مدل‌های پیاده سازی دولت الکترونیک

دولت الکترونیک یکی از پدیده های مهم حاصل از به کارگیری فناوری اطلاعات وارتباطات است که پیاده سازی آن تحولی بس عمیق در نحوه زندگی، اداره ورهبری کشورها داشته و ترکیبی از فناوری اطلاعات و شبکه اطلاع رسانی وب استکه هدف آن، ارائه مستقیم خدمات به شهروندان، کارکنان دولت، بخشهای تجاری وسایر بخشهای دولت است.
این مقاله که با هدف شناخت و بررسی مدلهای پیاده سازی دولت الکترونیکنگاشته شده به تشریح و معرفی عمده ترین مدلهای استقرار دولت الکترونیک میپردازد و در آن مدلهایی همچون مدل سازمان ملل، مدل لاینه - لی موردبحث وبررسی قرار می گیرند. این مدلها اگرچه ازنظر تعداد مراحل استقرار بایکدیگر متفاوت به نظر می رسند ولی ماهیتاً وجوه مشترکی نیز دارند که باعثگردیده تا همگی آنها در پیاده سازی دولت الکترونیک موردتوجه قرار گیرند.
فرایند توسعه و پیاده سازی دولت الکترونیک یک فرایند پویا و جامع است. (۱)نکته ای که دراینجا باید به آن اشاره کرد آن است که باتوجه به اینکه شرایطکشورهای گوناگون جهان تا حدودی با یکدیگر متفاوتند و هریک از آنها ازپیاده سازی دولت الکترونیک مقاصــد ویژه ای را دنبال می کنند، بنابراین،نمی توان یک روش یکتا را برای همه آنها تجویز کرد. (۲) بنابراین، فرایندتوسعه دولت الکترونیک باید برپایه شناخت و تحلیل درست از شرایط محیطیانجام گیرد. به عبارت دیگر، فرایند الکترونیک کردن دولت دارای ماهیتیاستراتژیک است. (۳)
به همین دلیل، در شروع پیاده سازی دولت الکترونیک ضمن توجه به هریک ازمراحل استقرار وچالشهای آن، پاسخ به برخی از پرسشها ضروری است.
در این زمینه تحقیقی از سوی گروه استراتژی بین المللی شورای پاسیفیک صورتگرفته و نتایج آن توسط پنج شـــرکت بزرگ طراحی استراتژی های موفقیت آمیزپیاده سازی دولت الکترونیک ارائه شده است که بر اساس آن در شروع پیادهسازی دولت الکترونیک در هر کشور باید به ۱۰ سؤال زیر پاسخ داد:
۱) چرا به دنبال الکترونیک کردن دولت هستیم؟
۲) آیا ما چشم انداز روشن و اولویتهای مشخصی برای دولت الکترونیک داریم؟
۳) ما برای چه نوعی ازمدلهای دولت الکترونیک آمادگی داریم؟
۴) آیا اراده و تعهد سیاسی لازم برای هدایت تلاشهای مربوط به دولت الکترونیک وجوددارد؟
۵) آیا بهترین پروژه های پیاده سازی دولت الکترونیک را انتخاب کرده ایم؟
۶) چگونه باید پروژه های دولت الکترونیک را طراحی وهدایت کنیم؟
۷) چگونه بر مقــاومت درون دولتی برای پیاده سازی دولت الکترونیک غلبه کنیم؟
۸) چگونه پیشرفت پروژه های پیاده سازی دولت الکترونیک را اندازه گیری کنیم؟
۹) نحوه ارتباط بخش دولتی و خصوصی در پیاده سازی دولت الکترونیک چگونه است؟
۱۰) دولت الکترونیک از چه راههایی و چگونه می تواند مشارکت شهروندان را در امور عمومی بیشتر و بیشتر کند؟ (۴)
● نتایج پژوهشها
در این مقاله درباره نحوه گسترش دولت الکترونیک کشورهای مختلف جهانتحقیقاتی به عمل آمده است که براساس آن می توان شاهد روندها و کارهایهمانندی میان آنها بود و به نتایج زیر رسید:
۱) هر کدام از منابع علمی و پژوهشی، مدل و یا متدولوژی خاص خود را برایتشریح مراحل موردنیاز جهت پیاده سازی دولت الکترونیک ذکر کرده اند؛
۲) پیاده سازی دولت الکترونیک به مثابه انتقال از یک نوع سیستم حکومتی بهنوع دیگری از اداره امــور است، بنابراین، متدولوژی های پیاده سازی دولتالکترونیک ماهیتی تکاملی دارند و بیشتر شبیه به ساخت یا ایجاد یک سیستمجدید هستند؛
۳) به نظر می رسد که فرایند ایجاد و توسعه دولت الکتــرونیک یک فرایند پیوسته است و به طور معمول در ۴ و یا ۵ گام پیموده می شود.
