ملاک نام گذاری کانی ها چیست؟ علت نام‌گذاری هر کانی چیست؟ کانی عنصر یا ترکیب شیمیایی است که معمولاً کریستالی است و در نتیجه فرایندهای زمین‌شناسی به وجود آمده است. به‌عنوان‌مثال می‌توان به کوارتز، کانی بیرونیت، کانی آویسنیت، کلسیت، گوگرد و کانی‌های رسی مانند کائولینیت و اسمکتیت اشاره کرد.
طلا، نقره و کربن عناصری هستند که به‌خودی‌خود مواد معدنی را تشکیل می‌دهند. به آنها عناصر بومی می‌گویند. در عوض، نمک آشپزخانه معمولی یک ترکیب شیمیایی است که سنگ نمک نامیده می‌شود که یک ماده معدنی تشکیل شده از یون‌های سدیم و کلر است. اتم‌ها، یون‌ها و مولکول‌هایی که یک کانی را تشکیل می‌دهند، به طور مرتب و مطابق با اشکال هندسی مشخص در فضا حضور دارند که به آنها شبکه‌های کریستالی می‌گویند.
ساختار شبکه کریستالی شکل کریستال را مشخص می‌کند. به‌عنوان‌مثال، سنگ نمک یا نمک آشپزخانه یک ماده معدنی است که از کریستال‌های مکعبی شکل تشکیل شده است. شبکه کریستالی آن به همین شکل است و متشکل از یون‌های سدیم و کلر است که به ترتیب متناوب در فضا وجود دارند. در این مقاله با برخی از کانی‌ها و ملاک نام گذاری کانی ها آشنا خواهیم شد. تا انتهای مقاله با ما همراه باشید.
ملاک نام گذاری کانی ها چیست؟
از اواسط قرن نوزدهم، مواد معدنی بر اساس ترکیب شیمیایی آنها طبقه‌بندی شده‌اند. بر اساس این طرح، آنها بر اساس آنیون یا گروه آنیونی غالب خود (به‌عنوان‌مثال، هالیدها، اکسیدها و سولفیدها) به طبقات تقسیم می‌شوند. دلایل متعددی استفاده از این ملاک نام گذاری کانی ها را به‌عنوان عامل متمایزکننده در بالاترین سطح طبقه‌بندی مواد معدنی توجیه می‌کند. اولاً، شباهت‌های خواص کانی‌ها با گروه‌های آنیونی یکسان عموماً بیشتر از آن‌هایی است که کاتیون‌های غالب مشابهی دارند. به‌عنوان‌مثال، کربنات‌ها شباهت بیشتری به یکدیگر نسبت به کانی‌های مس دارند. ثانیاً، کانی‌هایی که دارای آنیون‌های غالب یکسان هستند، احتمالاً در محیط‌های زمین‌شناسی یکسان یا مشابه یافت می‌شوند؛ بنابراین، سولفیدها تمایل دارند با هم در رگه‌ها یا نهشته‌های جایگزین ایجاد شوند، درحالی‌که سنگهای سیلیکات دار بیشتر پوسته زمین را تشکیل می‌دهند. سوم، عمل شیمیایی فعلی از یک طرح نام گذاری و طبقه‌بندی برای ترکیبات معدنی بر اساس اصول مشابه استفاده می‌کند.
بااین‌حال، محققان دریافته‌اند که ترکیب شیمیایی به‌تنهایی برای طبقه‌بندی کانی‌ها و ملاک نام گذاری کانی ها، کافی نیست. تعیین ساختارهای داخلی که از طریق استفاده از اشعه ایکس انجام می‌شود، امکان درک کامل‌تری از ماهیت کانی‌ها را فراهم می‌کند. ترکیب شیمیایی و ساختار داخلی با هم جوهر یک کانی را تشکیل می‌دهند و خواص فیزیکی آن را تعیین می‌کنند؛ بنابراین، طبقه‌بندی باید بر هر دو عامل تکیه کند.
گسترده‌ترین تقسیم‌بندی طبقه‌بندی مورداستفاده در بحث حاضر عبارت‌اند از عناصر بومی، سولفیدها، سولفوسالت‌ها، اکسیدها و هیدروکسیدها، هالیدها، کربنات‌ها، نیترات‌ها، بورات‌ها، سولفات‌ها، فسفات‌ها، و سیلیکات‌ها.
