در نوشتار پیشین گفته شد كه اصطلاح نرم افزار مدیریت محتوا فراتر از اصطلاح رایج CMS است و به هر نرم افزاری اطلاق می شود كه امكان مدیریت چرخه محتوا یعنی ورود، نگهداری، دسته بندی، تصحیح و انتشار محتوا را به اشكال مختلف فراهم كرده است.
جنس محتوا به محل مورد استفاده وابسته است كه می تواند محتوای آموزشی، دانش نامه، مقاله سیاسی، یادداشت شخصی، گپ و گفت یا هر چیز باشد كه اطلاعات (محتوا) خوانده می شود. همچنین گفته شد كه نرم افزارهای مدیریت محتوا در سال های اخیر در گروه های مختلف دسته بندی شده و با عناوین مختلفی چون سیستم مدیریت عام محتوا (CMS)، سیستم مدیریت جامع محتوا (Portal)، وبلاگ های شخصی (Blogs)، سیستم های مدیریت فروش (eCommerce)، سیستم های مدیریت گروه و انجمن (Forum/Groupware)، سیستم های مدیریت محتوای دانش نامه (Wikis)، مدیریت اسناد (DMS)، سیستم مدیریت آموزش الكترونیك (LMS)، سیستم مدیریت اسناد آموزشی (LCMS) و غیره مورد استفاده قرار می گیرند. درباره تكنولوژی های رایج صحبت شد و بنا بر دلایل مطرح شده در سطور پایانی آن نوشتار، قرار شد كه محدوده انتخاب نرم افزار مدیریت محتوا به گونه های مبتنی بر زبان برنامه نویسی PHP و پایگاه داده های MySQL و PostgreSQL محدود شود. رسم است كه از تجربه های موفق شركت های دیگر در انتخاب انواع و اقسام ابزارها مانند نرم افزارهای مدیریت محتوا به صورت گسترده استفاده می شود. مهم آن است كه این ابزارها باید هم راستا با استراتژی و سیاست های كلان شركت ها باشند.
از این رو پیش از انتخاب ابزار، بر رعایت سه گام اصلی تاكید می شود.
1. تعریف و تفكیك سرویس هایی كه قرار است ارائه شود؟ (Portfolio)
2. تعریف نوع مخاطبانی كه قرار است از این سرویس ها استفاده كنند؟ (Demand)
3. هزینه تهیه و نگهداری و استفاده از سرویس های ارائه خواهد شد؟ (Finance)
در گام اول خدماتی كه قرار است ارائه شود تعریف شده و چشم اندازی از ابزارهای موردنیاز ترسیم می شود. در گام دوم مشخص می شود كه این خدمات برای كدام دسته از مخاطبان طراحی شده و در گام سوم تبیین می شود كه هزینه عرضه و استفاده از این خدمات چگونه است؟ با رعیت گام های سه گانه فوق الذكر می توان حدود و ثغور ابزارهای فنی را مشخص كرد. همچنین بر وجود دو رویكرد متفاوت و متقابل در طراحی و تولید نرم افزارهای مدیریت محتوای متن باز و رایگان تاكید شد. اگر قرار باشد دقیق تر صحبت كنیم باید رویكردهای دوگانه را به سه رویكرد اقیانوس بی كران، چاه لایتناهی و دریاچه امن تعمیم داده و درباره مشخصات هریك به اختصار بگویم كه: . رویكرد اول كه اقیانوس بی كران خطاب می شود به تولید نرم افزار همه كاره توجه نشان می دهد و مشابه اقیانوسی به عمق یكی دو سانتی متر و وسعتی بی كران است. كمیت امكانات در این گونه نرم افزارها فراوان است كه با قابلیت های فنی محدودی ارائه می شوند. نرم افزارهای عام راه اندازی وب سایت و پورتال مانند DotNetNuke و WebGUI و TikiWiki از این دسته اند. . رویكرد دوم كه به گونه ای فانتزی چاه لایتناهی خوانده می شود، به تولید نرم افزار تخصصی اعتقاد دارد و همانند چاهی به قطر یكی