با پژوهشهای متعددی که درباره روند گسترش دولت الکترونیک در نقاط مختلفجهان و در طول سالهای گذشته انجام گردیده، مدلهای عمده زیر جهت استقراردولت الکترونیک شناسایی شده اند که در جدول شماره یک به طور خلاصه آمدهاند.
‌● مدلهای پیاده سازی دولت الکترونیک
از بین مدلهای مختلف پیاده سازی دولت الکترونیک که در جدول شماره دو بهآنها اشاره شده است، مدلهای سازمان ملل، لاینه و لی و گــــروه گارتنر بهدلیل اهمیت بیشترشان به طور مشروح معرفی می شوند.
الف) مدل سازمان ملل: در پژوهشی که در سال ۲۰۰۲ میلادی توسط سازمان مللانجام گرفته، یک مدل پنج مرحله ای برای پیاده سازی دولت الکترونیک مشخصشده است. سازمان ملل این مدل را برای تعیین وضعیت تکامل کشورها ارائه کردهو درعین حال میزان آمادگی آنها را برای پذیرش فناوری اطلاعات نشان می دهد.
تاکید این مدل که نگرش کاربردی دارد بر روی کاربران و نیز نوع و تعدادخدمات ارائه شده به آنان متمرکز است. شناسایی هرکدام از این گامها بابررسی وضعیت دولت الکترونیک در کشورهای عضو سازمان ملل و چگونگی توسعه آندر جهان صورت گرفته است. این گامها عبارتند از:
گام اول، پیدایش (ظهور): در این مرحله کشورها ازطریق ایجاد یک وب سایتکوچک در وب حضور می یابند. ادارات دولتی سایتهای اینترنتی خود را ایجاد میکنند. همچنین اطلاعات موجود بر روی این وب سایت ها شکل غیرکافی و ایستادارند و به ندرت به روز می شوند و اطلاعات لازم برای نشان دادن نحـــوهدسترسی به خدمات به کاربران داده نمی شود. اطلاعات به طور معمول به شکلمحصولات، خدمات، آدرسها و ارتباط با سایر وب سایتها است و در نهایت به شکلپاسخ دادن به سوالهای معمول قابل دسترسی است.
گام دوم، ارتقا (توسعه): اطلاعات موجود بر روی سایتها افزایش می یابند وسایتهای اینترنتی پویاتر می شوند. تعداد صفحات وب افزایش می یابند.
اطلاعات به شکل پویا ارائه و دفعات به روز شدن آن زیاد می شوند. همچنیندرجه تنوع اطلاعات و محتوای آنها بالا می رود و به شکل کاتالوگ، خبرنامه وموتورهای جستجو قابل دستیابی هستند.
گام سوم، تعامل: ارائه اطلاعات در این مرحله برپایه نیاز مراجعانسازماندهی می شود و کاربران می توانند با پست الکترونیک یا پرکردن فرمهایالکترونیک با سازمان خود ارتباط برقرار کنند. در این مرحله ارتباط دوسویهرسمی بیشتری میان مشتریان و سازمان برقرار می شود.
همچنین بانکهای اطلاعاتی با موتور جستجو در اختیار کاربران قرار می گیردتا امکان تبادل اطلاعات با سازمان خود را بیابند. مشتریان امکان خودی کردنمحصولات و خدمـــــات بر خط را خواهند داشت؛ یعنی، می توانند تنها محصولاتو اطلاعاتی را ببینند که موردنیازشان است.
