● كارگزاران :
كارگزاران ، اشخاص حقیقی یا حقوقی هستند كه نقش واسطه بین خریدار و
فروشنده را در بازار بورس بازی می كنند. آنها در این نقش ، وظیفه یافتن
خریدار برای فروشنده و فروشنده برای خریدار را بر عهده دارند. به عبارتی
آنها عامل تطابق عرضه و تقاضا هستند. كارگزاران طی تشریفات و آزمون های
متعدد و خاصی انتخاب می شوند و بنا بر این در كار خود صلاحیت ، مهارت و
دانش لازم را دارا می باشند. كارگزاران وظایف متنوعی دارند كه موارد زیر
از اهم آنها می باشد :
۱) انجام معامله : اجرای سفارش خرید برای خریداران و سفارش فروش برای فروشندگان.
۲) اداره حساب سرمایه گذاری اشخاص : شركت های كارگزاری در برخی موارد نقش مدیریت حساب سرمایه گذاری اشخاص را ایفا می كنند.
۳) مشاوره و راهنمایی : كارگزاران با دسترسی نسبتاً وسیع و سریع تر به
اطلاعات و با داشتن كارشناسان متخصص معمولاً خدمات اطلاعاتی قابل توجهی به
مشتریان ارائه می دهند.
۴) معرفی شركت ها برای پذیرش در بورس .
● معیارهای انتخاب كارگزار :
۱) قابلیت انجام سریع سفارش مشتری.
۲) داشتن اطلاعات مربوط و كافی.
۳) داشتن سیستم های داخلی مناسب.
● فرایند دریافت و اجرای سفارش :
بعد از انتخاب كارگزار مناسب، نوبت به ارائه سفارش خرید یا فروش می رسد.
سفارشات مشتریان از طریق فرمهایی كه توسط سازمان بورس در اختیار كارگزاران
قرار می گیرد ارائه می شود. در صورتی كه سفارش مزبور خرید باشد ، همزمان
با ارائه سفارش ، مشتری باید وجهی معمولاً به اندازه خرید مورد نظر خود به
حساب شركت كارگزاری پرداخت نمایند. در حالت سفارش فروش، مشتری باید علاوه
بر فرم سفارش ، فرم دیگری كه وكالتنامه فروش نامیده می شود را نیز تكمیل
كند.
● سفارش‌های خرید و فروش :
سفارشات خرید و فروش فرمهای نمونه ای هستند كه رابطه حقوقی و قرادادی بین
مشتریان و كارگزار ، در امر خرید یا فروش را تعیین و تعریف می كنند و به
همین دلیل تكمیل صحیح و دقیق آنها ( چه خرید یا فروش ) از اهمیت خاصی
برخوردار است . این فرمها معمولاً از دو قسمت تشكیل می شوند. یك قسمت
چاپی، كه معمولاً در تمام فرمها یكسان و مشابه است و یك قسمت جاهای خالی
كه مشتری اطلاعات مورد نظر خود در قرارداد معامله را در آنها درج می كند.
با توجه به شروطی كه می توان در قسمت قیمت گنجاند ، انواع سفارش زیر به وجود می آید :
۱) سفارش به قیمت بازار : در صورتی كه كلمه " روز " یا " جاری " در قسمت
بهای سهام درج شود سفارش به قیمت بازار شكل می گیرد. بر اساس این نوع
سفارش ، معامله با بهترین قیمت رایج در بازار صورت می گیرد و با این شیوه
قیمت گذاری ، كارگزار سعی خواهد كرد در حالت خرید ، سهم مورد نظر را به
پایین ترین قیمت خریداری كند و در حالت فروش ، آن را به بالا ترین قیمت به
فروش رساند. این شیوه تعیین قیمت خرید و فروش ، معمولاً انعطاف عمل زیادی
برای كارگزار ایجاد می كند و بنا بر این سرعت زیادی به معامله می بخشد.
ولی در عین حال ، برای مشتری این خطر را نیز دارد كه ممكن است قیمت
معاملاتی نسبت به قیمت مورد نظر مشتری متضرر گردد.