دو سانتی متر و عمقی بی نهایت است. كمیت امكانات در این قبیل نرم افزارها محدود اما از بعد كیفی قابل توجه است. نرم افزارهای تخصصی وبلاگ و دانش نامه مانند MovableType و WordPress و MediaWiki از این دسته اند. . رویكرد سوم كه چند سالی است مورد توجه قرار گرفته، دریاچه امن خوانده می شود و گرته برداری هوشمندانه ای از رویكردهای دوگانه قبلی است، بدین صورت كه اعتقادی به ارائه امكانات كیفی لایتناهی و امكانات كمی بی كران نداشته و بر ایجاد تعادل در امكانات منتخب تاكید دارد. به طور خلاصه می توان گفت كه رویكرد دریاچه امن بر ارائه بهنیه امكانات اصرار می كند. نرم افزارهای مبتنی بر این رویكرد از یك سو امكانات قابل توجهی دارد و از دیگرسو قدری هم وارد لایه های تخصصی می شود. نرم افزارهای Drupal و Plone بهترین نمونه های تولید شده با رویكرد بهینه هستند.
هزینه مالكیت نهایی
تب استفاده از فرآورده های جنبش متن باز و رایگان چنان بیداد می كند كه توجه به زیر و زبر كار در این هیاهو اغلب فراموش می شود. انتخاب نرم افزارهای متن باز اغلب براساس تصور نادرست كاهش هزینه ها صورت می گیرد. اصطلاح Total Cost of Ownership در میان زعمای وادی فناوری اطلاعات بسیار مورد استفاده قرار دارد و به مجموع هزینه هایی اطلاق می شود كه از ابتدای تعریف خدمات تا پایان آن باید صرف شود. موسسه گارتنر نشان داده كه تعریف انواع خدمات نیازمند گرد آمدن دانش و ابزارهای سخت افزاری و نرم افزاری و مدیریت و پشیبانی و غیره است. در این میان 70 درصد هزینه ارائه خدمات صرف ارائه خدمات پشتیبانی شده و تنها 6 درصد هزینه صرف تهیه نرم افزار می شود. سخت افزار حدود 15 درصد و پیاده سازی شبكه حدود 2 درصد از كل هزینه خدمات را صرف می كنند. حدود 7 درصد از كل هزینه نیز به علت عدم دسترسی خدمات تلف می شود. براین اساس می توان گفت كه استفاده از نرم افزارهای متن باز در بهترین حالت كمتر از یك بیستم در هزینه كل صرفه جویی خواهد كرد. موضوع ارائه خدمات كیفی پشتیبانی جایگاه ویژه ای در برنامه ریزی های اغلب سازمان های ایرانی كه وظف به ارائه خدمات الكترونیك هستند ندارد. خلاصه این كه درآمد اصلی اغلب شركت های حاضر در وادی فناوری اطلاعات و ارتباطات از بطن خدمات حاصل می شود.
آیا مدیریت محتوا ضرورت دارد؟
بعضی سازمان ها نیازی به استفاده از نرم افزار مدیریت محتوا نمی بینند و صرف داشتن آدرسی اینترنتی (URL) و یكی دو صفحه ثابت (html) كه آدرس و تلفن تماس با سازمان در آن لحاظ شده باشد را كافی می دانند. اما اگر بیش از یكی دو مرتبه در ماه نیاز به تغییر محتوا یا انتشار محتوای جدید دارید، اگر وجود بلاگ در وب سایت شما ضرورت دارد، اگر می خواهید تغییرات را به طور مستقیم و بدون دخالت برنامه نویسان در محتوای وب سایت اعمال كنید، اگر می خواهید كه وابستگی جغرافیایی به وب سایت نداشته باشید و از هر نقطه آن را مدیریت كنید و اگر می خواهید كه وب سایت شما به سهولت توسط سیستم های جستجو مانند یاهو و گوگل شناسایی شوند، ناگزیر به استفاده از نرم افزار مدیریت محتوا هستید، در غیر این صورت همان صفحات ثابت برای شما كفایت خواهد كرد.
