانكداری روی آوردند و به
زودی شعبه‌هایی در تهران، اصفهان، شیراز، كرمان، بندرعباس، رفسنجان و
نمایندگی‌هایی در لندن و بمبئی برپا كردند. این بنیاد در سال ۱۳۳۱ قمری،
به دلیل كمك مالی به مشروطه‌خواهان به فرمان محمدعلی‌شاه بسته شد و خسرو
شاه‌جهان را به لندن تبعید كردند.
▪ كمپانی فارس
این بنیاد را عبدالرحیم شیرازی در سال ۱۳۱۵ قمری بنیان‌گذاری كرد. این
بنیاد در بازارهای جنوب اعتبار زیادی پیدا كرد، اما با فشار بانك شاهنشاهی
ورشكست شد.
▪ شركت اتحادیه
این بنیاد را بازرگانان ایرانی برای رویارویی با زیاده‌خواهی‌های بانك
شاهنشاهی در سال ۱۳۱۵ قمری در تبریز بنیان‌گذاری كردند. این بنیاد در سال
نخست با همكاری گروهی از صرافان بزرگ مقدار زیادی از اسكناس‌های بانك
شاهنشاهی را گردآوری كرد و برای گرفتن قران نقره به بانك شاهنشاهی برد.
چون بانك شاهنشاهی نقره را از ایران بیرون می‌فرستاد، نتوانست قران نقره‌ی
را در برابر اسكناس گردآوری شده، بپردازد. با این راهكار، ایرانیان
توانستند ارزش اسكناس آن بانك را تا ۳۰ درصد كاهش دهند و اعتماد مردم را
از آن بانك به سوی بنیادهای ایرانی بازگردانند. با این همه، شركت اتحادیه
در سال ۱۳۱ قمری ورشكست شد.
▪ شركت عمومی ایران
این بنیاد در سال ۱۳۱۷ قمری با همكاری ۱۷ صراف پایتخت و به كوشش محمد كاظم
ملك التجار بنیان‌گذاری شد. این بنیاد به راه‌سازی نیز روی آورد، اما پس
از ۵ سال كار، به دلیل بدی مدیریت ورشكست شد.
▪ شركت اسلامیه
این بنیاد را حاج سلیمان ركن الملك شیرازی، پیشكار ظل‌السلطان، در سال
۱۳۱۶ قمری در اصفهان بنیان‌گذاری كرد. این بنیاد چند سالی به كار صرافی
پرداخت، اما كار بانكی آن چندان چشمگیر نبود.
● از بانك سپه تا بانك ملی
پس از برپایی نظام مشروطه و آغاز به كار نخستین دوره‌ی مجلس شواری ملی،
كوشش‌های ایرانیان برای بنیان‌گذاری بانك ایرانی جان تازه‌ای گرفت. در
شوال سال ۱۳۲۳ قمری/۱۹۰۵ میلادی، طرح بانك ملی ایران در مجلس پی‌گیری شد.
بر اساس آن طرح، بانك ملی ایران یك شركت سهامی عام بود كه همگان
می‌توانستند در آن سهم داشته باشند. همچنین، در آن طرح حق نشر اسكناس به
بانك ملی واگذار شده بود و درآمد دولت باید به این بانك سپرده می‌شد.
سرمایه‌گذاری در راه‌سازی، بهره‌برداری از معدن‌ها، خرید و فروش نقره و
نظارت بر درآمدهای گمرك‌ها و بندرها، نیز از كارهای این بانك برشمرده شده
بود. اما با همه‌ی سودمندی‌هایی كه این طرح داشت، نبود امنیت كافی،
كشمكش‌های سیاسی و دشواری‌های دیگری كه نظام مشروطه پیش رو داشت، از
بنیان‌گذاری چنین بانكی جلوگیری كرد.
پس از كودتای رضاخان در سال ۱۲۹۹ خورشیدی، امنیتی كه با سركوب هر گونه
جنبش سیاسی و مردمی برقرار شد و افزایش درآمدهای نفتی، راه را برای
بنیان‌گذاری بانك ایرانی هموار كرد. نخستین بانك ایرانی در سال ۱۳۰۴
خورشیدی به نام بانك پهلوی قشون با سرمایه‌ی یك میلیون تومان بازگشایی شد.