۲) سفارش قیمت معین : مشتری می تواند قیمت خاصی را در قسمت خالی مربوط درج
كند. در این صورت سفارش به قیمت مشخص به وجود می آید. طبق این نوع سفارش ،
كارگزار تنها در قیمت خاص مورد نظر مشتری اقدام به معامله خواهد كرد. این
شیوه تعیین قیمت ، احتمال تغییر قیمت را كاهش می دهد ولی موجب می شود
انعطاف عمل كارگزار در معامله نیز كم شود.
۳) سفارش محدود : مشتری می تواند در قسمت قیمت ، سقف یا كف قیمت تعیین كند
( مثلاً " حداكثر ... ریال " برای خرید و یا " حداقل ... ریال " برای فروش
). با این شیوه عمل ، انعطاف كارگزاران در محدوده قیمتی تعیین شده تا
حدودی بیشتر شده ، انجام سفارش نیز تسریع می شود. از طرفی مشتری نیز
اطمینان بیشتری نسبت به دامنه قیمت معاملاتی و قیمت معامله خواهد یافت.
● تعیین كد معاملاتی برای مشتریان :
بعد از اینكه مشتری سفارش مورد نظر خود را به كارگزار تسلیم كرد ، نوبت به
تعیین كد معاملاتی مشتری می رسد. كد معاملاتی ، نمادی است كه به صورت
اختصاصی برای تمام مشتریانی كه در بورس اوراق بهادار معامله می كنند ، به
منظور شناسایی وی در سیستم معاملاتی ، سهولت انجام معاملات از نظر دادن
اطلاعات متعدد مربوط به خریداران یا فروشندگان ، نگهداری اطلاعات مشتریان
، گزارشگری های دوره ای و صحت معاملات انجام شده توسط كارگزاران ( زیرا
معاملاتی كه در بورس انجام می گیرد به نام شخص خریدار یا فروشنده انجام می
شود ) تعیین می شود.
كد معاملاتی معمولاً علامتی است مركب از سه حرف و ۵ عدد ( مجموعاً ۸ حرف )
كه حروف آن ، سه حرف اول تشكیل دهنده نام فامیل شخص و اعداد آن طبقه بندی
وی در بانك اطلاعاتی سیستم كامپیوتری است. برای مثال برای نام " رضا محمدی
" ممكن است در سیستم كامپیوتری كد زیر مورد استفاده قرار گیرد . " محم
۰۱۲۵۱ " كه " محم " برگرفته از سه حرف اول نام فامیل فرد و شماره " ۰۱۲۵۱
" جایگاه آن در بانك اطلاعاتی مربوط می باشد.
برای كسانی كه اولین بار است اقدام به خرید می كنند ، به درخواست كارگزار
توسط واحد صدور كد بورس ، كد معاملاتی ایجاد می شود و سپس تمام خرید یا
فروش های فرد با همان كد انجام می شود.
● اجرای سفارش مشتریان :
پس از اینكه كد معاملاتی مشتری بوسیله كارگزار تعیین یا توسط بورس صادر شد
، كارگزار یا نماینده وی ، سفارش مشتری را وارد بازار می كند.
شبكه ارتباطات رایانه ای تشكیل دهنده بازار ، توسط برنامه ای كه به آن
سیستم اجرای اتوماتیك سفارشات می گویند و نسبت به قواعد بازار و آیین نامه
معاملات ، در حدی كه به آن برنامه داده شده ، تسلط دارد ، معاملات را
انجام می دهد . روشی كه سیستم از آن پیروی می كند دقیقاً مشابه سیستم
معاملات تالار و مبتنی بر نوعی حراج دوگانه است. در این سیستم ، معامله
وقتی انجام خواهد شد كه قیمت فروش و قیمت خرید دقیقاً مساوی یكدیگر گردند.
بر اساس قواعد حراج ، این سیستم به طور معمولی معاملات خرید را به حداقل
قیمت و معاملات فروش را به حداكثر قیمت به انجام می رساند.