از منظرهای مختلف
انتخاب نرم افزار مدیریت محتوا را از منظرهای مختلف می توان بررسی كرد. به عنوان مثال می توان چند نكته را مورد توجه قرار داد و نرم افزارهای متعدد را با آن فیلتر كرد، یا فهرستی از قابلیت های خاص را تهیه و انطباق قابلیت های مختلف نرم افزارهای گوناگون را با آن بررسی كرد. توصیه می كنیم كه از هر دو منظر به موضوع انتخاب بهینه نرم افزار مدیریت محتوا نگریسته شود تا انتخابی جامع و مانع صورت گیرد.
انتخاب از منظر نكته های كلیدی
اول؛ به طور عمومی این گونه تصور می شود كه تمام نرم افزارهای مدیریت محتوا برای تولید، تغییر، انتشار و نگهداری محتوا به كار می روند و كار دیگری برای انجام ندارند. كاركرد اصلی نرم افزارها و شیوه مدیریت محتوا را در همین قدم باید زیر ذره بین قرار داد. به عنوان مثال نرم افزار WordPress برای ایجاد وبلاگ شخصی و خرده وب سایت ها استفاده می شود. از Drupal و Plone برای ایجاد وب سایت های بزرگ و متعدد استفاده می شود. همچنین باید در شیوه مدیریت محتوا نیز دقیق شد. برخی از نرم افزارهای ایجاد وبلاگ اجازه تعریف صفحه نمی دهند و تمام كارها را به صورت خودكار (هوشمند) انجام می دهند. دوم؛ كار با محتوا به شكل ذاتی با امكانی به نام ویرایشگر گره خورده است. ویرایشگر بخشی از نرم افزار محسوب می شود كه بین كاربر و نرم افزار قرار گرفته و دریچه ای است كه محتوا را از كاربر دریافت كرده یا برای ایجاد تغییر در اختیار كاربر قرار می دهد. برخی از نرم افزارها از ویرایشگرهای ضعیف استفاده می كنند كه امكانات مختصری دارند. برخی دیگر این ضعف را با امكان افزودن نرم افزارهای ویرایشگر مرتفع ساخته اند. ویرایشگر مطلوب باید از دسته ویرایشگرهای WYSIWYG باشد. البته این گونه از ویرایشگرها با امكاناتی همراه هستند كه كمتر مورد استفاده قرار می گیرند. اگر به ویرایشگرهای ساده نیاز دارید، از انواع WYSIWYG صرف نظر كنید. در ضمن WYSIWYG مخفف عبارتی است كه ترجمه اش می شود محتوا به همان صورتی نمایش داده می شود كه وارد ویرایشگر شده است. سوم؛ این مورد را به دقت مورد بررسی قرار دهید كه آیا نرم افزار مورد نظر شما امكان مدیریت منابع محتوایی دیگر مانند انواع فایل و تصاویر را مهیا كرده است یا خیر. اغلب نرم افزارهای مدیریت محتوا از این مشكل رنج می برند و امكانات مناسبی عرضه نمی كنند. در ضمن به غنای امكانات مدیریتی تصاویر دقت و شیوه های علامت گذاری فایل ها بیشتری داشته باشید. چهارم؛ امكان جستجو از جنس امكانات حیاتی سیستم هاست. بیشتر كاربران، وب سایت ها را از طریق وب سایت های جستجو پیدا می كنند. غنای امكانات جستجو تضمین می كند كه وب سایت به سهولت قابل دسترس است. اغلب نرم افزارهای مدیریت محتوا شامل بخشی ذیل عنوان مدیریت جستجو (Search management) هستند، اما كیفیت در موارد مختلف متفاوت است. منابع متعددی در این باره صحبت كرده اند و استفاده از آنها اكیدا توصیه می شود. شك نكنید كه امكان جستجوی اغلب نرم افزارهای مدیریت محتوا