دلیل ملاک نام گذاری کانی ها ملی چیست؟
برخی کانی‌ها از یک عنصر و بسیاری از آنها از دو یا چند عنصر تشکیل شده‌اند. واژه کانی از ریشه فارسی کان گرفته شده است که به معنای سنگ معدن نیز می‌باشد؛ بنابراین، کانی به چیزی گفته می‌شود که به طور طبیعی از معدن یا کان به دست می‌آید. در معادن که بخشی از پوسته زمین هستند، معمولاً مقادیر بسیار زیادی کانی در آنجا یافت می‌شود. موادی مانند شیشه و آلیاژهای گوناگون که توسط انسان‌ها ساخته می‌شود و همچنین موادی مانند مروارید، صدف، استخوان، عاج و بسیاری دیگر که توسط جانداران ساخته می‌شود، در دسته کانی‌ها قرار نمی‌گیرند. تنها استثنا از این تعریف گرافیت و زغال‌سنگ است که در حقیقت منبعی آلی دارند ولی در مسیر تکامل خود دستخوش تغییرات بسیار شده‌اند.
در علم زمین‌شناسی کانی‌ها بر اساس قواعدی نام‌گذاری می‌شوند که در ادامه به برخی دلایل نام گذاری کانی‌های ملی اشاره می‌کنیم.
- بسیاری از کانی‌ها باتوجه‌به محلی که اولین‌بار در آنجا پیدا شده‌اند نام‌گذاری می‌شوند. مانند کانی ایلمنیت که در کوه‌های ایلمن پیدا شده و به همین اسم، نامیده شده است.
- اسم برخی از کانی‌ها از اصطلاحات خاص بعضی کشورها گرفته شده است.
- نام برخی دیگر از کانی‌ها از رنگ آنها و به زبان یونانی گرفته شده است مثلاً هماتیت به معنی قرمز خونی، آزوریت به معنی آبی رنگ است.
- نام بعضی دیگر از کانی‌ها مربوط به عناصر موجود در آن‌هاست مثلاً نیکلین دارای نیکل و کوپریت دارای مس است.
در ادامه مطلب به چند مورد از کانی‌هایی که به دلایلی جالب نام‌گذاری شده‌اند و ملاک نام گذاری کانی ها می‌پردازیم. با ما همراه باشید.
علت نام‌گذاری کانی ایرانیت چیست؟
اولین بار از یک اتفاق در ایران نام‌گذاری شد. به معیار و ملاک نام گذاری کانی ها اشاره کردیم، معیار نام گذاری این کانی محلی است که برای نخستین بار کانی یافت شد. محلی در معدن سبرز در استان اصفهان ایران گرفته شده است. ایرانیت یک کانید بسیار نادر است که فقط در دو کشور دیگر شیلی و ایالات متحده وجود دارد. ایرانیت در نهشته‌های هیدروترمال اکسید شده سرب دار یافت می‌شود. کانی‌های مرتبط با ایرانیت شامل دیوپتاز، فورناسیت، وولفنیت، میمتیت، سروسیت و دیابولیت می‌باشد. این کانی در دسته کانی‌های سیلیکات قرار می‌گیرد. از ویژگی‌های این کانی می‌توان به رنگ قهوه‌ای تا نارنجی آن و نیز درخشش بالای آن اشاره کرد.
کاربرد کانی ایرانیت
کانی ایرانیت که در دسته کانی‌های سیلیکات قرار می‌گیرد را می‌توان برای ساخت شیشه و سرامیک، صنایع چوب و کاغذ، صنعت نساجی و چند مورد دیگر به کار برد.
برای انجام این کار، مواد سخت و بدون شکل مانند ماسه یا خاک رس سرامیکی تا دمای بالا حرارت داده می‌شود و به مواد چکش‌خوار تبدیل می‌شود که می‌تواند برای تولید لیوان‌های آشامیدنی، به‌عنوان‌مثال، یا هنگامی که سرب به مایع مذاب اضافه می‌شود - شیشه کریستال - تبدیل شود.
کانی آویسنیت چیست؟
کانی آویسنیت یک کانی اکسیدی است. این کانی ایزومتریک - دیپلوئیدی سیاه مایل به خاکستری حاوی اکسیژن و تالیم است. کانی آویسنیت در اطراف روستای ژوزوملی، سمرقند، ازبکستان کشف شد. یکی از ملاک نام گذاری کانی ها اسم اشخاص و دانشمندان است. نام این کانی از ابن‌سینا، پزشک ایرانی گرفته شده است.