بخشی از سرمایه‌ی این بانك را دولت فراهم كرد و بخشی از آن از صندوق
بازنشستگی افسران و درجه‌داران ارتش به دست آمد. این بانك، كه برای كمك به
رفاه نظامیان بنیان‌گذاری شده بود، از سال ۱۳۲۴ خورشیدی با نام بانك سپه
شناخته شد و از سال ۱۳۵۰ خورشیدی به صورت شركت سهامی اداره شد و اكنون نیز
یكی از بانكها مهم ایران است.
دو سال پس از برپایی نخستین بانك نوین ایران، قانون بنیان‌گذاری بانك ملی
ایران در سال ۱۳۰۶ خورشیدی در دولت مستوفی‌الممالك تنظیم شد و در همان سال
به تصویب نمایندگان مجلس رسید. سرمایه‌ی آغازین این بانك ۲ میلیون تومان
بود. این بانك نقش بانك مركزی ایران را نیز داشت و همه‌ی كارهای مالی دولت
در آن انجام می‌شد. همچنین، پس از بازخرید امتیاز نشر اسكناس از بانك
شاهنشاهی، امتیاز نشر اسكناس نیز از سال ۱۳۱۱ خورشیدی تا زمان بنیان‌گذاری
بانك مركزی در سال ۱۳۳۹ خورشیدی، به این بانك واگذار شد. به‌‌زودی این
بانك دارای سرمایه‌ی چشمگیری شد و توانست سرمایه‌ی طرح‌های مهمی مانند
ساختن راه‌آهن را فراهم كند.● كارشكنی‌ها و كارسازی‌ها
در جریان جنگ جهانی دوم، نیروهای انگلیس و شوروی به اشغال بخش‌های زیادی
از ایران پرداختند كه پیامدهای اقتصادی ناگواری برای مردم ایران داشت.
تحریم نفتی ایران، كه پس از به نتیجه رسیدن مبارزه‌ی ملت ایران برای
ملی‌شدن نفت از سوی دولت انگلستان آغاز شد، به كاهش چشمگیر درآمد ارزی
انجامید. دولت شوروی با خودداری از بازپرداخت بدهی‌های خود به ایران و
دولت ایالات متحده‌ی آمریكا با پرهیز از كمك مالی به دولت مردمی دكتر محمد
مصدق، بر این بحران اقتصادی دامن زدند. همه‌ی این كارشكنی‌ها برای جلوگیری
از پیشرفت دولت برخاسته از اراده‌ی ملتی بود كه برای آبادانی ایران به‌پا
خواسته بود.
با همه‌ی گرفتارهایی كه برای دولت دكتر مصدق به وجود آوردند، آن دولت
مردمی برای بهبود نظام بانكی ایران گام‌های سازنده‌ای برداشت. دولت ایران
برای نظارت بر بانك‌های بیگانه، از همه‌ی بانكها خواست ۵۱ درصد سپردههای
خود را نزد بانك ملی ایران سپرده‌گذاری كنند. همچنین، نخستین قانون
بانكداری ایران، كه كارهای بانكداری را به‌روشنی تعریف و حدود فعالیت
بانك‌های بیگانه را مشخص كرد، به صورت لایحه‌ی قانونی به امضای دكتر مصدق
رسید. در آن قانون آمده بود كه بانك‌های بیگانه نباید در كارهای بانكی
ایران دخالت كنند و كارهای بانكی آنها باید براساس قانون‌هایی انجام شود
كه دولت ایران مشخص می‌كند. همچنین، سرمایه‌گذاران بیگانه، كه سرمایه‌ی
خود را به صورت ارز به ایران وارد می‌كنند، باید آن را در بانك ملی ایران
به ریال تبدیل كند. بنیان‌گذاری هیات نظارت بر بانكها، شامل وزیر دارایی،
وزیر اقتصاد و نماینده‌ی بانك ملی ایران، از دیگر كوشش‌های سازنده‌ی دولت
دكتر مصدق بود.
● درآمدهای نفتی و بانك‌های گوناگون
پس از كودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ خورشیدی دولت شوروی به بازپرداخت بدهی‌های خود
پرداخت، دولت آمریكا كمك‌های مالی خود را آغاز كرد و تحریم نفتی نیز
برداشته شد. به این ترتیب، درآمدهای نفتی افزایش یافت و این افزایش همچنان
ادامه پیدا كرد. رشد اقتصادی ناشی از پول نفت به رشد بانكداری پس از
كودتای آمریكایی انجامید و بانكها گوناگونی در ایران بازگشایی شدند. از
سال ۱۳۲۴ تا ۱۳۰۴، ۲۷ بانك خصوصی و دولتی بنیان‌گذاری شد و از سال ۱۳۵۱ تا
۱۳۵۷، كه درآمدهای نفتی افزایش چشمگیری یافت، ۱۰ بانك دیگر نیز به
بانك‌های ایران افزوده شد.