برای فعالیت های جدی كفایت نمی كند. پنجم؛ این نكته بدیهی را به خاطر بسپارید كه تكنولوژی نرم افزاری نباید شیوه نمایش محتوا را مشخص كند، بلكه چگونگی نمایش محتوا باید به طور كامل توسط كاربر مدیریت شود. ارائه چنین امكانی به معماری نرم افزار بستگی دارد. بسیاری از نرم افزارهای كنونی از معماری MVC پیروی می كنند كه محتوا در لایه ای مستقل (Content) نگهداری می شود و در لایه ای دیگر نمایش (Design) داده می شود. برنامه نویسانی كه به تجربه های موفق دیگران وقعی نمی نهند و بر شیوه نه چندان موثر خود اصرار می ورزند كم نیستند و باید از این دست نرم افزارها اجتناب كرد. ششم؛ استراتژی سازمانی و سیاست شركت ها جایگاه مخاطب را مشخص می كند. چنانچه این امر از موارد ضروری قلمداد شود، باید از نرم افزارهایی بهره برد كه امكان گردآوری و دسته بندی نظرات كاربران را فراهم سازند. اغلب نرم افزارها امكاناتی در این باره عرضه می كنند كه برای امور ساده كفایت می كند. در كاربری های جدید باید از امكاناتی حرفه ای مدد جست كه برقراری ارتباط دوطرفه با مخاطب را در اختیلر مدیریت قرار می دهد. هفتم؛ اینكه حدود و ثغور اختیارات و بازه عمل كاربران مشخص شود از مهم ترین ویژگی های نرم افزارهای فاخر است. غنای این امكانات به كاربری وب سایت و تعداد مخاطب و كاربران پشتیبان مربوط می شود. برخی از نرم افزارها می توانند به دقت مشخص كنند كه كدام كاربر، در كدام بخش ها، چه نقش هایی (Roles) دارد و مجاز (Permission) به انجام كدام كار است. حتی چگونگی انجام كارها نیز در برخی نرم افزارها قابل تعریف است. در نرم افزارهای فاخر می توان جریان محتوا (Workflow) را به طور كامل تعریف، مدیریت و حتی ارزیابی كرد.
- هشتم؛ اینكه بتوان به نسخه های قبلی محتوا دسترسی داشت
برای برخی از افراد و سازمان ها واجد اهمیت است. این امكان اغلب با عنوان Versioning در نرم افزارهای مدیریت محتوا قرار می گیرد و استفاده از آن چندان ضرورت ندارد. بیشتر دانش نامه ها و وب سایت های خبری از طرفداران این امكان هستند. نهم؛ بسیار مشاهده شده كه یك سازمان واحد نیاز به راه اندازی و مدیریت چندین وب سایت دارد و برای هر یك، از نرم افزاری مشابه و مستقل استفاده كرده است. برخی از نرم افزارهای مدیریت محتوا امكانی تحت عنوان Multiple Website دارند كه به مدد آن می تواند چندین وب سایت مختلف را با دامنه های متفاوت با یك نرم افزار واحد راه اندازی و مدیریت كرد. این امكان بیش تر مطلوب سازمان ها بود، اما افراد حقیقی نیز چندی است كه از این امكان بهره می گیرند و بعید نیست كه ظرف دو سه سال آینده به امكان اصلی بسیاری از نرم افزارهای مدیریت محتوا تبدیل شود. دهم؛ پشتیبانی از زبان های مختلف به اهداف مالكان نرم افزار مدیریت محتوا مربوط می شود. چنانچه قرار باشد از زبان های دیگر مانند عربی و انگلیسی و سواحیلی و اردو و اسپانیولی و پرتغالی پشتیبانی شود، همان بهتر كه از نرم افزاری استفاده شود كه این امكان را به صورت