مدیریت مهار سیل

سیل پدیده ای طبیعی است كه جوامع بشری آنرا به عنوان یك واقعه اجتناب ناپذیر پذیرفته اند. دسته ای از حوادث طبیعی كه انسان برآنها برچسب (بلایای طبیعی) زده است همواره و به خودی خود بلا نیستند و آنچه آنها را بلا گردانیده فعل و انفعالات اختراعی ماست.هیچ محكمه ای نسیم را به كیفرآنكه خانه عنكبوتان را ویران كرده است به عقوبت نمی رساند. آنجا كه بادآسیابها را به گردش درمی آورد محكوم نیست. اگر بشر خود وسكونتگاه واموال خودرا بدون دفاع درمعرض هجوم سیل قرار نمی داداین پدیده طبیعی درخاطره بشرچنان تصویر هول انگیزی باقی نمی گذاشت كه در صدر فهرست مخاطرات طبیعی تهدید كننده حیات جمعی قرارگیرد. چرا كه بشر درجایگاهی برتر، همین سیل مخرب را به انرژی وتولید غذایش تبدیل نموده است .بنابراین بدنام كردن سیل مارا از مسئولیت معاف نمی كند. كدام صاحب نظری است كه نداند تمدن مصر باستان تا چه حد رونق وجلال افسانه ای خودرا مدیون طغیانهای پربركت سیل بوده است .
پس برماست كه با بكارگیری اصول علمی وعملی ابنیه واماكن مسكونی واراضی ، جان خودرا برابر سیل وزیانهای آن مصون داشته یا به حداقل برسانیم.باتوجه به اینكه رویداد سیل خودناشی از عوامل متعدد طبیعی وغیرطبیعی است می توان با اعمال اقدامات مدیریتی وفنی احتمال بروز سیلاب وبه خصوص خسارات واثرات نامطلوب آنرا كاهش داد.مدیریت جامع مهار وكاهش خسارات سیل مجموعه ای از اقدامات سازه ای وغیرسازه ای ویا تلفیقی از آنهاست كه برای جلوگیری ویاكاهش ایجادسیلاب درحوضه ها ، جلوگیری ویاكاهش بروز طغیان رودخانه ها ومسیل ها وبه خصوص كاهش تلفات وخسارات ناشی از سیلاب انجام می گیرد.مدیریت مهار سیلاب باكاهش خسارات سیل كوششی است همه جانبه ومتشكل از برنامه ها واقداماتی برای كاهش اثر سیلاب برشرایط اجتماعی واقتصادی كه در سكونتگاه به خصوص درسیلاب دشت ها بنا نهاده شده اند.متاسفانه تاچندی پیش موضوع سیل ومدیریت كاهش خسارات آن چندان مورد مطالعه جدی قرارنمی گرفت وتنها زمانی كه سیلابی جاری میشود واحساسات وعواطف بشری را می آزارد توجه مسئولین ومتخصصین امور را به خودجلب می نمود.بدیهی است كه پدیده سیل علیرغم همه پیچیدگی هایش قابل بررسی وشناخت بوده ومی توان برای مهار وكاهش خسارات آن وحتی بهره برداری اقتصادی از سیلاب راه حل های مناسب را جستجو كرد.علی رغم اینكه رگبارشهای شدید وطولانی وذوب سریع برف درتركیب باسایر عوامل حوضه ای شناخته شده وناشناخته می توانند سیلابهای مهیب را ایجادكنند ولی دربسیاری موارد عوامل شناخته شده وبه نظر كم اهمیت ناشی از توجه نكردن به پاره ای ازمسایل ساده وآسان سبب بروز وتشدید سیلاب میگردد لذا نیاز به یك برنامه ریزی جدی برای مدیریت كاهش خسارات سیل در سطح كشور ضرورت می یابد.
روشهای مدیریت مهارسیلاب
دوروش عمده مدیریت سیلاب یا كاهش خسارات سیل عبارتنداز:
۱-روش سازه ای
۲-روش غیرسازه ای یا مدیریتی
۱- روش سازه ای یا ساختاری عبارتنداز:
الف) سازه هایی كه براساس كاهش اوج سیلاب وتقلیل خسارت عمل می كند كه شامل:
-احداث سدهای مخزنی
-انحراف جریان
-حفاظت خاك
ب)سازه هایی كه براساس عدم كاهش اوج سیلاب وتقلیل خسارت عمل می كندكه شامل:
-احداث خاكریزه ها
-دیواره های سیل گیر
-بهبودوضعیت موجود
روشهای غیرسازه ای به مجموعه برنامه ها وعملیات كه برای كاهش اثرات زیان بار سیلاب وجلوگیری از گسترش وتشدید آن انجام می گیرد.