گام چهارم، تراکنش (تبادل): طی این مرحله، کاربران می توانند از خدمات بهصورت برخط استفاده کنند، جهت دریافت خدمات و اطلاعات و محصولات روی خطمبلغ موردنظر خود را پرداخت کنند و معاملات مالی با امنیتی را به صورتبرخط انجام دهند.
ارتباطات در این مرحله به شکل زنجیره ای است کــــه بین خدمات و محصولاتبرقرار می شود تا بالاترین میزان رضایت کاربران تامین شود. به علاوه برروی حریم افراد، تایید صحت ارتباطات، اعتبار تبادلات، یکپارچگی و عدمتکرار تمرکز می شود.
گام پنجم، یکپارچگی (ادغام): در این مرحله، همه خدمات و اطلاعات دولتی، بهسادگی در اینترنت قابل دسترسی هستند. کلیه وظایف الکترونیک یکپارچه شدهاند و در فضای الکترونیک خطوط متمایزکننده ادارات برداشته شده اند.
پژوهشهایی که توسط سازمان ملل انجام گرفته، نشان دهنده این مطلب است که درسال ۲۰۰۲ میلادی، ۳۲ کشور جهان در مرحله پیدایش، ۶۵ کشور در مرحله ارتقا،۵۵ کشور درمرحله تعامل و ۱۷ کشور در مرحله تراکنش قرار داشته اند و هیچ یکاز کشورهای جهان به مرحله یکپارچگی نرسیده اند. (۶) همچنین کشورهای فقیر وعقب مانده جهان بیشتر در گام نخست گسترش دولت الکترونیک جای دارند. ایرانو برخی از کشورهای روبه توسعه، کشورهای آسیای مرکزی و برخی از کشورهایخاورمیانه در مرحله ارتقا جای دارند.
کشورهای اروپایی و برخی از کشورهای عربی مانند امارات متحده، کویت، مصر،مغرب، اردن و عربستان سعودی در مرحله تعامل قرار دارند. پیشگامان دولتالکترونیک درجهان مانند کانادا، انگلستان، سنگاپور، آمریکا و استرالیا درمرحله تراکنش هستند و با وجود اینکه هنوز هیچ کشوری به مرحله یکپارچگی دستنیافته است، اما انگلستان و سنگاپور از پیشگامان ورود به این مرحلههستند.(۶) جدول شماره دو وضعیت هر یک از کشورهای بررسی شده را ازنظر قرارداشتن درهریک از مراحل فوق نشان می دهد.
در پایان گفتنی است که آرمان کشورها از استقرار دولت الکترونیک لزوماًپیمودن تدریجی و گام به گام این مراحل نیست. به طوری که برخی از کشورهارسیدن به فازهای تعامل یا تراکنش را به عنوان آرمان خود برگزیده اند.نتایج بیشتری از این مدل و تحقیقـــات مرتبط با آن در فصل بعدی ازنظر میگذرد. (۶)
ب) مدل لاینه - لی: این مدل توسط کارن لاینه، استاد دانشکده مسائل امورشهری و جونگ وولی، استاد دانشکده تجاری دانشگاه نوادا لاس وگاسارائـــــــه و برپایه یکسری امکان سنجی های مدیریتی، سازمانی و فنی و طبقتجربیات ایالات متحده بنا شده است. این بحث از دولت ایالتی نشأت می گیرد ونوآوریهای مدل در دو سطح دولت محلی و مرکزی کاربرد دارد. (۵)
طبق نظر این دومحقق برای ایجاد یک دولت الکترونیک مبتنی بر اینترنت وروشهای دیجیتالی مراحل زیر ضروری است. شکل شماره یک این مراحل را به همراهابعاد آنها نشان می دهد.
