اینترنت یک پدیده علمی است مانند دیگر پدیده های علمی در دنیا؛ پدیده علمی که انقلاب شگفت انگیزی را در زمینه ارتباطات فراهم آورده است. اما نکته ای که این پدیده را از دیگر اتفاقات علمی متمایز می کند، قدرت فوق العاده آن در رواج و گسترش استفاده از این فناوری جدید است و شاید به جرات بتوان اقرار کرد که در گسترش فراگیری و رواج، جهان نمونه آن را به خود ندیده است. تجارت الکترونیک و بانکداری الکترونیک را می توان از عمده ترین نتایج این انقلاب بزرگ دانست.
همایش بانکداری الکترونیک را که شهریور ماه امسال در تهران برگزار شد بهانه ای قرار دادیم که به ضرورت وجود بانکداری الکترونیک و ایجاد سیستم بانکداری جامع و متمرکز(Core Banking) به جای بانکداری جزیره ای (بسته) در سیستم بانکداری ایران بپردازیم.
همایش بانکداری الکترونیک
نچه که در میان مقالات و گزارش های ارائه شده در همایش بیش از هر چیز دیگری به چشم می خورد، تاکید زیاد کارشناسان، گزارشگران، مدیران بانکی و مسؤولان بر ضرورت یکپارچه سازی سیستم بانکی و تبدیل آن از حالت جزیره ای به حالت متمرکز(Core Banking) است.
کارشناسان اقتصادی سیستم Core Banking را سیستم بانکداری آنلاین و یکپارچه می دانند؛ به صورتی که امکان دسترسی به اطلاعات حساب های بانکی در شعب توسط بانک و مشتری در هر زمان و هر نقطه و شعبه ای ممکن باشد.
"محمد ابراهیم مقدم" رئیس کارگروه بانکداری الکترونیک وزارت اقتصاد و دارایی و عضو هیئت مدیره بانک تجارت در این خصوص می گوید: «هنوز هم افزایش دستگاه های خودپرداز(ATM) و گرفتن پول نقد از این دستگاه ها از آرزوهای ما است. ما می خواهیم عقب ماندگی مان را با پول درشت حل کنیم».
وی با تاکید بر اینکه حدود 40 درصد از مشکلاتمان به نقدینگی مربوط است، می گوید: «برای حل این مشکلات، بانک ها باید بتوانند سیستم Core Banking یا نرم افزاری که شبیه به این سیستم باشد را راه بیندازند تا از هزینه های خود بکاهند. باید مشخص شود که بانک ها چگونه و در چه حدی می توانند به اطلاعات دست یابند». وی با بیان اینکه نظام بانکی باید از شعبه مداری و بانک مداری به سمت مشتری مداری برود، می گوید: «بانک های ایرانی برای کاهش هزینه های خود باید به سیستم Core Banking مجهز شوند تا بتوانند اطلاعات نظام بانکی را پالایش و یکجا جمع آوری کنند. به این ترتیب کارشناسان معتقدند، برای حرکت به سوی Core Banking باید همه بانک ها اطلاعات خود را در اختیار بانک مرکزی قرار دهند تا سایر بانک ها هم از آن ها بهره مند شوند که همین مساله رضایت مشتریان را جلب می کند.
محمد ابراهیم مقدم" در همایش بانکداری الکترونیک پرهیز از دوباره کاری ها و صرف هزینه های سنگین جمع آوری اطلاعات را یکی از مهم ترین دستاوردهای تشکیل Core Banking در کشور دانست و افزود: «بانک های ایرانی دیگر نباید حرکت به سمت ایجاد سامانه های بانکداری الکترونیک و جامع را بیش از این به تاخیر بیاندازند.»