عملیات مدیریت كاهش سیلاب را می توان در پنج دسته كلی زیر تقسیم نمود.
۲- روشهای غیرسازه ای یا مدیریتی :
-آبخیزداری ومدیریت كاربری حوضه ها
-برنامه ریزی ومدیریت درمسیر رودخانه ها ومسیل ها
-پهنه بندی سیل ومدیریت سیلاب دشت ومناطق سیل گیر
-پیش بینی وهشدار سیل
-عملیات پیشگیری وحمایتی درمناطق سیل گیر
آبخیزداری ومدیریت كاربری اراضی:
بررسی فرایند تولید رواناب وسیلاب به خوبی روشن می سازد كه غیر از ویژگیهای رگبارش ویا ذوب برف وبرخی اختصاصات نسبتا" پایدار حوضه ها ، می توان در سایرمولفه ها نظیر نفوذ ، ظرفیت ذخیره ، تبخیر وتعرق ، افزایش زمان متمركز ویا انتقال رواناب تغییراتی رابرای كاهش دبی اوج ویا حجم سیلاب بوجود آورد.
بافرض ثابت بودن دیگر عوامل موثر در بروز سیلاب ، نقش مدیریت منابع واراضی وكاربری آنها باتوجه به استعدادها وجهت گیری تولید رواناب كمتر، فرسایش ناچیز وذخیره فراوان آب موثر خواهدبود.
آبخیزداری ومدیریت كاربری اراضی در واقع نقش پیشگیری سیلاب را درمحلی كه بارش نازل میگردد برعهده دارد وتاقبل از تشكیل آبراهه های بزرگ وتولید رواناب ورسوب قابل ملاحظه قاعدتا" با مشكلات وهزینه كمتری قابل كنترل خواهدبود.عملیات آبخیزداری وكاربری اراضی در واقع همان اقداماتی است كه درحفاظت از آب وخاك با ایجاد پوشش گیاهی ویا عملیات سازه ای كوچك ومتوسط در آبراهه ها برای كاهش فرسایش وافزایش وذخیره آب وتلفات آن، افزایش نفوذ پذیری وذخیره ، رطوبت ، افزایش میزان تبخیر وتعرق ، افزایش زمان تمركز ودرنهایت كاهش رواناب وسیلاب وكاهش ومهار خسارات سیل می گردد.
این اقدامات به دودسته تقسیم می شود:
الف) ایجاد وتوسعه پوشش گیاهی
ب) افزایش نفوذ بارش وكاهش رواناب
درموقع نزول باران وبرف، بسته به ویژگی های توزیع زمانی بارش ومقدار وشدت آن درتركیب با پوشش گیاهی ، سطح پوشش وشرایط روش آن ، مقداری از آن قبل از رسیدن به سطح زمین وخاك ذخیره شده وسپس به صورت تلفات آبی مجددا" به اتمسفر باز می گردد.میزان این تلفات درجنگلها بیش از ۳۰ درصد بارش سالیانه ودر محیط های خشك ونیمه خشك كه پوشش كم می باشد. در دوره رویش گیاه حدود ۱۰ تا ۲۰ درصد بارش سالیانه برآورد شده است . پوشش لاشبرگ كف جنگل هم قادر به ذخیره بارش به مقدار فراوان بوده كه آنهم به صورت تبخیر مستقیم به اتمسفر باز میگردد وبخشی مهم به تدریج به ذخیره خاك یا رواناب سطحی تبدیل می گردد.تبخیر وتعرق از سطح خاك ، گیتاه وسطح آزاد آب توام با تعرق برگ گیاهی تاحدود ۹۰ درصد درافزایش تبخیر وتعرق ، افزایش ذخیره رطوبتی ، تغذیه آبهای زیرزمینی ونهایتا" كاهش سیلاب موثراست.قطع درختان درحوضه های كوچك به صورت صددرصدسبب افزایش رواناب ناشی از ذوب برف به میزان دوبرابر میشود.