کانی آویسنیت در دسته مواد معدنی قرار می‌گیرد و سیستم کریستالی آن مکعبی شکل است. رنگ آن سیاه مایل به خاکستری است و درخشش متالیکی دارد و نیز بسیار شکننده است. در ادامه عکس کانی آویسنیت را می‌توانید مشاهده کنید.
کاربرد کانی خادمیت
خادمیت یک فلوسولفات نسبتا کمیاب با ترکیبی ایدئال است. در مجموعه‌های ثانویه از سنگهای پیریت کوه‌های آلپ آپوان، خادمیت به‌عنوان بلورهای جدولی بی‌رنگ تا سفید، تا اندازه ۵ میلی‌متر، مرتبط با کوکیمبیت، هالوتریکیت و کراوزیت در مجموعه سولفات مونت شناسایی شد.
ملاک نام گذاری کانی ها برخی به دلیل محل یافتن آن‌هاست، برخی ریشه‌های تاریخی دارند و یا به دلیل اسم اشخاص مشهور نام‌گذاری می‌شوند. کانی خادمیت به افتخار نصرالله خادم (۱۹۱۸، تهران، ایران – ۵ مه ۱۹۹۹، تهران، ایران) مهندس معدن و مؤسس و مدیر سازمان زمین‌شناسی ایران نام‌گذاری شده است.
کانی بیرونیت
ملاک نام گذاری کانی ها مورد‌های متفاوتی است که در بالا به آنها اشاره کردیم. کانی بیرونیت به نام ابوریحان بیرونی، دانشمند بزرگ ایرانی نام‌گذاری شده است.
دانشمندی که به‌خوبی در فیزیک، ریاضیات، نجوم و علوم طبیعی تسلط دارد. او همچنین مورخ، زمان‌شناس و زبان‌شناس بود. در کانی‌شناسی، او دستگاهی ساخت و وزن مخصوص فلزات و کانی ها را با دقت قابل‌توجهی تعیین کرد.
نکات مهم ملاک نام گذاری کانی ها
- نام برخی كانی‌ها بسیار كهن است و هنوز دلیل نامیده شدن به چنین نام‌هایی را به‌درستی نمی‌دانیم؛ مانند كوارتز.
- نام برخی از كانی‌ها از نام كاشفشان گرفته شده است؛ مانندكوولیت از كوولی، كانی‌شناس ایتالیایی.
- نام برخی كانی‌ها از نام جایی گرفته شده كه نخستین‌بار در آنجا پیدا شده‌اند؛ مانند آرگونیت از آرگون در اسپانیا.
- برخی كانی‌ها نام‌های افسانه‌ای دارند؛ مانند مارتیت از مارس(خدای جنگ(
- نام برخی كانی‌ها از تركیب شیمیایی آنها گرفته شده است؛ مانند سیدریت از سیدروس به معنای آهن.
- نام برخی از كانی‌ها از ویژگی‌های فیزیكی آنها گرفته شده است؛ مانند باریت از باروس به معنای سنگین.
- نام برخی از كانی‌ها از نوع كاربرد آن ها گرفته شده است؛ مانند نفریت از نفرون كلیه‌ها، زیرا این كانی برای درمان آسیب‌های كلیه سودمند است.
- نام برخی از كانی‌ها از رنگ آنها گرفته شده است؛ مانند الوین به معنای كانی سبز زیتونی.
- برخی كانی‌ها نام محلی دارندكه جنبه‌ی جهانی پیدا كرده است؛ مانند كرندوم و سافیر كه نام هندی این كانی‌هاست.
ملاک نام گذاری کانی ها با نام‌های ایرانی
کانی بیرونیت( Birunite ): سیلیكات كلسیم و كربنات كلسیم آب‌دار
این كانی در سال 1957 میلادی كشف و به افتخار دانشمند ایرانی، ابوریحان بیرونی نام‌گذاری شد تا بزرگ‌داشتی بر پژوهش‌های وی درباره‌ی كانی‌ها و سنگ‌ها باشد.
کانی آویسنیت( Avicennite ): اكسید تالیوم و آهن
این كانی در سال 1958 میلادی كشف شد و به افتخار دانشمندایرانی، ابن سینا نام گذاری شد. ابن سینا نخستین طبقه‌بندی كانی‌ها را در كتاب شفا آورده است.
