خطوط تولید کهنه و به روز نشده، صنعت نصفه نیمه و خالی از تامین‌کنندگان واقعی و فقدان دانش و بخش‌های تحقیق و توسعه از عمده مشکلات بزرگی است که خودروسازی ایران را در زمان مواجهه با غول‌های کارکشته بازار خودرو به دردسر می‌اندازد. از سوی دیگر اما بازار ایران با وجود همه کاستی‌های توزیع و خدمات دهی، بازاری تشنه و عظیم است که خودروسازان آن سوی مرزها به آمار فروش‌های چند میلیون دستگاهی آن چشم دوخته‌اند.
بر اساس پیش‌بینی‌ها، بازار خودرو ایران توان رشد 200 درصدی و تبدیل شدن به یکی از مهمترین بازارهای خودرو جهانی را دارد. به همین دلیل دیگر شرکت‌های خرده‌پا و کوچک باید کم‌کم جای خود را به نمایندگی‌های رسمی دهند تا نمایش رقابت بزرگان در این بازار آغاز شود. در همین زمینه، رییس سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران از انعقاد 5 قرارداد مهم خودرویی تا پایان سال خبر میدهد تا شاید راهکاری برای عبور صنعت خودرو از بحران باشد. البته ظاهرا دولت برای گسترش خطوط تولید خودروهای داخلی، دست به اقداماتی همچون محدودیت‌زایی بیشتر برای واردات خودروها در راستای حمایت از تولید داخل نیز زده که این موضوع انتقاد واردکنندگان را به دنبال داشته است. به هر حال، اکنون بیش از پیش مساله خدمات پس از فروش در صنعت خودرو اهمیت پیدا می‌کند؛ خدماتی که نه‌تنها برای مشتری بسیار گرانبهاست بلکه تجارتی بسیار بزرگ است که ایران سال‌هاست از اجرای صحیح آن مغفول مانده است و عملا ارائه مطلوب این خدمات، ضامن اجرای هدف‌گذاری دولت برای بازارسازی با خودروهای مشارکتی تولید داخل است.
نگاه مجلس به اوضاع نامساعد خودرو
صنعت خودرو ایران در دوره تحریم، سال‌های سختی را پشت سر گذاشت. محصولات بی‌کیفیت، تامین‌کنندگان درجه دو و تصمیمات و سرمایه‌گذاری‌هایی که بازدهی نداشتند، ضعف این صنعت پیر را نشان دادند و در این زمینه، تولید خودروهای فاقد کیفیت رقابتی و سرمایه در گردش نامناسب، مشکلات زیادی را پیش‌روی بازار خودروهای داخلی قرار داده است. بر اساس آخرین گزارش شرکت بازرسی کیفیت و استاندارد ایران، بیشترین انتقاد مشتریان متوجه کمبود یا نبود قطعات یدکی، هزینه تراشی بی‌مورد، انجام ندادن کار یا رفع ایراد، کیفیت پایین قطعات و تعمیر، همچنین کمبود نمایندگی‌های مجاز بود. رضایت مشتریان در 6 ماه نخست امسال نسبت به دوره مشابه پارسال 9 دهم درصد افزایش یافت. در مطالعه رضایتمندی مشتریان از خدمات پس از فروش، شاخص‌هایی مانند زمان صرف شده برای تعمیر، برخورد و پاسخگویی، هزینه پرداختی و کیفیت خدمات و توزیع شبکه خدمات پس از فروش بررسی شد. گزارش‌های ارزیابی کیفی خودرو هم از سال گذشته که به سیستم ستاره‌دار شدن خودرو تغییر پیدا کرده، به‌طور واضح نشان‌دهنده کیفیت پایین خودروهای داخلی در بسیاری از ماه‌های سال است و تنها در چند ماه خودروهای چهارستاره به بازار عرضه شدند و همواره خودروهای تک ستاره و دوستاره نزدیک به 80 تا 90 درصد از تولید داخلی را به خود اختصاص می‌دادند.
