موضوع صنایع ارز بر و انرژی بر یکی از موضوعات پرچالش در دوره های مختلف بوده است زیرا بخش خصوصی معتقد است با توجه به زیان ده بودن این صنایع باید شیوه های تخصیص یارانه انرژی را به این صنایع تغییر داد و اصولا یارانه آنها را حذف کرد و از سوی دیگر موضوع اشتغالزایی و رونق صوری این واحدهای تولیدی هم مورد توجه دولت قرار 'گیرد.
اما با توجه به شرایط کنونی کشور و نیاز به توسعه و رونق اقتصادی در صنایع کشور، به نظر می رسد که وقت آن رسیده که دولت تمهیداتی برای رونق واقعی این واحدها و از سوی دیگر موضوع یارانه های سرسام آور انرژی داشته باشد. بخش خصوصی معتقد است که پس از افزایش قیمت نفت، این واحدها با حمایت دولت ها و یارانه های انرژی تاسیس شده و همواره بر پایه این دو اصل به حیات خود ادامه می دهند در غیراینصورت ترازنامه این شرکت ها با زیان زیادی مواجه است.
در بخشی از این گزارش آمده است: در چهل سال اخیر تاسیس صنایع ارز بر و انرژی بر مانند تصفیه آلومینیوم، ذوب فولاد، تولیدات شیمیایی، به ویژه پتروشیمی و سیمان مورد حمایت دولتمردان قرار گرفته است. سهام این گونه شرکت ها به عمود خیمه بورس سهام تهران تبدیل شده و سهام کارخانه های تولیدی کارگر بر مانند لوازم خانگی، نساجی، چرم، کفش، کشت و صنعت و واحدهای تولیدی تخم مرغ و در این بورس کمرنگ تر است.
اما باید توجه داشت که این رویه مشکلات بزرگی را در کشور به دنبال دارد که یکی از آنها انرژی بر بودن این صنایع است. با افزایش قیمت نفت در وایل دهه ۵۰، فروش بی حساب دلارهای ناشی از صادرات نفت و گاز به بانک مرکزی باعث لطمه به تولید داخلی از طریق افزایش مصنوعی ارزش ریال و انباشت تورم شدید از طریق گسترش حجم نقدینگی شد. از سال ۱۳۵۲ به بعد شبکه های عظیمی از بانک ها، شرکت های سرمایه گذاری، واسطه ها و دولتمردان با ایجاد واحدهای تولیدی، نه الزاما اقتصادی، به جذب هرچه بیشتر رانت های ارز، انرژی و آب پرداختند. مثلا در سال ۱۳۹۲ ارزش نفت و گاز مصرفی در داخل کشور به قیمت های صادراتی همان سال، معادل ۱۸۲ میلیارد دلار بوده است.
در چهل سال اخیر تاسیس صنایع انرژی بر مانند تصفیه آلومینیوم، ذوب فولاد، تولیدات شیمیایی به ویژه پتروشیمی و سیمان، در پایخت و استان هایی مانند خراسان، اصفهان، آذربایجان، خوزستان و مرکزی مورد حمایت دولتمردان قرار گرفت و این صنایع با استفاده از یارانه های انرژی به فعالیت خود ادامه دادند. در واقع این یارانه ها موجب شده است که مدیریت بحران زده منابع، تجارت و صنایع از چشم مسئولان کشور دور بماند. براین اساس بخش خصوصی با اشاره به دلایل زیر، رونق این واحدها را تنها مرهون یارانه انرژی می داند.
رونق صوری برخی شرکت ها در تابلوهای بورس
۱- دوام عمده ترین شرکت های بورس فعلی به ظاهر پررونق، مرهون ادامه تزریق یارانه های هنگفت انرژی است. در صورت اجرای کامل قانون خوب و لازم الاجرای هدفمندی یارانه ها گردانندگان این شرکت ها ناگزیر خواهند بود بار دیگر با صرف هزینه کلان خطوط تولیدی خود را با شرایط رقابتی و اقتصاد بدون رانت سازگار کنند.
۲- قوانین مالیاتی و قانون تجارت، شیوه محاسبه و ذخیره گیری استهلاک را بر مبنای ارزش دفتری ساختمان و ماشین آلات قرار داده است که این ارزش دفتری در طول زمان به علت تورم شدید ناشی از بیماری هلندی، نسبت به ارزش روز به شدت کاهش می یابد.