وی همچنین ایجاد سامانه های اطلاعاتی متمرکز را که از نتایج بانکداری یکپارچه است، به گونه ای که اطلاعات بانک ها به راحتی قابل ترجمه و اتصال به یکدیگر شوند، در بهینه سازی فرآیندهای اعطای تسهیلات و خدمات بانکی بسیار مهم دانست. کارشناسان صنعت بانکداری هم در این همایش خاطرنشان ساختند که بدون ایجاد یک بانک اطلاعاتی متمرکز و یکپارچه، خدمات الکترونیک به صورت جزیره ای و غیرهمسان ارائه خواهد شد و در صورت مجهز شدن بانک های ایرانی به بانکداری جامع الکترونیک در دو سال آینده علاوه بر کاهش چشمگیر هزینه های انتشار، نگهداری و جابه جایی پول نقد، ترافیک برخی کلان شهرها مانند تهران 20 تا 30 درصد کاهش یابد. آنچه که در این خصوص ضروری به نظر می رسد، متقاعد شدن بانکداران ایرانی است که صرف حضور مشتری در شعبه برای بانک هزینه آور است و توسعه خدمات الکترونیک مبتنی بر بانکداری جامع علاوه بر آنکه سرمایه گذاری اساسی برای سودآوری بانک هاست، بانک ها را به سیستم یکپارچه اطلاعات، امکان کنترل لحظه ای سود و زیان و روند جذب منابع و اعطای تسهیلات مجهز می کند.
اما آنچه که در حال حاضر مهم به نظر می رسد، تصور ناقص اذهان عمومی از سیستم Core Banking است.
رسانه ها و منابع خبری و اطلاعاتی Core Banking را جدا از بانکداری الکترونیک به شهروندان معرفی می کنند و بانکداری جزیره ای را که سیستم بانکداری فعلی حاکم بر کشور است، نوعی از بانکداری الکترونیک می دانند. با کمی بررسی درمی یابیم که سیستمCore Banking تحقق بانکداری الکترونیک در معنای حقیقی آن است؛ به این معنا که اگر بانکداری الکترونیک در معنای درست و الکترونیکی آن پیاده شود، در حقیقت بانکداری یکپارچه(Core Banking) تحقق یافته است.
به شهادت کارشناسان و با کمی مقایسه بانکداری داخل با سیستم خارج کشور می توان به جرات ادعا کرد که در حال حاضر در داخل کشور بانکداری الکترونیک به معنای حقیقی آن وجود ندارد. صرف مراجعه به عابر بانک و گرفتن اسکناس از این دستگاه ها گواه تحقق بانکداری الکترونیک نیست. این نوع بانکداری، بانکداری دیجیتال است. ضروری است که میان خدمات دیجیتال و الکترونیک تفکیک قائل شویم. برای بررسی دقیق این ادعا مفهوم بانکداری الکترونیک را به صورت اجمالی مورد بررسی قرار می دهیم.
بانکداری الکترونیک
بانکداری الکترونیک نوعی خاص از بانکداری است که برای ارائه سرویس به مشتریان از یک محیط الکترونیکی مانند اینترنت استفاده می کند. در این نوع بانکداری تمام خدمات اعم از واریز و دریافت پول، تایید امضا، ملاحظات موجودی و دیگر عملیات بانکی به صورت الکترونیکی انجام می شود. دو مدل رایج بانکداری الکترونیک شامل شعبات الکترونیکی و بانک های الکترونیکی می شود. در تعریف علمی، یک بانک الکترونیکی دارای هیچ شعبه فیزیکی نیست و در واقع موسسه ای است که فقط روی شبکه اینترنت یا سایر شبکه های توزیع قرار دارد. در این سیستم به هیچ کاغذ یا بعد جغرافیایی نیاز نیست و هیچ گاه دری به روی مشتری بسته نخواهد بود. بانک به صورت 24 ساعته به مشتریان خدمات ارائه می دهد. شعبه الکترونیک نیز به این معنی است که بانک های معمولی و مرسوم به مشتریان خود علاوه بر خدمات سنتی پیشین، خدمات الکترونیک هم ارائه می دهند که علت این مساله عدم استفاده همه مشتریان از خدمات الکترونیکی است. به عبارت دیگر، بانکداری الکترونیک استفاده از فناوری های پیشرفته نرم افزاری و سخت افزاری مبتنی بر شبکه و مخابرات برای تبادل منابع و اطلاعات مالی به صورت الکترونیکی است که می تواند باعث حذف نیاز به حضور فیزیکی مشتری در شعبه بانک ها شود.
کارشناسان اقتصاد و بانکداری، بانکداری الکترونیک را شامل سیستم هایی می دانند که با استفاده از آن مشتریان موسسات مالی می توانند در سه سطح اطلاع رسانی، ارتباط و تراکنش از خدمات و سرویس های بانکی استفاده کنند که این سطوح شامل موارد زیر می شود:
الف- اطلاع رسانی: این سطح، ابتدایی ترین سطح بانکداری اینترنتی است. بانک، اطلاعات مربوط به خدمات و عملیات بانکی خود را از طریق شبکه های عمومی یا خصوصی معرفی می کند.