ذاتی در خود دارد. این قبیل نرم افزارها را در اصطلاح Multilingual خطاب می كنند. همچنین برای پشتیبانی از زبان فارسی باید نرم افزار از UTF-8 پشتیبانی كند. یازدهم؛ این كه كدام یك از نكات فوق ارجحیت دارند به مراجعی مربوط می شود كه قصد راه اندازی وب سایت را دارند. شاید نكته هفتم (نقش ها و مجوزها) از نكته دوم (ویرایشگر) اهمیت بالاتری داشته باشد. امنیت دسترسی ها و امكان انتخاب دستی URL برای هر مطلب و امكان تعریف Metadata برای هر مطلب و امكان دسته بندی های متنوع و پشتیبانی از RSS و پشتیبانی از CSS و تكنولوژی های توسعه و دسترسی به منابع آموزشی و موارد دیگر را نیز می توانند در زمره نكات مهم قرار داد. در بخش بعدی، فرایند انتخاب نرم افزار مدیریت محتوا را از منظری دیگر مورد بررسی قرار خواهم داد.
انتخاب از منظر ویژگی های فنی
پیش از آغاز این بخش، ذكر این نكته لازم است كه نرم افزارهای مختلف از منظر ویژگی های فنی توسط منابع و مراجع مختلف در دسته های متفاوتی قرار می گیرند كه برای مخاطب عام معنادار هستند. در صورتی كه مخاطب خاص می داند وضعیت فلان نرم افزار در فلان دسته بندی ضعف قلمداد می شود یا خیر.
- اول؛ نیازمندی های فنی (System Requirements)
نرم افزار را از منظر بستر فنی مورد بررسی قرار می دهد. نوع سیستم عامل، وب سرور، پایگاه داده، مجوزها، زبان برنامه نویسی و غیره در این دسته قرار می گیرد. به طور خلاصه می توان گفت كه نرم افزارهای متن باز مبتنی بر زبان برنامه نویسی PHP و پایگاه داده MySQL و وب سرور Apache در اولویت قرار دارند. برای سیستم های بزرگ استفاده از پایگاه داده شئ گرای PostgreSQL توصیه می شود. دیگر این كه اغلب نرم افزارهای جدید مستقل از سیستم عامل طراحی می شوند. هر چند ثابت شده است كه كارایی سیستم عامل لینوكس بالاتر است.
- دوم؛ امنیت (Security)
از ویژگی های بسیار حیاتی است كه از جنبه های مختلف در انتخاب نرم افزار تاثیر خواهد داشت. مواردی چون تصدیق هویت (Authentication) و SSL و مجوزهای دسترسی مشروط مانند Captcha و مدیریت نشست ها (Session Management) در این حوزه بررسی می شوند. در صورت امكان توصیه می شود كه مطالعه جامعی در این باره توسط كارشناسان فنی مجموعه انجام شود. این را هم بگوییم كه نرم افزارهای كنونی به پشتیبانی از گونه های مختلف Authentication مانند Granular و Kerberos و LDAP و غیره اكتفا می كنند.
- سوم؛ پشتیبانی (Support)
از موارد حائز اهمیت در انتخاب نرم افزار است. امكان دریافت خدمات حرفه ای، مشاوره، دسترسی به انواع مكتوبات، وب سایت های مرجع، كنفرانس های منطقه ای، دسترسی به مراكز داده حرفه ای طرف قرارداد با توسعه دهندگان نرم افزار و... ذیل امنیت مورد بررسی قرار می گیرند. این كه بالاخره مرجعی برای رفع مشكلات وجود داشته باشد و حتی بتوان در ازای صرف هزینه مشورت دریافت كرد، برای برخی سازمان ها اهمیت دارد. این موارد كمتر برای افراد حقیقی مهم تلقی می شوند، هر چند قابل اغماض نیستند.