▪ بانك‌های بازرگانی.
این بانكها برای فراهم كردن سرمایه‌ی كارهای بازرگانی كوشش می‌كنند.
نخستین بانك بازرگانی ایران، كه یك بانك خصوصی بود، در سال ۱۳۲۸ خورشیدی
بازگشایی شد. سپس تعداد زیادی بانك بازرگانی دولتی و خصوصی و چند بانك با
سرمایه‌ی مشترك ایرانیان یا دولت ایران و دولت‌های بیگانه یا بیگانگان، به
كار بانكی پرداختند:
۱) بانك بیمه‌ی بازرگان(خصوصی،۱۳۳۱)،
۲) بانك تهران(خصوصی،۱۳۳۱)،
۳) بانك پارس(خصوصی،۱۳۳۱)،
۴) بانك صادرات و معادن ایران(خصوصی، ۱۳۳۱)،
۵) بانك اصناف(خصوصی،۱۳۳۶)،
۶) بانك كار(خصوصی،۱۳۳۷)،
۷) بانك اعتبارات ایران(ایران و فرانسه، ۱۳۳۷)،
۸) بانك ایران و انگلیس(۱۳۳۷)،
۹) بانك تجارتی ایران و هلند(۱۳۳۷)،
۱۰) بانك بین‌المللی ایران و ژاپن(۱۳۳۸)،
۱۱) بانك اقتصادی ایران(خصوصی،۱۳۳۸)،
۱۲) بانك ایران و خاورمیانه(ایران و انگلیس، ۱۳۳۸)،
۱۳) بانك ایرانیان(ایران و آمریكا، ۱۳۳۸)،
۱۴) بانك تجارت خارجی ایرانیان(ایران، آمریكا، آلمان و ایتالیا، ۱۳۳۹)،
۱۵) بانك بین‌المللی ایران(ایران و چند كشور بیگانه،۱۳۵۳)،
۱۶) بانك توسعه و سرمایه‌گذاری ایران(ایرانیان و بیگانگان، ۱۳۵۲)،
۱۷) بانك داریوش(خصوصی، ۱۳۵۲)،
۱۸) بانك شهریار(خصوصی، ۱۳۵۲)،
۱۹) بانك ایران و عرب(۱۳۵۴)
▪ بانك‌های كشاورزی
این بانكها با هدف پیشرفت كشاورزی و آبادانی روستاها بنیان‌گذاری شدند.
نخستین بانك كشاورزی، بانك فلاحتی و صنعتی ایران بود كه در سال ۱۳۰۹ به
عنوان شعبه‌ی فلاحتی بانك ملی كار خود را آغاز كرده بود و از سال ۱۳۱۲ به
طور مستقل كار می‌كرد. سپس چند بانك خصوصی و دولتی نیز بازگشایی شد:
ـ بانك عمران املاك انتقالی پهلوی(خصوصی،۱۳۲۹)،
ـ بانك عمران و تعاون روستایی(خصوصی،۱۳۲۹)،
ـ بانك توسعه‌ی كشاورزی(دولتی،۱۳۴۷)،
ـ بانك تعاون كشاورزی(خصوصی،۱۳۴۸)
▪ بانك‌های ساختمانی
این بانكها پیامد مهاجرت روزافزون به شهرهای بزرگ بودند و با هدف گسترش
ساخت و ساز مسكن بنیان‌گذاری شدند. نخستین آنها، بانك رهنی ایران بود كه
در سال ۱۳۱۷ خورشیدی با مشاركت وزارت دارایی و بانك ملی بنیان‌گذاری شد.
سپس دو بانك دولتی دیگر، بانك ساختمانی(۱۳۳۱) و بانك ساختمان(۱۳۵۳)
راه‌اندازی شد.