مرحله اول، فهرست برداری: به دلیل درخواست شهروندان، فشار فناوری اطلاعات،بالارفتن دانش فنی کارکنان و درخواست صاحبان سهام وجود وب سایت دولتیضروری است. با ایجاد این سایت شهروندان می توانند از نحوه ارائه خدمات ونحوه خدمات بعداز آن با دریافت اطلاعاتی از سایتها و روشهای دولتی آگاهییابند. با شعار شهروندان به عنوان مشتری، مقدار اطلاعات قابل ارائه بایدافزایش یابد و با ایجاد یک سایت فهرست، امکان اتصال و استفاده برای سایرسایت ها نیز فراهم شود. (۵)
به طور معمول در سایت فهرست، موضوعها براساس وظایف یا عنوانهایوزارتخــانه ها و موسسات دولتی طبقه بندی می شوند. در ضمن برای به روز نگهداشتن سایتهای دولتی، با توجه به تغییرات متفاوتی که در روشها و مقرراتانجام می گیرد، به طور سریع باید در اطلاعات وب سایت ها اصلاحات لازم بهعمل آید. همچنین مسئولیت هرکــدام از موسسات دولتی در هماهنگی، برنامهریزی و حفظ وب سایت مشخص شود. البته ممکن است یک موسسه مرکزی مسئولیت وبسایتهای دولتی را برعهده بگیرد. در این مرحله هیچگونه تغییری به لحاظالکترونیک اتفاق نمی افتد بلکه تنها به پرکردن یکسری فرمها محدود می گردد.(۱۱)
در پایان باید گفت که ایده خدمات قابل دسترس برای همگان مستلزم روشهایبرخط و غیرالکترونیک است زیرا همگان ممکن است به امکانات اینترنتی دسترسینداشته باشند. (۵)
مرحله دوم، تراکنش: در این مرحله شهروندان روز به روز خواستار گسترش انجامکارهایشان به صورت الکترونیک هستند. بنابراین، کارگزاران، مدیران دولتی وشهروندان با بودن کانالهای ارتباطی مقدماتی برخط، به دنبال افزودن بر اینکانال های ارائه خدمات هستند. این نوع ارتباطات امید به بهبود کارایی رابرای طرفین افزایش می دهد. شهروندان به تدریج از مزایای دولتالکتــــــرونیک همچون خدمت رسانی در همــــــه اوقات روز، صرفه جویی دروقت به دلیل عدم مراجعه حضــــــوری و مواجه شدن با مشکلات رفت و آمد،ایستادن در نوبت و عدم پاسخگویی در اداره ها آگاهی می یابند. این خود باعثگسترش استفاده از دولت الکترونیک می شود. ثبت فعالیتهای وسایط نقلیه یاپرکردن فرمهای مالیاتی سرآغاز چنین خدمات تراکنش محور هستند.(۱۲)
در ایـــن مـــــرحله، روشهای ارتباطی به گونه ای تنظیم می شوند که روابطدوطرفه باشد. این توانایی باعث اعطای نقش فعال تری به شهروندان می شودزیرا آنها به طور مستقیم می توانند با مسئولان مربوط تماس برقرار کنند.درنهایت اینکه در این جامعه پاسخگویی و کیفیت سیستم های ON-LINE با سیستمهای OFF - LINE مقایسه می شود و یکپارچگی آنها مدنظر قرار می گیرد.
مرحله سوم، ادغام عمودی: هدف از این مرحلــــــه، اصلاح سیستم و روشهایخدمات رسانی است. این ضرورت به این خاطر است که بعد از راه اندازی سیستمهای ارتباطی جدید، انتظارات شهروندان افزایش پیدا می کند.
طی این مرحله اغلب سازمانهای دولتی، بانکهای اطلاعاتی خاصی دارند و طراحیو فرایندهای مشابه ندارند. لذا ادغام عمودی آنها ضروری است. به همین منظوربعضی از وظایف مشابه ابتدا همسان می شوند و این کار ازطریق یک بانکاطلاعاتی متمرکز انجام می گیرد و یا اینکه ازطریق کانال خاصی با هم ارتباطپیدا می کنند. (۵)
به عنوان نمونه ای از فعالیتهای این مرحله یک سیستم ثبت مجوز رانندگی دریک ایالت آمریکا را درنظر بگیرید. این سیستم ممکن است به یک پایگاه دادهملی که دربرگیرنده رانندگان وسایط نقلیه سنگین عبوری است، متصل شود. ازآنجا که سیستم ها به طور عمودی ادغام شده اند، به محض اینکه یک شهروندبرای یک مجوز کاری در دولت فرمی را پر می کند، این اطلاعات به سیستم مجوزکار ایالتی، دولت مرکزی و شماره تشخیص کارمند وارد و ثبت می شود.