کانی تالمسیت ( Talmessite ): آرسنات آب‌دار كلسیم، منیزیم و باریوم
این كانی را باریان و هرپن در سال 1960 در معدن قدیمی تالمسی در كنار دهی به همین نام در انارك یزد كشف كردند و نام این معدن را بر آن گذاشتند. این كانی ویژگی فاوئورسان دارد و رنگ آن بی‌رنگ تا سبز می‌شود.
کانی ایرانیت( Iranite ): كرومات سرب آب‌دار
این كانی را باریان و هرپن در سال 1963 در یكی از معدن‌های قدیمی سه‌برز در شمال غربی انارك كشف كردند و نام ایرانیت را بر آن نهادند. این كانی زرد زعفرانی و دارای جلای شیشه‌ای، در پیرامون نایبندان نیز یافت می‌شود.
کانی خونیت( Khuniite ): كرومات سرب، روی و مس
این كانی را ادیب و اتمان در سال 1970 میلادی در معدن قدیمی خونی در شمال انارك كشف كردند. این كانی به كانی ایرانیت شباهت زیادی دارد، اما رنگ زرد آن به قهوه‌ای گرایش دارد.
کانی اناركیت( Anarakite ): كلرید بازی روی و مس
این كانی را ادیب و اتمان در سال 1972 در انارك كشف كردند و نام همین بخش را بر این كانی سبز رنگ نهادند.
کانی خادمیت( Khademite ): سولفات بازی و آب‌دار آلومینیوم
این كانی را باریان، برتلون و صدرزاده در ساغند یزد كشف كردند و به افتخار نصرالله خادم، ریاست آن زمان سازمان زمین‌شناسی ایران، نام‌گذاری كردند.
کاربرد کانی ها
كانی‌ها در آغاز به همان صورت كه از پوسته‌ی زمین به دست می‌آمدند، به كار می‌رفتند. برخی از این كانی‌ها كه بلورهای ظریف و پایدار در برابر فرسایش داشتند، پس از صیقل‌كاری و تراش خوردن، به عنوان آرایش به كار می‌رفتند. به این كانی‌ها سنگهای قیمتی یا جواهر می‌گوییم. الماس، فیروزه، یاقوت كبود، زمرد، زبرجد، لعل، چشم گربه، عقیق، مروارید، و درّكوهی از مهمترین كانی‌های گران‌بها هستند.
از زمانی كه بشر به فن‌آوری ذوب كردن فلز، قالب‌ریزی و تولید آلیاژ دست یافت، كاربرد كانی‌ها نیز گسترش یافت. امروزه بیش از 40 نوع كانی و صدها تركیبی كه از آنها به دست می‌آید، در صنعت كاربرد دارند. در ادامه به برخی از این كاربردها اشاره می شود.
كانی‌ها در آغاز به همان صورت كه از پوسته‌ی زمین به دست می‌آمدند، به كار می‌رفتند. برخی از این كانی‌ها كه بلورهای ظریف و پایدار در برابر فرسایش داشتند، پس از صیقل‌كاری و تراش خوردن، به عنوان آرایش به كار می‌رفتند. به این كانی‌ها سنگهای قیمتی یا جواهر می‌گوییم. الماس، فیروزه، یاقوت كبود، زمرد، زبرجد، لعل، چشم گربه، عقیق، مروارید، و درّكوهی از مهمترین كانی‌های گران‌بها هستند.
از زمانی كه بشر به فن‌آوری ذوب كردن فلز، قالب‌ریزی و تولید آلیاژ دست یافت، كاربرد كانی‌ها نیز گسترش یافت. امروزه بیش از 40 نوع كانی و صدها تركیبی كه از آنها به دست می‌آید، در صنعت كاربرد دارند. در ادامه به برخی از این كاربردها اشاره می شود.
- الیوین: جواهر و مواد دیرگداز
- پیروكسن‌ها: جواهر، به دست آوردن فلزهای كمیاب
- آمفیبول‌ها: جواهر، پارچه‌ی مقاوم به آتش و مواد دیرگداز
- میكاها: عایق الكتریكی در رادیو، تلویزیون و دیگر دستگاه‌های الكتریكی، شیشه‌ی دریچه‌ی كوره‌های ذوب فلز، كاغذ دیواری، لاستیك‌سازی، كاغذ معمولی، رنگ‌روغن نسوز، طلق سماور و چراغ آشپزخانه
- تورمالین: الكترونیك، به دست آوردن بُر، جواهر
- تالك: كاغذسازی، نساجی، لاستیك سازی، صابون خیاطی، صفحه كلید برق، سرامیك‌سازی، حشرهكش، عایق پشت‌بام، پودر بچه و مواد آرایشی
- سرپانتین: سنگ روكار ساختمان، مواد دیرگداز، به دست آوردن منیزیم
- آزبست: پارچه‌ی نسوز، توری چراغ، عایق حرارتی، لنت ترمز، لوله و ورقه‌های سیمانی. كاربرد آن به دلیل نقش آن در بروز بیماری در شش‌ها، ممنوع شده است.