- چهارم؛ سهولت استفاده (Ease of Use)
به امكاناتی اشارت دارد كه تسهیل كننده مدیریت محتوا و كاربران باشند. امكان آپلود یك باره تعداد زیادی فایل (Mass Upload)، امكان ورود محتوا به صورت Drag & Drop، امكان پیش نمایش وب سایت (Prototyping)، امكان لغو دستورات (Undo)، امكان تبادل فایل های فشرده (Zip Archives)، امكان استفاده از ویرایشگر WYSIWYG، امكان تعریف آدرس های دلخواه (Friendly URLs) و امكان مدیریت كامل بر تصاویر از جمله مواردی است كه موجب سهولت در استفاده از نرم افزار خواهد شد. سرعت، دقت و لذت كار با نرم افزار با استفاده از این امكانات افزایش قابل توجهی خواهد داشت.
- پنجم؛ كارایی (Performance)
شامل موارد پیشرفته ای چون نگهداری موقت محتوا برای درخواست های متعدد (AdvancedCaching)، امكان تبادل غیرهمزمان داده میان پایگاه داده ها (Replication) و امكان مدیریت درخواست میان سرورهای مختلف (Load Balancing) می شود. این گونه امكانات اغلب مورد استفاده وب سایت های بزرگ قرار گرفته و برای منابع محتوایی محدود اهمیت ندارد.
- ششم؛ ابزارهای مدیریتی (Management Tools)
كه به طور كامل در اختیار مدیریت مجموعه قرار می گیرد و از موارد فوق العاده مهم در انجام بهینه مدیریت محسوب می شود. مدیریت تبلیغات، مدیریت منابع محتوایی مانند تصاویر و فایل های متنوع، مدیریت دسترسی به بخش های مهم، مدیریت چند وب سایت ذیل یك نرم افزار، مدیریت محتوای اضافی، مدیریت آمارها، مدیریت جریان كاری مجموعه و مدیریت قالب های بصری در این حوزه مورد بررسی قرار می گیرند. توجه به این بخش اهمیت وافری برای مالكن وب سایت های بزرگ و پرمخاطب دارد. اغلب نرم افزارهایی كه با عنوان پورتال (Portals) و دانش نامه (Wikis) منتشر می شوند در این زمینه غنی از امكانات هستند.
- هفتم؛ امكانات تعاملی (Interoperability)
مورد نیاز تمام مجموعه هاست. این موارد بیشتر در نرم افزارهایی مطرح می شوند كه با عنوان شبكه های اجتماعی (Social Network) منتشر می شوند. پشتیبانی از RSS و UTF-8 و WebDAV و سازگاری با XHTML در این حوزه بررسی می شود. هر چه امكانات تعاملی وب سایت بالاتر باشد، امكان مشاركت مخاطبان در جریان محتوا افزایش خواهد یافت.
- هشتم؛ انعطاف (Flexibility)
بیشتر مفهوم فنی دارد و به امكاناتی اشاره می كند كه موجب دسترسی آسان تر به محتوا و مدیریت بهتر مجموعه می شوند. به عنوان مثال امكان بازنویسی آدرس اینترنتی برای هر صفحه (URL Rewriting) و امكان تعریف اطلاعات تكمیلی (Metadata) و امكان تولید محتوا و استفاده متعدد از یك محتوا (Content Reuse) یا پشتیبانی از امكان فنی CGI-Mode كه برای برخی مجموعه های ضروری قلمداد می شود از این موارد است. چنانچه دو نرم افزار را كه تفاوت های در این حوزه دارند با یكدیگر مقایسه كنید، خواهید دید كه استفاده از نرم افزاری كه شامل این امكانات است برای پشتیبان و مخاطب سهل تر خواهد بود.