مرحله چهارم، ادغام افقی: از آنجا که شهروندان دارای نیازهای مختلفی ازقبیل آمـــوزش، بهداشت، غدا، مسکن و... هستند، می توانند از کمکهایاطلاعاتی و خدمات دولتی این مرحله به بهترین نحو ممکن استفاده کنند. ازدیــــــدگاه آنان خدمات قابل ارائه می توانند ازطریق سیلوهای مختلف و یابه صورت یکپارچه فراهم شوند.
سازمانهای مختلف با حوزه های وظیفه ای متفاوت نیز می توانند با همدیگرهمکاری کرده و در اطلاعات یکدیگر هم سهیم شوند. به طوری که اطلاعات مشترکازطریق یک موسسه منتشر شود و همه وظایف موسسه ها را برعهده گیرد.
ازنظر فنی ادغام بانک های اطلاعاتی نامتجانس و رفع مشکلات تعارض آنهامستلزم وظایف متعدد و رفع هرگونه مانع برای دسترسی به آنهاست. از این طریقسازمانها قادر خواهند بود که از اصل صرفه جویی در مقیاس استفاده کنند وهزینه ها را کاهش دهند. به شرطی که شهروندان این ادغام را به عنوان خوشهچینی از اطلاعات یک جامعه محصور شده و یا اطلاعات منحصـــر به فرد تلقینکنند. (۱۳) (۵).
● نتیجه گیری
افزایش تقاضای دسترسی عمومی به اینترنت برای دریافت اطلاعات و خدمات ازدولت، روشهای کار و زندگی شهروندان را تحت تاثیر قرار داده است. به همیندلیل، یکی از مفاهیمی که در طول دهه اخیر به گونه ای بسیار گسترده درجوامع پیشرفته مطرح گردیده و سپس در سایر جوامع نیز با اقبال خوبی مواجهشده و حتی در بعضی از موارد با اجرای موفقیت آمیزی نیز همراه بوده است،مفهوم دولت الکترونیک است. همه این موارد بیانگر اهمیت استقرار دولتالکترونیک در هر کشور است که خود مستلزم شناخت هرچه بیشتر از مفهوم دولتالکترونیک، مزایا و خصوصیات مثبتی است که می تواند برای کشورها به همراهداشته باشد. درعین حال، پیاده سازی دولت الکترونیک مستلزم آگاهی ازتوانمندیها و ظرفیتهای کشورهایی است که قصد ایجاد آن را دارند و آن گونهنیست که بتوان آن را بدون یک تحلیل درست امکان سنجی، انجام داد. همچنین دراین زمینه مدلهای متعددی برای استقرار دولت الکترونیک شناسایی شده است کهاگرچه هریک از آنها برای معرفی این فرایند از نامها و یا اصطلاحات خاص خوداستفاده کرده اند ولی درنهایت همه آنها بازگوکننده یک مفهوم هستند. در اینمقاله ضمن اشاره به شش نمونه از این مدلها به سه مورد آنها اشاره و هرکدامبه اجمال موردبررسی قرار گرفت و درنهایت نشان داده شد که همه آنها بهمقوله پیاده سازی دولت الکترونیک به شکل تکاملی و مرحله به مرحله می نگرند.
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
منابع و مأخذ:
۱ - KELLY, CAROL(۲۰۰۳). “ELECTRONIC GOVERNMENT STRATEGIES”. A META GROUP, ADVISORY SERVICE.
۲ - TAMBOURIS, E, S. GORILAS AND G. BOUKIS (۲۰۰۳). “INVESTIGATION OF ELECTRONIC GOVERNMENT”. ARCHETYPON S.A.. ATHENS, GREECE.