▪ بانك‌های عمران منطقه‌ای
این بانكها را دولت برای گسترش آبادانی در منطقه‌های ویژه‌ای كه توان
تولیدی زیادی دارند، در سال ۱۳۵۴ خورشیدی بنیان‌گذاری كرد. بانك گسترش
خوزستان در خوزستان، كهكولیه و بویراحمد و شهرهای پیرامون، بانك گسترش خزر
در گیلان، مازندران و گرگان و بانك گسترش آذربایجان در آذربایجان شرقی و
غربی و زنجان به شخصیت‌های حقیقی و حقوقی وام پرداخت می‌كردند.
▪ بانك‌های صنعتی
این بانكها با هدف نوسازی صنعت و گسترش آن پایه‌گذاری شدند. نخستین
آنها، بانك صنعتی و معدنی بود كه در سال ۱۳۲۴ خورشیدی با هدف اداره‌ی
كارخانه‌ها و مركزهای صنعتی و معدنی بنیان‌گذاری شد. سپس در سال ۱۳۲۸
خورشیدی، بانك برنامه برای كمك به كارهای تولیدی در راستای برنامه‌ی هفت
ساله‌ی دولت راه‌اندازی شد. در سال ۱۳۳۵ خورشیدی، بانك اعتبارات صنعتی
جانشین این بانك شد. سپس، بخش خصوصی نیز در این میدان فعال شد و بانك
توسعه‌ی صنعتی در سال ۱۳۳۸ با سرمایه‌ی بخش خصوصی ایرانی و بیگانه و بانك
صنایع ایران در سال ۱۳۵۲ با سرمایه‌ی بازرگانان و فعالان بخش صنعت
بنیان‌گذاری شد.
▪ بانك‌های اختصاصی
این بانكها برای هدف‌های خاص یا برای گروه خاصی از مردم بنیان‌گذاری شدند.
ـ بانك بیمه‌ی ایران(۱۳۳۷) برای گسترش صنعت بیمه،
ـ بانك اعتبارات تعاونی توزیع(۱۳۳۸) برای گسترش شركت‌های تعاونی توزیع،
ـ بانك رفاه كارگران(۱۳۳۹) برای پاسخ به نیازهای كارگران،
ـ بانك فرهنگیان(۱۳۵۶) برای جذب پس‌اندازهای كوچك فرهنگیان در راستای فراهم كردن مسكن مناسب برای آنان، راه‌اندازی شدند.
● بانكداری در جمهوری اسلامی
بانكداری در نظام جمهوری اسلامی بر اساس قانون‌های برخاسته از چند اصل پایه‌ای دین اسلام درباره‌ی سرمایه انجام می‌گیرد:
۱) حرام بودن بهره؛
۲) تقدم مالكیت عمومی؛
۳) سفارش به تعاون؛
۴) اجرای سیاست‌های اعتباری به سود كم‌درآمدان.
بر این اساس، پس از پیروزی انقلاب اسلامی، همه‌ی بانكها، چه بانك‌های
خصوصی و چه بانك‌های بیگانگان، ملی در نظر گرفته شدند و بانكداری بدون
ربا، اساس كار آنها شد. همچنین، هر چند بانك مانند هم، یكی شدند و همه‌ی
بانكها اجرا كننده‌ی سیاست‌های واحدی شدند.
▪ بانك ملی ایران
این بانك كه در ۲۰ شهریورماه ۱۳۰۷ خورشیدی بازگشایی شد، پس از انقلاب كار خود را بر اساس قانون بانكداری بدون ربا ادامه داد.
▪ بانك مركزی
این بانك كه در ۱۸ مرداد ۱۳۳۹ خورشیدی بازگشایی شد، پس از انقلاب اسلامی
با عنوان بانك مركزی جمهوری اسلامی ایران برای سامان دادن به نظام بانكی
بر اساس بانكداری اسلامی به كار خود ادامه داد.
▪ بانك سپه
این بانك كه در سال ۱۳۰۴ خورشیدی برای رسیدگی به نیازهای نیروهای نظامی
بنیان‌گذاری شد، پس از انقلاب با همین نام به كار خود ادامه داد و انجام
كارهای بانكی مربوط به نیروی انتظامی بخشی از برنامه‌ی كاری آن شد.
▪ بانك تجارت
این بانك از درهم‌آمیختن بانك‌های ایران و انگلیس، اعتبارات ایران، ایران
و خاورمیانه، ایران و هلند، بازرگانی ایران، ایرانشهر، صنایع ایران،
شهریار، ایرانیان، كار، ایران و ژاپن و بانك ایران و روس به وجود آمد.