- نهم؛ امكانات ذاتی (Built-in Applications)
شامل تمامی امكانتی است كه در سیستم های مختلف ذیل عناوین Module و Component شناخته می شوند و انجام فعالیت های اصلی مجموعه های تحت وب را در اختیار دارند. تمام آنچه كه بلاگ، امكان چت، امكان دسته بندی، انواع گزارش گیری ها، تقویم، پرسش های مكرر، نظرسنجی، رای گیری، نظرات كاربران، نقشه وب سایت، امكان RSS و ویكی خطاب می شوند در این بخش قرار می گیرند. تنوع امكانات در این بخش به نوع نرم افزار بستگی دارد. به عنوان مثال نرم افزار e107 در این باره فوق العاده فقیر است و برای پیاده سازی وب سایت های بزرگ مناسب نیست، حال آنكه نرم افزارهای Drupal و TikiWiki غنی از انواع امكانات هستند. ذكر این نكته ضرورت دارد كه برخی امكانات به صورت ذاتی در بطن نرم افزار تعبیه نشده است. با مراجعه به وب سایت مرجع نرم افزار می توان از امكانات متعددی كه در گذر زمان توسعه داده شده است استفاده كرد و دامنه فعالیت های نرم افزار را توسعه داد.
دهم؛ تجارت الكترونیك (eCommerce)
چند صباحی است مورد توجه اغلب توسعه دهندگان نرم افزارهای مدیریت محتوا قرار گرفته است و امكاناتی برای پشتیبانی از آن در بطن نرم فزارها قرار گرفته است. البته هستند نرم افزارهایی كه به طور اختصاصی برای این كار طراحی و تولید شده اند. برخی از نرم افزارها امكانات ضعیفی در این حوزه عرضه كرده اند، اما بستر لازم برای توسعه این قبیل امكانات رادر بطن نرم افزار لحاظ شده است. برخی دیگر در این زمینه هم فقیر محسوب می شوند.
نتیجه گیری
به طور قطع نمی توان گفت كه فلان نرم افزار برای استفاده همگان مناسب است، اما تجربه های موفق بسیاری از شركت ها خبر از موفقیت عام برخی نرم افزارها می دهد. از آنجا كه استفاده از نرم افزارهای مبتنی بر زبان PHP را برای داخل كشور توصیه كردیم، می توانیم چند نرم افزار را برای كارهای مختلف معرفی كنیم. بدون شك Drupal بهترین گزینه برای وب سایت های پر ترافیك و بزرگ است كه قابلیت مدیریت چندین زیر وب سایت را نیز مهیا كرده است. نرم افزارهای Joomla و mambo برای راه اندازی وب سایت های متوسط مناسب هستند. هرچند نرم افزار Movable Type با زبان Perl نوشته شده، اما همراه با WordPress بهترین گزینه برای دارندگان وبلاگ ها و وب سایت های جمع و جور محسوب می شوند. نرم افزار MediaWiki به عوان گزینه اول و TikiWiki به عنوان گزینه بعدی برای راه اندازی دانش نامه مناسب هستند. شرایط نرم افزارهای انجمن (Forum) مانند گذشته نیست و بسیاری از نرم افزارهای مدیریت محتوا امكانات مشابه و گاهی قوی تر عرضه می كنند. برای راه اندازی شبكه اجتماعی می توان از Drupal و Elgg استفاده كرد. نرم افزارتجارت الكترونیك دوران ابتدایی رشد خود را طی می كنند و مانده است كه بالغ شوند، اما OSCommerce برای استفاده گزینه مناسبی است. علاوه بر این حداقل بیست تا سی نرم افزار متن باز دیگر هم هستند كه برای استفاده مناسب هستند. امیدواریم در آینده نزدیك مطالعه ای موردی ترتیب داده و نرم افزارهای معروف Plone و Drupal و Liferay را از جنبه های مختلف برای استفاده در سازمان های بزرگ مورد بررسی قرار دهیم.
نویسنده: جواد زارعی