عملیات بیولوژیك درآبخیزداری كه شامل كشت نهال ودرختچه ها ویا احیاء وتوسعه مراتع از طریق بوته كاری وبذرپاشی نیازمند داشتن اطلاعات كافی از ویژگی های گیاهان ، ساختمان آنها، ارتفاع ومقاومت بخش هوایی ، عمق ریشه ، تراكم وتوزیع ریشه ها وهمچنین نرخ رشد گیاهان درفصل رشد ودرارتباط با مسایل آب وخاك واثرات متقابل آنها می باشند انتخاب گونه گیاهی سازگار وسریع الرشد برای شرایط اقلیمی وخاك مختلف ودر مكانهای مناسب برای استقرار اولیه آنها از اهمیت ویژه ای درعملیات آبخیزداری برخورداراست .اماقسمت دوم مسئله مدیریت آبخیزداری یعنی افزایش نفوذ بارش وكاهش رواناب است .یكی از مهمترین عملكردهای عملیات آبخیزداری افزایش میزان نفوذ وكاهش سرعت رواناب سطحی توام با حفظ آب وخاك درسطح حوضه می باشد. مدیریت صحیح اراضی از جمله رعایت اصول درست وعلمی كشاورزی در اراضی شیبدار ومتناسب باعمق وحاصلخیزی خاك توام با انتخاب گونه یا گونه های مناسب وسازگار نقش بسیار مفید ومثبتی در افزایش میزان خلل وفرج ، ..... نفوذ ، كاهش سرعت رواناب سطحی وآبراهه ای دارد. از جمله این عملیات می توان به كشت نواری ودرجهت عمود برشیب دامنه ها، رعایت حدود شیب مناسب برای انواع زراعت ها وهمچنین تناوب زراعی را برشمرد.عملیات بیولوژیك همگام با عملیات مكانیكی سازه ای آبخیزداری نظیر بانكت بندی ، تراس بندی وسایر روشهای ذخیره نزولات در دامنه ها واحداث بندهای اصلاحی وحفاظتی درآبراهه ها تاثیر چشم گیری درافزایش نفوذ وكاهش سرعت جریانهای سطحی وآبراهه ای به خصوص در سیلابهای كوچك ومتوسط وبا تكرارهای فراوان دارد.استفاده از روشهای تلفیقی كشاورزی – جنگلكاری به عنوان یك روش مدیریتی جامع حوضه های آبخیز علاوه بر اثرات ارزنده دركاهش پدیده اوج سیلاب ورسوب دهی حوضه ، یك روش پذیرفته واقتصادی ازسوی آبخیز نشینان تلقی میگردد.
۱-برنامه ریزی ومدیریت در مسیر رودخانه ها ومسیلها :
عملیات مهندسی رودخانه ومهار سیلاب اعم از روش های مستقیم (احداث خاكریز ودیواره سیل بند، سدهای مخزن وسدهای تاخیر) وروشهای غیرمستقیم (انحراف سیلاب بهسازی واصلاح رودخانه ومسیلها وسیستم های تخلیه آبهای سطحی وزهكشی) بدون برنامه ریزی ومدیریت مستمر كافی نبوده وممكنست پس از گذشت زمان اثرات موردانتظار آنها در طراحی كاسته شده ودر بعضی موارد موجب افزایش وتشدید خسارات وتلفات می شود. از این رو ضرورت دارد اقدامات زیر در قالب مدیریت وبرنامه ریزی مسیر رودخانه ها ومسیل ها انجام شود.
الف) تملك دارایی ها وپاكسازی مسیل راه: پاكسازی سیلراه درمناطق بحرانی وخطرآفرین فراهم نمودن ظرفیت كافی برای عبور سیلاب از جمله ضروریاتی است كه همیشه باید در برنامه های مدیریت كاهش سیل مورد توجه قرار گیرد. شناسایی موانع درمسیر رودخانه ها ومسیلها ازقبل پل ها وآبگذرهای احداث شده یا طراحی نامناسب ، تجاوز به حریم رودخانه ها واحداث ساختمان وتاسیسات مختلف آبگیری ویا هر نوع تغییرات كه منجر به كاهش ظرفیت عبور سیلراه می گردد. این امكان رافراهم می ساز تا جهت اصلاح ویا پاكسازی آنها برنامه ریزی ومدیریت جدی انجام گیرد.
جابجایی وانتقال ساختمانها ، سكوتنگاهها از مسیر رودخانه ها ومسیلها به مناطق امن ودوراز خطر ازجمله مواردی است كه درازمدت منافع اقتصادی، اجتماعی وزیست محیطی مفیدی به همراه دارد.