- كوارتز : ساعت‌سازی، ابزارهای نوری و اخترشناسی، كاغذ، شیشه، سمباده و جواهر
- ارتوزها: لعاب چینی و كاشی
- پلاژیوكلازها: جواهر و نمای ساختمان
- كائولینیت: ظرف چینی، كاغذ، رنگ و پلاستیك
- ژیپس: ساختمان‌سازی، مجسمه‌سازی، كاغذ، كند‌كننده در سیمان پورتلند، افزایش باروری خاك، بتونه‌ی نقاشی و برای رشد مخمرها در صنعت غذا.
- باریت: دارو، عكس‌برداری از لوله‌ی گوارش، رنگ، پلاستیك، مواد عایق، كاغذ و گل حفاری
- كلسیت: سنگ نمای ساختمان، مجسمه‌سازی، سیمان، تصفیه‌ی آب، شیشه‌سازی، چرم‌سازی، ابزارهای نوری برای ایجاد نور پلاریزه، كاغذ سازی، كشاورزی و ذوب فلزها
- دولومیت: ساختن آجر برای آستر كوره‌های حرارتی و سیمان پورتلند
- منیزیت: آجر نسوز، به دست آوردن منیزیم
- زرنیخ: پزشكی، رنگ‌سازی، حشرهكش و تهیه‌ی ارسنیك
- آپاتیت: كودهای شیمیایی و اسیدفسفریك
- مالاكیت: مواد آرایشی، نمای درونی ساختمان و تهیه‌ی مس
- هالیت : سدیم و كلر، شوینده‌ها، پارچه بافی، چوب‌بری، رنگرزی، چرم‌سازی، كودسازی، نگهداری مواد غذایی و خنك كننده‌ی موتور یخچال
- سیلویت: به دست آودرن پتاسیم و كلر و كود شیمیایی
- فلوئوریت: ذوب فلزها و ابزارها نوری
- گوگرد: اسیدسولفوریك، لاستیك‌سازی، نساجی، دباغی، رنگ‌سازی، كاغذسازی، مواد منفجره، كبریت‌سازی، سم دفع آفت، كود و حشرهكش
- طلا: جواهر، سكه، دندان، ترانزیستورها و دیودها، هواپیماسازی، صنعت فضا وكاتالیزور فرایندهای شیمیایی
- نقره: جواهر، سكه، كاغذسازی و كاتالیزور فرایندهای شیمیایی
- مس: صنعت الكتریكی و الكترونیك، لوله‌سازی، سكه، ظرف، آلیاژ، رنگ آب و سبز، آبكاری، مواد آرایشی، فرایندهای شیمیایی و محلول شوایتزر(حلال سلولز پنبه)
- الماس: جواهر، ابزار برنده و سایند و سرمته‌ی حفاری
- گرافیت: ساختن بوته‌ی كوره‌های فولادسازی، رنگ‌سازی، صنعت برق، نیروگاه‌های هسته‌ای، واكس و مدادسازی
از بسیاری از كانی‌ها نیز فلزهای مهمی به دست می‌آید یا در فرایند تولید فلز به كار می‌روند. سیدریت، مانیتیت، هماتیت و لیمونیت (آهن)، اسمیت سونیت و اسفالریت (روی)، سروزیت و گالن (سرب)، كالكوسیت، كالكوپیریت و كوپریت (مس)
جمع بندی:
در این مقاله ملاک نام گذاری کانی ها و دلیل نام‌گذاری کانی‌های ملی را برای شما شرح دادیم و نیز به برخی کانی‌ها مانند کانی بیرونیت، ایرانیت، خادمیت و آویسنیت پرداختیم و ویژگی‌های آنها و ملاک نام‌گذاری آنها را بررسی کردیم. ملاک نام گذاری کانی هامود‌های متعددی مانند محل یافتن کانی، شخصی که کانی را می‌یابد، افراد و اشخاص مشهور و موارد دیگری می‌باشد.