چالش سرمایه و افزایش بدهی خودروسازان
در همین باره عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس، کیفیت و سرمایه در گردش را دو چالش جدی صنعت خودروسازی ایران اعلام کرد. عبدالله رضیان از شرایط کنونی خودروسازی در ایران ابراز نگرانی کرد و افزود: متاسفانه شرایط امروز صنعت خودرو ایران چندان امیدوارکننده و رضایتبخش نیست. وی با تاکید بر اینکه مهمترین مشکل صنعت خودرو، کیفیت تولیدات داخلی است، گفت: باید خودروسازان محصولاتی با کیفیت بالا و رقابتی تولید کنند تا افزون بر پاسخگویی به نیاز مشتریان داخلی، شرایط خوبی در بازارهای صادراتی به دست آورند.
عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس همچنین درباره چالش سرمایه در گردش صنعت خودرو ایران افزود: متاسفانه وجود این مشکل موجب افزایش میزان بدهی خودروسازان به قطعه‌سازان و رشد مطالبات معوق واحدهای قطعه‌سازی شده است. رضیان اضافه کرد: امروز باید منابع مالی مناسبی برای تامین سرمایه در گردش در اختیار خودروسازان به‌ویژه قطعه‌سازان قرار گیرد. وی با اشاره به انعقاد قرارداد همکاری با پژو، سیتروئن و در آینده نزدیک با شرکت رنو، گفت: می‌توان دورنمای خوبی برای صنعت خودرو ایران ترسیم و پیش‌بینی کرد. این نماینده مجلس از وضع ارائه خدمات پس از فروش در صنعت خودرو انتقاد کرد و گفت: به دلیل شرایط انحصاری حاکم بر بازار خودروهای داخلی، وضعیت فروش و خدمات پس از فروش در صنعت خودرو ایران چندان رضایتبخش نیست. رضیان درباره هدف‌گذاری 30 درصدی تولیدات جدید در همکاری با شرکت‌های خارجی اضافه کرد: باید کیفیت تولیدات و ارائه خدمات پس از فروش ارتقا یابد تا خودروهای جدید نیز در بازارهای خارجی مورد توجه مشتریان قرار گیرند.
ثمره برجام در بین‌المللی شدن خودروسازی
در این شرایط اما دولت از به‌کارگیری فرمول مشارکت خارجی برای بهبود تراز تولید کیفی در صنعت خودرو خبر میدهد؛ چنانچه رییس سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران با اشاره به اینکه تا پایان سال جاری ۵ قرارداد در حوزه خودرو منعقد می‌شود، گفت: نجات صنعت خودروسازی در مشارکت‌های بین‌المللی است. منصور معظمی افزود: ثمره برجام برای صنعت خودرو مبارک است به‌طوری‌که براساس برداشت سازمانی و شخصی، در مطالعه‌یی به وزیر صنعت، معدن و تجارت نیز اعلام شد که نجات صنعت خودرو را در مشارکت‌های بین‌المللی می‌دانیم. رییس ایدرو با تاکید بر اینکه «برای خودروساز شدن، راهی جز وصل شدن به شبکه بین‌المللی نداریم»، گفت: خودروساز بودن و خودروساز شدن، استراتژی‌های متفاوت داخلی و بین‌المللی خود را می‌طلبد.
این مقام مسوول با یادآوری اینکه در یادداشتی به خودروسازان اعلام شده «چه برنامه‌یی برای بعضی از محصولاتی که عمرشان به پایان رسیده دارید؟»، تاکید کرد: صنعت خودروسازی مانند صنایع غذایی اهمیت بسیاری دارد و زندگی مردم بدون خودرو مساوی با فلج شدن است. معظمی با ابراز اینکه شاه‌کلید صنعت کشور، بخش خودرو به‌خصوص موضوع خدمات پس از فروش است، متذکر شد: خدمات پس از فروش روی ذهن مردم نسبت به سازنده اثر می‌گذارد و این ذهنیت نمی‌تواند بدون خدمات مناسب تولیدکننده شکل زیبایی به خود بگیرد. وی تصریح کرد: تغییر در ساختار خودروسازی‌ها نه فقط در بخش مالی بلکه از لحاظ سیاسی و کارگری بسیار هزینه‌زاست که امیدوارم نتیجه این رویکردها و تلاش‌ها مانند همکاری با پژو، سیتروئن، رنو، فولکس و... برای صنعت خودرو کشور رقم بخورد.