سفارشات خرید و فروش كه توسط كارگزاران برای معامله وارد سیستم می شود هر
یك وارد لیست مجزا می گردد. این سفارشات اول بر اساس قیمت خرید و فروش و
دوم بر مبنای زمان ورود، در صف خریداران یا فروشندگان قرار می گیرند. در
حالت خرید ، اگر خریداری به قیمت بالاتر از دیگران بخرد، در صف خریداران ،
جلوتر از همه قرار خواهد گرفت (به ترتیب نزولی ) و در حالت فروش ، اگر
فروشنده ای ارزانتر از دیگران بفروشد ، نفر اول فروشندگان خواهد شد ( به
ترتیب صعودی )
كارگزاران از ساعت ۸:۳۰ تا ۱۸ می توانند دستورات خرید و فروش خود را در
سیستم وارد كنند یا حذف نمایند و یا تغییر دهند. هر دستور خرید یا فروش یك
مشخصه زمانی دارد ، اگر كارگزار این مشخصه را " روز " وارد كند دستور فقط
برای همان روز اعتبار خواهد داشت و در صورتی كه به صورت " باز " وارد شده
باشد ، تا زمانی كه كارگزار آن را حذف نكند معتبر خواهد بود.
مثال : در لیست خریداران و فروشندگان سهم خاصی ، در حال حاضر مقادیر تعداد و قیمت زیر وجود دارد :
سفارشات خرید سفارشات فروش
تعداد قیمت تعداد قیمت
۲۰۰ ۸۰۰۰ ۱۰۰ ۸۰۰۰
۲۵۰ ۷۷۰۰ ۱۵۰ ۸۲۰۰
۱۲۰ ۷۷۰۰ ۱۰۰ ۸۲۵۰
۱۰۰۰ ۷۰۰۰ ۱۵۰ ۸۳۰۰
در این حالت معامله انجام می شود و در صفحه معاملات معامله ای با ۱۰۰ سهم
و به قیمت هر سهم ۸۰۰۰ ریال ثبت می شود و ترتیب صف به شكل زیر خواهد بود :
سفارشات خرید سفارشات فروش
تعداد قیمت تعداد قیمت
۱۰۰ ۸۰۰۰ ۱۵۰ ۸۲۰۰
۲۵۰ ۷۷۰۰ ۱۰۰ ۸۲۵۰
۱۲۰ ۷۷۰۰ ۱۵۰ ۸۳۰۰
۱۰۰۰ ۷۰۰۰
● صدور اعلامیه خرید و فروش و گواهینامه موقت سهام :
بعد از انجام هر معامله برای مشتریان ( چه خرید یا فروش ) ، توسط سیستم
یكسری فعالیتهای پشتیبانی و نهایی معامله انجام می شود كه صدور اعلامیه
های خرید و فروش و صدور گواهینامه موقت سهام نمونه ای از آنها می باشد.
اعلامیه های خرید وفروش ، اسنادی هستند كه اطلاعات مربوط به وضعیت معامله
سهام یك مشتری را نشان می دهند . این اعلامیه ها در حال حاضر برای هر
معامله در ۳ نسخه تهیه می شوند. یك نسخه برای خریدار سهام ، یك نسخه برای
فروشنده سهام ، یك نسخه برای شركتی كه سهامش معامله شده است.
▪ در هر اعلامیه ، اطلاعات زیر وجود دارد :
۱) كد شركت : برای تسهیل انجام معاملات توسط سیستم كامپیوتری ، برای هر
شركت نماد خاصی طراحی شده كه متشكل از چند حرف می باشد. اولین حرف این
نماد ، مشخصه صنعت یا گروهی است كه شركت در قالب آن فعالیت می كند.
سایر حروف نیز تلخصی است از نام شركت و معمولاً به گونه ای انتخاب می شود
كه به خوبی نام شركت اصلی را تداعی كند. مثلاً نماد " وبشهر " ، كه مختص
شركت توسعه صنایع بهشهر است ، بر اساس اولین حرف " و " نشان می دهد كه
شركت در گروه شركت های سرمایه گذاری ( واسطه مالی ) است و سایر حروف "
بهشهر " نیز مخففی است از نام توسعه صنایع بهشهر . یا مثلاً " غپارس "
نشان می دهد كه شركت در گروه صنایع " غذایی " فعالیت می كند و " پارس " آن
، مبین روغن نباتی پارس است.