ب - ارتباطات: این سطح از بانکداری اینترنتی امکان انجام مبادلات بین سیستم بانکی و مشتری را فراهم می آورد. ریسک این سطح در بانکداری الکترونیک بیشتر از شیوه سنتی است و بنابراین، برای جلوگیری و آگاه ساختن مدیریت بانک از هرگونه تلاش غیرمجاز برای دسترسی به شبکه اینترنتی بانک و سیستم های رایانه ای به کنترل های مناسبی نیاز است.
ج – تراکنش: این سیستم متناسب با نوع اطلاعات و ارتباطات خود، از بالاترین سطح ریسک برخوردار است و باید سیستم امنیتی قوی بر آن حاکم باشد. در این سطح مشتری در یک ارتباط متقابل قادر است تا عملیاتی چون پرداخت صور تحساب، صدور چک، انتقال وجه و افتتاح حساب را انجام دهد. فراهم آوردن زیرساخت های مناسب امنیتی برای ایمن سازی پایگاه های خدمات رسانی در مورد "ب" و "ج" بسیار ضروری است که متاسفانه به واسطه عدم وجود سیستم مناسب پشتیبانی برای ارائه خدمات امضای دیجیتال در کشور، امنیت حساب مشتری و سایت بانک در خطر است.
با توجه به تعاریف علمی بانکداری الکترونیک و سرویس های آن، آیا می توان بانکداری نیمه دیجیتال نوپای داخل کشور را الکترونیک نامید؟
آنچه در دنیای الکترونیک بیش از هر چیز دیگر مهم و ضروری به نظر می رسد، ارائه خدمات بهتر برای زندگی بهتر است. ایجاد پاره ای عملیات دیجیتالی که به واسطه نداشتن زیر ساخت های فنی و فرهنگی مشقت بیشتری را برای مشتری فراهم می آورد، نمی تواند دلیل موجهی برای به کار بردن واژه الکترونیک باشد.
باید توجه داشت که در این زمینه، نکته مهم اینترنت، فناوری اطلاعات، تجارت الکترونیک، بانکداری الکترونیک، شهر الکترونیک و امثال اینها نیست. چیزی که بیش از همه باید مورد توجه قرار گیرد، مشتری است و خدماتی که باید در جهت سهولت استفاده او ارائه شود.
ارائه دستگاه ATM به مشتری برای گرفتن اسکناس که در نهایت به 200 هزار ریال هم نمی رسد و در چشم به هم زدنی برای خرید و مبادلات روزمره خرج می شود، یک خدمت، تجارت یا بانکداری "الکترونیک" نیست، بازی با ارقام و دستگاه های دیجیتال ارائه یک خدمت الکترونیکی در جهت زندگی ساده تر و آسوده تر نیست، کاربر داخلی دارای امضای دیجیتال معتبر و بین المللی نیست، حساب شخصی، رمز عبور و اطلاعات شخصی وی امنیت کافی را ندارد و... بنابراین، با وجود چنین شرایطی تجارت و حتی بانکداری الکترونیک عملا فاقد معنی است. در این جا می خواهیم به ابن نکته برسیم که در صورت تحقق بانکداری "الکترونیک"، سیستم بانکداری یکپارچه(Core Banking) تحقق پیدا می کند. برای شناخت بیشتر به بانکداری جزیره ای و در مقابل آن بانکداری یکپارچه می پردازیم.
بانکداری جزیره ای
اشکال عمده ای که در بانکداری جزیره ای مطرح می شود، مساله شکاف اطلاعاتی است که در گردش نقدینگی وجود دارد. برای مثال، 1600 یا 1700 شعبه در شبکه بانکی کشور وجود دارد. روش بانکداری این شعب سنتی است، به این معنی که هر کدام از این شعب به گونه ای عمل می کنند که انگار یک بانک هستند و تراز آن یک بانک، مربوط به همان یک شعبه است؛ بنابرین اغلب مشاهده می کنیم که برای انجام عملیاتی از سوی بانک دستور داده می شود که برای این عملیات فقط به فلان شعبه مراجعه کنید.
