هنگامی که بازدید کننده‌ای قدم به محیط موزه جواهرات ملی بانک مرکزی می‌گذارد، دقایقی و شاید ساعتی را در بهت می‌گذارند. تلالو و درخشش هزاران گوهر ارزشمند و بی همتا، خیره کننده است. زیبایی جواهرات، نام‌های تاریخی،توضیحات راهنمای موزه در کنار صدای آژیرها و زنگهای خطر، سالهای پرفراز و نشیب تاریخ این مهد تمدن را یاد آور می‌شوند و...
درهر سمت و سویی از این غرفه، گوهری گرانبها و کم نظیر قراردارد و به جرات می‌توان گفت در هیچ مجموعه ای در جهان این مقدار زمرد درشت و کمیاب در کنار هم قرار ندارد. شمشیر موجود از دو سو پوشیده از عاج است و در دو سوی آن زمرد درشتی قرار گرفته است.
غلاف شمشیر طلا:
غلاف شمشیر از طلا است که با زمرد و الماس تزیین شده است. یک جفت سردوشی زیبا نیز دیده می‌شود که درهریک بیش از ۳۰۰ الماس به کاررفته است. این الماسها در قابهای زرینی نصب شده‌اند که مینای سبز و سرخ درآنها دیده می‌شود. در سردوشیهای فوق یک قطعه زمرد سبز متمایل به آبی به وزن حدود ۱۰۰ قیراط و یک قطعه زمرد سبز تیره به وزن ۸۰ قیراط( دیده می‌شود. زمردهای برجسته روی شمشیر بین ۱۸ تا ۱۰۰ قیراط وزن دارند. انبوه مرواریدهای این غرفه و زیبایی و تنوع آنها بی نظیر است .
استفاده از مروارید در هر نوع زینت، از فرش گرفته تا لباس و جلد کتاب، چتر و سلاح در زمان قاجاریه رواج داشت. یک پشتی و دو فرش مروارید دوزی شده در کاخ گلستان موجود بوده است و تصاویر زیادی در دست است که رواج استفاده از مروارید را نشان میدهد. عمده این مرواریدها از خلیج فارس استخراج شده‌اند. صندوقچه را از چوب ساخته‌اند و ورقی از زرو مینا بر روی آن کشیده‌اند.
طرح مرکزی صندوقچه گلچه‌ای است که از مینای سفید و صورتی و آبی و سبز ساخته شده و سطح باقیمانده در صندوق از گلها و گلبرگهای گوناگون پوشیده شده است که در حاشیه آنها طرحهایی از مینای آبی پررنگ و چهار برگهای سبز و آبی کمرنگ به چشم می‌آید. در طرح حاشیه در صندوق، دو متن، حاوی آیاتی از قرآن وجود دارد. این صندوق زیبا که درزمان ناصرالدین شاه ساخته شده است دارای طول حدود ۴۲ سانتی متر و عرض حدود ۳۲ سانتی متر و ارتفاع حدود ۲۰ سانتی مترمی‌باشد.
- الماس دریای نور:
الماس دریای نور بنام‌ترین گوهرایران و یکی از گوهرهای تاریخی جهان است. این گوهر با زوج خود، الماس کوه نور، درسال ۱۷۳۹ درزمره غنایم افسانه وار نادرشاه ازهند به ایران آمد. اما پس از مرگ نادر این دو گوهر از هم جدا شد. الماس کوه نور به هندوستان بازگشت و از آن پس به انگلستان رفت و دریای نور در ایران باقی ماند. تردیدی نیست که این الماس از معادن گلنده، درجنوب هندوستان به دست آمده است. رنگ آن مایل به صورتی است و وزن آن بین ۱۸۲ تا ۱۸۶ قیراط است.
ارتفاع کل: ۲/۷ سانتی متر (باقاب) عرض کل: ۳/۵ سانتی متر (با قاب) این الماس چهار پهلو با تراش تخت پلکانی به ابعاد ۵/۱۲ در ۵/۲۹ * ۴/۴۱ میلیمتر و وزن تقریبی ۱۸۲ تا ۱۸۶ قیراط، صورتی رنگ و صاف با درخشش و پاکیزگی فوق العاده می‌باشد. لازم به ذکر است کوه نور نیز از گوهرهای استثنایی بود که نادر با خود به ایران آورد. اما شاهرخ نوه نادر که دو سال بعد به تخت نشست، کوه نور را به پاس زحمات احمد ابدالی که بعد فرمانروای افغانستان شد، به او هدیه کرد.