معاون وزیر صنعت در ادامه با اشاره به اینکه بازار خودرو ایران بازار بزرگی است، تاکید کرد: ما بازار داخلی کشور را در صورت مشارکت در اختیار دیگران قرار می‌دهیم و در قبال بخشی از بازار می‌توانیم قسمتی از بازار جهانی را با شرط صادرات و وصل شدن به شبکه قطعه‌سازی جهانی به دست آوریم. معظمی در بخش دیگری از سخنان خود با بیان اینکه«چنانچه قبول داریم که صنعت خودرو یک صنعت تخصصی است باید افراد متخصص در این بخش صحبت کنند» افزود: به چه دلیل هر کسی به خود اجازه میدهد در مورد صنعت خودرو صحبت کند؟ مسائل تخصصی در تریبون کوچه و بازار جایی ندارد و باید در جایگاه خود به نقد و نقادی آن پرداخت. وی در جلسه شورای سیاست‌گذاری همایش بین‌المللی صنعت خودرو اظهار کرد: انتظار داریم که شاهد حضور پررنگ‌تر شرکت‌های خودروسازی و قطعه‌سازی و مشارکت بیشتر آنها در این همایش باشیم و امیدوارم این فرصت با رویکرد خاص بین‌المللی کماکان ادامه داشته باشد.
نگرانی واردکنندگان از قانون مدیریت واردات
در این شرایط اما بازار خودروهای وارداتی به ایران نیز شرایط چندان مساعدی ندارد. پس از رکود بزرگ سال گذشته خودروهای داخلی اکنون باید واردات خودروهای خارجی ساماندهی شود ولی این اتفاق در پایان سال رخ داد که بازار شرایط خاصی دارد و فعالان بازار خودروهای وارداتی از این سیاست دولت تحت عنوان سیاست«رونق تولید» به بهای «رکود واردات» یاد می‌کنند. در همین باره ثبت سفارش برای واردکنندگان خودرو که مجوز از نمایندگی‌های معتبر ندارند چند هفته‌یی است درحالی متوقف شده که به گفته برخی فعالان بخش خصوصی در این شرایط نمایندگی‌های مجاز فقط ۱۰درصد از نیاز بازار را پوشش می‌دهند. دولت از ماه‌ها پیش اعلام کرد که باید واردکنندگان خودرو مجوز واردات را از شرکت‌های مادر دریافت کنند در غیر این صورت اجازه فعالیت نخواهند داشت؛ سرانجام وزارت صنعت، معدن و تجارت ثبت سفارش را برای سایر شرکت‌ها و اشخاص حقوقی ممنوع کرد و فقط نمایندگی‌های مجاز اجازه واردات خودرو را دارند. با وجود اخطار چند ماهه دولت و دلایل ظاهرا منطقی پشت این اقدام برخی آن را موجب به هم ریختن بازار عنوان می‌کنند، چراکه توقف ثبت سفارش خودرو در آستانه نوروز که مشتریان زیادی به دنبال خرید خودرو هستند، می‌تواند بازار را دستخوش نوسانات قیمتی کند.