اما بدلیل هزینه های هنگفت برای خریداماكن وابنیه وجابجایی چندان با استقبال تصمیم گیران ومسئولین روبرونبوده است . از سوی دیگر این روش ممكن است سبب برهم خوردن شرایط اجتماعی وكسب وكار وفعالیتهای وابسته به آن گردد. بنابراین لازم است با برنامه ریزی ومدیریت دقیق نسبت به طرح مسئله وروشن نمودن موضوع اقدانات بایسته انجام پذیرد.
به عقیده متخصصین امر سامان دهی رودخانه ها ومهار سیلاب اغلب سیلابهایی كه درمحیطهای شهری وصنعتی وتجاری در سالهای اخیر رخ داده ناشی از مسدود شدن یا تنگ شدن مسیر عبور سیلابها بوده است .
ب) انجام بازدیدهای ضروری وشناسایی نقاط آسیب پذیر: از نكات بسیار مهم دراین بخش كنترل ونظارت رودخانه ها ومسیلها قبل از فصل سیلابی وشناسایی نقاط آسیب پذیر به خصوص در شهرها ، روستاها وجاده های ارتباطی باتوجه به آمار واطلاعات ریزش های جوی وجریانهای سیلابی ومحدوده وقوع آنها می باشد.
دراین راستا درقالب برنامه ریزی ومدیریت مدرن توسط ارگانهای شهرداری ، جهاد كشاورزی ، امورآب ، راه وترابری وسایر دستگاههای مرتبط در محدوده وظایف ، مسئولیت وعملیات پاكسازی وآزادسازی بستر وشرایط عبور سیلاب را دربستر طبیعی فراهم كنند . حتی بعداز سیلاب مطالعه روند فروكش ومكانیزم آن اهمیت بازدیدها را محرز می سازد.
ج) نظارت بر اقدامات رودخانه ای : تدوین برنامه نظارتی بركلیه اقدامات رودخانه ای درمسیر آبراهه ها وایجاد هماهنگی بین دستگاههای مختلف اجرایی ورعایت ضوابط ومسایل فنی مربوط به تاسیسات وسازه های آبی وهمچنین برداشت مصالح دربستر بسیار ضروری است .
۳-پهنه بندی سیل ومدیریت مناطق سیل گیر وسیلابدشت:
پهنه بندی خطر سیل در واقع ابزار اساسی برای مدیریت كاهش خطرات سیل می باشد پهنه بندی
می تواند وسیله ای قانونی در دست دولت برای كنترل ومدیریت كاربری اراضی وبرنام های توسعه توام با كاهش خطرات سیل وحفاظت محیط زیست باشد. درمرحله اول برای پهنه بندی خطر سیل با ید عوامل موثر دربروز سیلاب وتشدید آن شناسایی آنها ودر مرحله بعد شناخت ویژگی های سیلاب ومیزان آسیب پذیری اراضی وتاسیسات می باشد.پهنه بندی مستلزم گروه بندی سیلابدشت از نظر آسیب پذیری وگروه بندی مجموعه عملیات وفعالیتهای عمران وتوسعه ای متناسب با استعداد اراضی است .
۴-پیش بینی وهشدار سیل:
پیش بینی سیلاب شامل برآورد جریان سیلابی بویژه تراز سطح آب سیلاب، زمان وقوع وتداوم سیلاب در یك نقطه معین از رودخانه دراثر یك رویدادبارش یا ذوب برف می باشد. هشدار سیل هم عبارت است از انتشار خبر وقوع وچگونگی یك سیلاب درآینده ای نزدیك ودرنقطه معینی از حوضه یا رودخانه است برای انجام یك هشدار باارزش وموثر نیاز به پیش بینی به موقع ودقیق سیل توام با آموزش همگانی برای نوع اقدامات لازم در زمان هشدار می باشد.اثرات پیش بینی وهشدار سیل دركاهش خطرات وخسارات بستگی به عوامل زیر دارد:
۱-زمان هشدار وفاصله زمانی موثر تاوقوع سیل، كه هرچه این فاصله زمانی بیشتر باشد ومردم فرصت بیشتری برای انجام اقدامات حفاظتی وحمایتی ویا جابجایی اموالشان از منطقه خطر دارند.
۲-میزان آگاهی عمومی ازموضوع سیل وآشنایی مردم از روشهای مقابله با سیلاب وفرار از آن
۳-درستی واعتبار پیش بینی انجام شده واعتماد مسئولان ومردم به پیامهای هشداردهنده .