۳ - BURKE, EDMUND (۲۰۰۰). “DIGITAL GOVERNMENT: THE NEXT STEP TOREENGINEERING THE FEDERAL GOVERNMENT”. ROADMAP FOR E-GOVERNMENT IN THEDEVELOPING WORLD. APRIL ۱۹.
۴ - PACIFIC COUNCIL ON INTERNATIONAL POLICY (PCIP) (۲۰۰۳). “WORKINGGROUP ON ELECTRONIC GOVERNMENT IN THE DEVELOPING WORLD”. ROADMAP FORE-GOVERNMENT IN THE DEVELOPING WORLD, APRIL ۱۹.
۵ -LAYNE. KAREN AND JUNG WOO LEE (۲۰۰۱). “DEVELOPING FULLY FUNCTIONAL:A FOUR STAGE MODEL”. GOVERNMENT INFORMATION QUARTERLY. VOL.۱۸.
۶ - RONAGHAN, STEPHEN A. (۲۰۰۲). “BENCHMARKING E-GOVERNMENT: A GLOBALPERSPECTIVE. ASSESSING THE PROGRESS OF THE UN MEMBER STATES”. UNITEDNATIONS DIVISION FOR PUBLIC ECONOMICS AND PUBLIC ADMINISTRATION -AMERICAN SOCIETY FOR PUBLIC ADMINISTRATION.. NEW YORK. MAY.
Available by: https://www.unpan.org/e-government/benchmarking۲۰% E-gov ۲۰% ۲۰۰۱.pdf.
۷ - BAUM, C.AND A. DI MAIO (۲۰۰۰). “GARTNER’S FOUR PHASES OFE-GOVERNMENT MODEL”. TUTORIALS, RESEARCH NOTE, NOVEMBER ۲۱. Availableby: https://aln. Hha.dk/ifi/hdi/ ۲۰۰۱/itstrat/ download/ gartneregovernment pdf.
۸ - GHASEMZADEH, FEREIDOUN AND HOUSEIN SAFARI (۲۰۰۳). “TRANSITION TOELECTRONIC GOVERNMENT: A PLAN FOR IRAN”. SHARIF UNIVERSITY OFTECHNOLOGY, SPRING.
۹ - EDMISTON, KELLY D. (۲۰۰۳). “STATE AND LOCAL E-GOVERNANCE: PROSPECTSAND CHALLENGES”. AMERICAN REVIEW OF PUBLIC ADMINISTRATION, VOL.۳۳,NO.۱, MARCH.
۱۰ - DELOITTE RESEARCH (۲۰۰۰). “AT THE DAWN OF E-GOVERNMENT: THE CITIZEN AS CUSTOMER”. APRIL ۲۳.
Available by: https://www.deloitte.com. ۱۱ - NEVADA STATE GOVERNOR’S OFFICE (۲۰۰۰). “PRESS RELEASE DATED”. MARCH ۸.
Available by: https://egov.state. Nv.us/ execordsilvers. Htm.
۱۲ - U.S. GENERAL SERVICES ADMINISTRATION, INTERGOVERNMENTAL ADVISORYBOARD (۱۹۹۹). “INTEGRATED SERVICE DELIVERY: GOVERNMENTS USINGTECHNOLOGY TO SERVE THE CITIZEN”. GENERAL SERVICES ADMINISTRATIONOFFICE OF INTERGOVERNMENTAL SOLUTIONS, WASHINGTON, DC.
Available by:https://policyworks.gov/ intergov/ reportsframe.html.
۱۳ - HO, A, T.(۲۰۰۲). “REINVENTING LOCAL GOVERNMENTS AND THE EGOVERNMENT INITIATIVE”. PUBLIC ADMINISTRATION REVIEW, NO.۶۲.
ترجمه :علیرضا مقدسی( کارشناس ارشد مدیریت فناوری اطلاعات و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاداسلامی - واحد تربت جام)

اپلیکیشن اندروید تلگرام اینستاگرام