به این علت که آن تراز گزارش های خاصی را می تواند ارائه دهد که در صورت مراجعه به شعبه دیگر گزارش ها به این راحتی تعبیه نمی شود. کارشناسان برای کاهش نارسایی یا کم کردن این مشکلات پیشنهاد می کنند که به جای اینکه در یک بانک خاص، برای مثال بانک ملی یا بانک صادرات 3 هزار شعبه وجود داشته باشد، یک بانک در نظر گرفته شود.
یعنی مشتری یک حساب داشته باشد و در یک بانک شناخته شده باشد. به عقیده کارشناسان باید 1500 یا 1600 شعبه را به 10 بانک تبدیل کرد که اطلاعات هر بانک در همان بانک بوده و هر مشتری به هر شعبه ای که مراجعه کرد، به اطلاعات خود دسترسی داشته باشد.
بنابراین، از 1600 بانک و از این شکاف جزیره ای اطلاعات می توان به حدود 10 بانک اصلی حرکت کرد. اگر مشتری در یک بانک حساب دارد، چرا نتواند از بانک دیگری پول برداشت کند؟ برای از بین بردن این نارسایی ها باید سیستم های متمرکز اطلاعات به وجود بیاید، بانک های کشور به بانک های دیگر کشور ها متصل شود و عملا چیزی شبیه یک بانک داشته باشیم که پاسخگوی همه نیازها باشد؛ به شکلی که همه این بانک ها بتوانند به صورت یک بانک جهانی با یکدیگر ارتباط داشته و به هم متصل باشند.
بنابراین، برای تحقق بانکداری یکپارچه باید از دنیای شکاف اطلاعاتی، به یک دنیای شبکه ای که هوش یکپارچه دارد و یک مغز یکپارچه در آن کار می کند، نزدیک شد. در واقع یک تمرکز اطلاعاتی به وجود بیاید و دستورالعمل ها حتی اگر به تفکیک بانک ها جمع شده باشد، امکان اتصال اطلاعات را با همدیگر داشته باشد.
شبکه شتاب
سیستم یکپارچه شتاب که در حال حاضر در کشور وجود دارد، نمونه اقدامی است برای ایجاد بانکداری متمرکز و یکپارچه در کشور. شبکه شتاب با این هدف ایجاد شد که بتواند بانک های مختلف در سراسر کشور را به هم متصل و امکان برداشت و واریز اسکناس را ار هر بانک و شعبه ای را برای مشتری فراهم کند. اما جمله های آشنای "امکان سرویس دهی در این سیستم امکان پذیر نمی باشد"، "کارت شما در این سیستم شناسایی نشد"، "پاسخ مورد نظر از مرکز دریافت نشد"و... گواه روشنی بر عدم توفیق سیستم شتاب در یکپارچه سازی مناسب و استاندارد سیستم بانکداری کشور است.
به عبارت دیگر، مشتری در اغلب موارد فقط از بانک صادر کننده کارت بانک خود می تواند سرویس مناسب را دریافت کند. بنابرین مشاهده می کنیم که بانکداری الکترونیک در ایران به معنای حقیقی خود تحقق نیافته است. در بانکداری ایرانی مشتری و ارائه خدمات الکترونیکی به وی فراموش شده که واضح است، در این صورت بانکداری الکترونیک صرفا گرفتار فروش نرم افزار، سخت افزار، شبکه و به طور کلی ابزار دیجیتال می شود. نرم افزار، سخت افزار، شبکه و تمامی این ها در صورتی قادر به ارائه خدمات موثر به مشتری است که با دانش استفاده و کاربرد آن تلفیق و ارائه شود، در غیر این صورت نه تنها دردی را دوا نکرده بلکه مشکل جدیدی بر مشکلات مشتری اضافه می کند.
نکته آخر
تاکنون بانکداری ایرانی در نیل به اهداف خود ناموفق بوده است. بانکداری جزیره ای ایران با مشکلات بی شماری برای بانک ها، بانک مرکزی و از همه مهم تر مشتری روبه رو است. برای نزدیک شدن به استانداردهای بانکداری جهانی و برطرف کردن مشکلات موجود، کارشناسان سیستم بانکداری متمرکز و یکپارچه (Core Banking) را ضروری می دانند که یقینا Core Banking بدون برقراری سیستم بانکداری الکترونیک استاندارد قابل اجرا و پشتیبانی نیست. بانکداری جزیره ای نیمه دیجیتال ایران برای به استانداردهای جهانی راه طویلی در پیش دارد.