بنگاه هایی که دارایی انبوه، قدمت زمانی و تجربه زیاد دارند به تدریج از سرمایه تهی می شوند. به علت عدم محاسبه هزینه استهلاک واقعی هر سال قسمتی از سرمایه آنها را سود در نظر می گیرند و پس از پرداخت ۲۵ درصد آن به صورت مالیات به دولت، بقیه این سود واهی در اختیار سهامدار قرار می گیرد.
از نظر اشتغالزایی این صنایع باید گفت به طور طبیعی تاسیس هر واحد تولیدی اشتغال زا است اما آنچه محدودیت منابع سرمایه گذاری ایجاب می کند آن است که در یک صنعت خاص، چه میزان سرمایه برای اشتغال هر نفر لازم است. از این دیدگاه، به طور حتم اشتغال زایی صنایع سبک مانند کارخانه های تولید لوازم مصرفی و بخش کشاورزی و کشت و صنعت ها با سرمایه گذاری مشابه، چندین برابر صنایع انرژی بر است.
یارانه انرژی پرداختی به ازای تولید یک تن فولاد در صنایع ایران
براین اساس، فرآیند فولاد سازی در ایران عمدتا به روش احیای مستقیم با بکارگیری گاز طبیعی به عنوان عامل احیا صورت می گیرد و محاسبات نشان می دهد که کارخانه های تولید فولاد به روش احیای مستقیم تنها ۲۱.۱۲ دلار از ۱۳۹ دلار هزینه انرژی را پرداخت و مابقی را که حدود ۱۱۸ دلار در تن است تحت عنوان یارانه بی هدف دریافت و به تولید فولاد کشور وجاهت اقتصادی می دهند.
مراحل اصلی تولید فولاد در این فرآیند عبارتند از گندله سازی، احیای مستقیم و تبدیل آهن اسفنجی ناشی از احیا به فولاد در کوره های قوس الکتریکی. براساس اطلاعات منتشر شده توسط سازمان بهره وری انرژی ایران، در سه مرحله گندله سازی، احیای مستقیم و روش کوره قوس الکتریکی به ۳۲.۵ متر مکعب گاز طبیعی و ۸۵۶ کیلووات ساعت برق نیاز است.
براساس بررسی های صورت گرفته، کل فرآیند سه مرحله اصلی تولید یک تن فولاد احیا مستقیم با مصرف ۵۵۶ مترمکعب گاز طبیعی صورت می پذیرد. اکنون که قیمت نفت و به تبع آن قیمت گاز طبیعی در دنیا کاهش یافته است قیمت گاز طبیعی صادراتی ایران به عراق به ازای هر مترمکعب ۲۵ سنت است. بنابراین به ازای تولید یک تن فولاد در این کارخانه ها ارزش انرژی مصرف شده ۱۳۹ دلار است.
در حال حاضر قیمت فروش گاز طبیعی به صنعت فولاد در کشور ۱۳۲۰ ریال برای هر متر مکعب است که با نرخ تبدیل دلار معادل ۳۵۰۰۰ ریال ۳.۸ سنت می شود. بنابراین کارخانه های تولید فولاد به روش احیای مستقیم تنها ۲۱.۱۲ دلار از ۱۳۹ دلار هزینه انرژی را پرداخت و بقیه را که حدود ۱۱۸ دلار در تن است تحت عنوان یارانه بی هدف دریافت و به تولید فولاد کشور وجاهت اقتصادی می دهند.
قیمت شمش فولاد ایران در ژانویه ۲۰۱۶ برابر با ۲۸۹ دلار در هر تن بوده است. پس سهم یارانه مخفی انرژی در صنعت فولاد گازی برای یک تولید یک تن شمش فولاد فقط در سه فرآیند اصلی تقریبا ۴۱ درصد از قیمت فروش آن را تشکیل می دهند.
در سال ۲۰۱۴ تولید فولاد به روش احیای مستقیم در ایران ۱۴.۶ میلیون تن بوده است. می توان گفت در این سال ۱.۷۲۲.۸۰۰.۰۰۰ دلار یارانه مخفی انرژی به صنعت فولاد گازی کشور پرداخت شده است. اما در چنین شرایطی متاسفانه، صنعت فولاد به روش احیای مستقیم با استفاده از گاز طبیعی را سودآور می دانند و برای تولید این نوع فولاد تا میزان ۵۵ میلیون تن در سال برنامه ریزی کرده اند.