انتخاب یك روش مناسب برای پیش بینی وهشدار سیل هم بستگی به موارد زیر دارد:
۱-نوع سیلاب
۲-میزان وگسترش خدمات در پیش بینی سیلاب كه شامل:
-شبكه های دیده بانی وبازرسی
-امكانات عمل آوری اطلاعات وایجاد ارتباط تلفنی
-طول دوره آماری وكیفیت داده های جمع آوری شده
۳- وجود اشخاص آموزش دیده وبا تجربه
به طور كلی برای ایجادیك سیستم پیش بینی وهشدار سیل اقدامات زیر باید صورت پذیرد.
۱-جمع آوری داده های هواشناسی وآبشناسی
۲-انتقال داده ها به مراكز عمل آوری اطلاعات وپردازش داده ها
۳-پیش بینی های هواشناسی
۴-تهیه یك مدل برای پیش بینی
۵-تهیه وتدارك سیستم هشدار سیل
۶-سیستم اطلاع رسانی وانتشار خبر(هشدار)
۷-سیستم دریافت خبر هشدارسیل توسط مردم
۸-بازخورد پاسخ مردم به سیستم هشدار سیل
۵-اقدامات پیشگیری وحمایتی در مناطق سیل گیر:
برای این منظور ودرمواقعی كه وقوع سیلاب اجتناب ناپذیراست اقدامات زیرلازم وضروری است .
الف) تخلیه اماكن:درزمان وقوع سیل برای كاهش خسارات جانی ومالی به صورت سریع اقدام به تخلیه مردم واموالشان از مناطق آسیب دیده میشود. رمز موفقیت دریك برنامه تخلیه بی شك وجود یك سیستم موثر هشدار میباشد .
ب) كمك رسانی به سیل زدگان:
كمك دولت برای سیل زدگان معمولا" در قالب برنامه های بلایای طبیعی درایران تحت نام حوادث غیرمترقبه انجام می گیرد. هدف اصلی از این برنامه ها فراهم ساختن كمك های فوری به آسیب دیدگان كه نیاز به تعمیرخانه هایشان وجایگزینی وسایل ضروری زندگی می باشد.
كمك به سیل زدگان می تواند به صورت پرداخت حق بیمه وكمك های جزئی برای كاهش اثرات نامطلوب رویداد سیل درآینده باشد. تشویق مردم به جمع آوری اعانه برای كمك به سیل زدگان هم مورد توجه قرارمی گیرد.
ج) دفع سیلاب از ساختمانها:
برای جلوگیری از ورود آب به داخل ساختمانها وتاسیسات ایجاد عملیات ضدسیل، ایجاد مانع یا سپر وشمع كوبی، دیواركشی وحتی كیسه های شنی وخاكی وغیره ضروری می باشد.
د) همسازی یا سازگاری با سیل:
واژه همسازی یا سازگاری با سیل به این معنی است كه دریك منطقه مردم وحتی دستگاههای دولتی وغیردولتی فعالیتهای خودرا باقبول وقوع سیلابهای اجتناب ناپذیر هماهنگ نموده اند. دراین مناطق با علم وآگاهی از وقوع سیل هایی كه در گذشته اتفاق افتاده واطلاع از ارتفاع آبی كه اراضی را فرا گرفته اماكن وتاسیسات وحتی مزارع وباغات خودرا در سطحی فراتر از آن ایجاد میكنند وامكاناتی برای جلوگیری از سیل احتمالی انجام می دهند مانند دیوارحفاظتی وغیره وحتی از كشت وكار دراراضی پرخطر خودداری نموده وحتی آن را محدود به دوره هایی كه احتمال وقوع سیل كمتر است
نموده اند.
ح) افزایش آگاهی وآموزش همگانی :
آگاهی های مردم به مسایل مربوط به سیل ومیزان اطلاعات آنها از عواقب وپیامدهای سیل در روشهای مقابله با آن بسیار ارزنده ودركاهش خطرات وخسارت سیل نقش به سزایی دارد.
خ) بیمه سیل:
روش كلی بیمه ملی سیل این است كه باتعیین خطر سیل وتشخیص مسئولیت مردم ساكن در سیلاب دشت در روند رویداد سیل بتواند هزینه های زندگی وبهره برداری درچنین مناطقی را با جلب مشاركت مردم تامین شود.