در این رابطه عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران درخصوص تصمیم وزارت صنعت، معدن و تجارت در مورد واردات خودرو گفت: قرار بود در این زمینه جلسه‌یی با حضور بخش خصوصی برگزار شود اما وزارت صنعت جلسه را لغو و رویه را به صلاحدید خود تغییر دادند. فرهاد احتشام‌زاد با اشاره به تصمیم مشابه دو سال قبل که در بازار شکست خورد، افزود: با نزدیک شدن به شب عید و افزایش تقاضا در بازار چنین تصمیمی ۴۰ تا ۵۰ درصد عرضه‌کنندگان را از بازار حذف کرد. وی با بیان اینکه ایجاد انحصار در بازار از نتایج این تصمیم است، افزود: تعداد نمایندگی‌های مجاز، انگشت‌شمار است و در بهترین حالت ۱۰درصد نیاز بازار را پوشش می‌دهند؛ درحالی که بیش از ۱۰۰شرکت واردکننده خودرو الان فعالیت‌های زیادی در بازار دارند و به صورت سیستماتیک به مشتریان خدمات‌دهی می‌کنند. احتشام‌زاد با بیان اینکه در آستانه نوروز اتخاذ چنین تصمیماتی بر بازار تاثیر منفی می‌گذارد، اظهار کرد: هر بار با اسم حمایت از تولید داخلی یا سایر عناوین سیاست‌ها تغییر می‌کند؛ درحالی که نیاز مصرف‌کننده در نظر گرفته نمی‌شود. وی با بیان اینکه با اجرای سیاست‌های ناگهانی، بخش‌خصوصی از بین می‌رود، افزود: با چنین وضعیتی چطور وزارت صنعت انتظار سرمایه‌گذاری خارجی دارد زیرا سیاست‌ها در کشور، لحظه‌یی و بدون در نظر گرفتن شرایط بخش خصوصی تغییر می‌کند.
حذف نیمی از واردکنندگان از بازار خودرو
یک کارشناس صنعت خودرو نیز با اشاره به سهم حدود 50 درصدی برندهای خودروساز کره‌یی از بازار خودرو کشورمان طی 8 ماه نخست امسال و حذف اسامی نمایندگی این برندها یعنی هیوندایی و کیا از فهرست خودروهای مجاز برای ثبت سفارش واردات اعلام کرد: در صورت اصرار وزارت صنعت بر اجرای این دستورالعمل و تداوم ممنوعیت واردات برخی خودروهای خارجی که سهم بالایی در بازار خودرو کشورمان دارند، حوزه لوکس یا میانه بازار وارداتی‌ها از محصول خالی شده و می‌تواند به شدت موجب افزایش قیمت خودروهای خارجی در بازار شود و در نهایت مصرف‌کنندگان خودروهای خارجی به شدت از این قانون متضرر خواهند شد. فربد زاوه با بیان اینکه در شرایطی که نرخ ارز نوسان داشته و بازار خودروهای وارداتی نیز به شدت از قیمت دلار تاثیر می‌پذیرد، افزود: در این شرایط وزارت صنعت دستورالعمل تازه‌یی برای ساماندهی واردات خودروهای خارجی را به هیات وزیران پیشنهاد داده که در کارگروه ذی‌ربط در وزارت کشور درحال بررسی نهایی است که با توجه به آثار مخرب آن بر بازار حتی در صورت تصویب و ابلاغ نیز بعد از مدتی اعتراض لغو خواهد شد. وی افزود: پرسش مطرح آن است که آیا در همه جای کشور سرمایه‌گذاری مناسبی صورت گرفته و جذب سرمایه خارجی معطل واردات 50 هزار خودرو وارداتی مانده است؟!
به گفته وی از همین الان هم قیمت خودروهای وارداتی به هم ریخته و در صورت تداوم اجرای این‌گونه دستورالعمل‌ها، قیمت خودروهای وارداتی در بازار شب عید به شدت افزایش خواهد یافت. حتی خودروسازان خارجی نیز بدشان نمی‌آید تا با بسته شدن ثبت سفارش و واردات خودرو، محصولات خود را در بازار شب عید امسال به چندین برابر قیمت بفروشند. اما به احتمال زیاد ثبت سفارش واردات خودرو برای برخی برندها که سهم زیادی از بازار ایران دارند، باز خواهد شد.