در صورتی كه به جای سهم حق تقدم آن معامله شود ، در آخر این كد یا نماد ،
معمولاً حرف "ح " كه نشان دهنده حق تقدم آن سهم است درج می شود . مانند "
وبشهرح " كه معرف حق تقدم توسعه صنایع بهشهر است.
۲) تاریخ انجام معامله : كه معمولاً در قسمت بالای سمت چپ اعلامیه درج می شود.
۳) مشخصات شناسنامه ای مشتری : در بخش میانی اعلامیه ها ، اطلاعات
شناسنامه ای مشتریان ( خریدار یا فروشنده ) و همچنین كد معاملاتی آنها ثبت
می شود.
۴) مشخصات معامله و در نهایت ، در نیمه زیرین اعلامیه ، اطلاعات مالی
مربوط به معامله مشتری ، از لحاظ تعداد ، نرخ معامله هر سهم ، كل مبلغ
معامله و كل وجوه قابل پرداخت خریدار و یا قابل دریافت فروشنده ثبت می
شوند.
● هزینه انجام معاملات :
هزینه ای كه مشتریان برای انجام معامله متحمل می شوند برای سفارشات خرید و
فروش تا حدودی متفاوت است . در حال حاضر برای سفارشات خرید ، مبلغی كه
خریدار می پردازد عبارتست از ۴/۰ % ارزش خرید بابت كارمزد كارگزار ( مشروط
بر اینكه از ۵۰۰۰ ریال كمتر و از ۳۰۰۰۰۰۰۰ ریال بیشتر نشود ) و مبلغ ۱۵/۰
% ارزش خرید بابت كارمزد گسترش بورس . بدیهی است در صورتی كه كارمزد
معامله ای بیش از ۳۰ میلیون ریال باشد ، كارمزد محاسباتی ۳۰ میلیون ریال
خواهد بود.
برای سفارشات فروش ، علاوه بر دو مورد كارمزد كارگزار و كارمزد گسترش بورس ، ۵/۰ % مالیات فروش نیز وجود دارد.
علاوه بر اعلامیه های خرید و فروش توسط سیستم ، گواهینامه موقت سهام جدید
صادر شده و در اختیار خریداران و یا فروشندگانی كه بخشی از سهام خود را
فروخته اند قرار می گیرد ( در واقع برای فروشندگان گواهینامه جدیدی مساوی
باقیمانده سهام این افراد صادر می شود ) این گواهینامه كه قابلیت نقل و
انتقال دارد ، چهار روز كاری پس از روز انجام معامله صادر می گردد و تا
قبل از صدور آن شخص نمی تواند سهم خود را به فروش برساند. در صورتی كه شخص
قبلاًَ سهام خاصی را داشته باشد و تعداد دیگری از همان سهم را بخرد با
صدور گواهینامه جدید ، گواهینامه قبلی باطل شده و كل موجودی سهام وی در
گواهینامه جدید ثبت می شود. در هنگام فروش هم زمانی كه شخص قسمتی از سهام
خود را به فروش می رساند باقیمانده سهام وی در گواهینامه صادره جدید درج
می شود و گواهینامه قبلی اعتبار ندارد. كارگزار موظف است گواهینامه های
قبلی را ( در هنگام خرید و فروش ) از سهامدار بگیرد و باطل نماید.
● تسویه حساب با مشتریان :
آخرین مرحله از فرایند معامله توسط مشتری ، تسویه حساب نامبرده می باشد.
تسویه حساب بر حسب اینكه مشتری خریدار باشد یا فروشنده ، از نظر دوره
زمانی تا حدودی متفاوت است. در حالتی كه مشتری خریدار باشد ، تسویه حساب
پس از صدور اعلامیه خرید توسط بورس و روشن شدن وضع حساب مشتری در كارگزاری
ممكن خواهد بود ، اما در صورتی كه مشتری ، فروشنده باشد ، تسویه حساب چهار
روز كاری بعد صورت می پذیرد . برای مثال اگر سهم در روز شنبه به فروش برسد
روز چهارشنبه كارگزار وجه مشتری را به حساب وی واریز می كند.