▪ بانك مسكن
این بانك از درهم‌آمیختن بانك‌های رهنی، ساختمان و فرهنگیان و شركت‌های
سرمایه‌گذاری ساختمانی بانكها ایران، پس‌انداز و وام مسكن كوروش بزرگ،
اكباتان، پاسارگاد و شركت‌های پس‌انداز مسكن شهرستان‌ها به وجود آمد.
▪ بانك ملت
این بانك از درهم‌آمیختن بانك‌های تهران، داریوش، پارس، اعتبارات تعاونی
توزیع، ایران و عرب، بین‌المللی ایران، عمران، بیمه‌ی ایران و بانك تجارت
خارجی ایران به وجود آمد.
▪ بانك كشاورزی
این بانك از درهم‌آمیختن بانك تعاون كشاورزی، بانك توسعه‌ی كشاورزی و
بنیادهای وابسته به وزارت كشاورزی و عمران روستایی به وجود آمد.
▪ بانك صنعت و معدن
این بانك از درهم‌آمیختن بانك توسعه و سرمایه‌گذاری ایران، شركت
سرمایه‌گذاری بانك‌های ایران، صندوق ضمانت صنعتی و صندوق معادن به وجود
آمد.
بانك صادرات و بانك‌های استان
این بانك از درهم‌آمیختن بانك‌های گسترش خوزستان، خزر و آذربایجان به وجود آمد.
▪ بانك توسعه‌ی صادرات ایران
این بانك، كه در سال ۱۳۳۱ خورشیدی با نام بانك توسعه‌ی صادرات برای گسترش
بازرگانی جهانی بنیان‌گذاری شد، از سال ۱۳۷۱ با نام بانك توسعه‌ی صادرات
ایران كار خود را آغاز كرد.
▪ بانك رفاه
این بانك كه در سال ۱۳۳۹ خورشیدی با نام بانك رفاه كارگران بنیان‌گذاری
شد، از سال ۱۳۷۶ خورشیدی با نام بانك رفاه به عنوان یك بانك بازرگانی به
كار خود ادامه داد و رسیدگی به كارهای بانكی سازمان تامین اجتماعی بخشی از
برنامه‌ی كاری آن شد.
▪ پست بانك
كار این بانك در سال ۱۳۶۶ به صورت پست مالی آغاز شد و از سال ۱۳۷۴ با تصویب مجلس شورای اسلامی به صورت شركت پست بانك درآمد.
● بازگشت بانك‌های خصوصی
قانون اجازه‌ی بنیان‌گذاری بانك‌های غیردولتی در سال ۱۳۷۹ به تصویب
نمایندگان مجلس رسید و با تایید آن از سوی شورای نگهبان از سال ۱۳۸۰ به
اجرا درآمد.
▪ بانك اقتصاد نوین
این بانك نخستین بانك خصوصی پس از انقلاب اسلامی است كه پس از پذیره‌نویسی
سهام از مرداد ۱۳۸۰ كار بانكی را آغاز كرد. سرمایه‌ی این بانك در آغاز سال
۱۳۸۳، ۲۵۰۰ میلیارد ریال بوده است.
▪ بانك كارآفرین
این بانك در آغاز یك بنیاد اعتباری بود كه با همكاری گروهی از صنعت‌گران،
شركت‌های ساختمانی و كارشناسان بانكداری با سرمایه‌ی ۳۰ میلیارد ریال كار
خود را در سال ۱۳۷۸ آغاز كرد و از ۵/۱۰/۱۳۸۰ به نام بانك كارآفرین به كار
بانكی پرداخت.
▪ بانك پارسیان
این بانك كار خود را از اسفند ۱۳۸۰ آغاز كرد و سرمایه‌ی آن در پایان سال ۱۳۸۴، ۵ هزار میلیارد بوده است.
▪ بانك سامان
بانك سامان كار بانكی را از مرداد ۱۳۸۱ آغاز كرد. سرمایه‌ی این بانك در پایان ۱۳۸۴، ۷۵۰ میلیارد بوده است.
▪ بانك پاسارگاد
این بانك از مهرماه ۱۳۸۴ با سرمایه ۳۵۰۰ میلیارد ریال فعالیت خود را آغاز كرده است.
▪ بانك سرمایه
این بانك از اسفندماه ۱۳۸۴ با سرمایه‌ی ۳۵۳۵ میلیارد ریال كار خود را آغاز كرده است.