این الماس بزرگ در خانواده احمد شاه دلواری دست به دست گشت تا دوباره به هندوستان راه یافت و به دست رنجیت سینگ پنجابی افتاد و او نیز به نوبه خود از انگلسیها شکست خورد و درسال ۱۸۵۰ به ملکه ویکتوریا هدیه شد. درسال ۱۹۰۹ میلادی هنگامی که مشروطه طلبان تهران را اشغال کردند به هنگام پناهنده شدن به سفارت روسیه، محمد علی شاه الماس دریای نور و بخش دیگری از جواهرات را با خود به همراه داشت و این درحالی بود که بخش دیگری از جواهرات اصیل و گرانقدر سلطنتی به عنوان گروی وامی که از طرف محمد علی شاه دریافت شده بود به بانک روس سپرده شده بود، و پس از مذاکراتی که مشروطه طلبان با نماینده او داشتند محمد علی شاه حاضرنمی‌شد جواهرات را مسترد دارد اما دولت مشروطه با پذیرفتن کلیه بدهیهای او و مقرر کردن حقوقی شاهانه برای تامین زندگی‌اش، موفق شد قسمت عمده جواهرات را در اختیار بگیرد.
در مورد الماس دریای نور، ذکر این نکته ضروری است که گفته می‌شود الماس دریای نور و نیز الماس نورالعین تکه‌های جداشده از الماس کرسی اعظم هستند که توسط ژان باتیست تاورنیه در سال ۱۶۴۲ میلادی در دربار هندوستان دیده و وصف شده بود. ظاهرا الماس کرسی اعظم (دریای نور) درسال ۱۸۳۴ میلادی د‌چار حادثه‌ای می‌شود و از قطعه کوچکتر و جدا شده این الماس بی نظیر، الماس نورالعین با عمق کم، شکل آویزی و دامنه‌هایی بی قرینه تراشیده می‌شود و قطعه بزرگتر تبدیل به دریای نور فعلی با وزن بیش از ۱۸۰ قیراط می‌شود که نام فتحعلی شاه و تاریخ ۱۲۵۰ هجری قمری نیز بر آن کنده می‌شود.
نیم تاج نورالعین:
الماس نورالعین، درشتترین برلیان پشت گلی سند‌گزاری شده جهان است. همانطور که قبلا توضیح داده شد بنظر می‌رسد که این گوهر همراه با الماس دریای نور، روزگاری الماس کرسی اعظم تاورینه را تشکیل می‌داده است.این الماس اکنون درنگین دانی از پلاتین قراردارد. در دو سوی آن الماسهای زرد، صورتی و بی رنگ که تراش برلیان و اشکال گوناگون دارند قرار گرفته و در زیر آن ردیفی موجدار از الماسهای شاخکی به کار رفته است.
الماس نورالعین برلیانی بادامی به ابعاد ۱۱*۲۶*۳۰ میلی متر با وزن تقریبی ۶۰ قیراط می‌باشد. سایر الماسهای به کاررفته در این نیم تاج بیشتر به رنگ زرد بوده و انواع درشتترین ۱۰ تا ۲۰ قیراط وزن دارند. الماسهای زیادی در مجموعه جواهرات ملی وجود دارد این الماسهای زرد رنگ نمونه‌هایی از خیل عظیم الماسهای مجموعه هستند. الماس زرد رنگ وسط حدود ۱۳۵ قیراط وزن دارد و الماسهای دیگر بین ۳۰ تا ۱۲۰ قیراط هستند.
کمربند زمرد نشان:
این کمربند زربافت است و تخمه‌ای زمردین دارد. زمرد بیضی شکل آن برپایه‌ای زرین سوار و گرداگرد آن به الماس مرصع است و قریب به پنج سانتی متر ارتفاع دارد. ظاهرا این زمرد قبلا سوراخ و به رشته‌ای آویخته بوده است و به منظور از میان بردن سوراخ آن را دوباره تراشیده‌اند بطوریکه بر روی آن یک گودی واضحی وجود دارد و صیقل آن نیز ناقص است.
این کمربند زیبا متعلق به ناصرالدین شاه بوده و چه بسا زمرد این کمربند همان باشد که روزی متعلق به جهانگیر شاه بوده است و پس از فتح دهلی توسط نادرشاه به ایران آمده باشد. وزن تقریبی این زمرد ۱۷۵ قیراط بوده و اندازه آن ۴۳* ۵۲ میلی متر می‌باشد.
انفیه دان زمرد:
انفیه دان روبرو بعد از الماس دریای نور گرانبها‌ترین جواهر مجموعه است. کلاف زرین آن با الماسهای دامله پوشیده شده و ۹۲ قطعه زمرد در آن به کاررفته است. این جعبه به شکل چهارپهلو است. سرپوش و قسمت زیرین آن از دو هرم ناقص کم ارتفاع ساخته شده است. درمیان سرپوش آن تک زمردی با تراش مختلط دیده می‌شود. ابعاد این انفیه دان درحدود ۶*۵*۳ سانتی متر می‌باشد که زمرد اصلی آن حدود ۳۵ قیراط وزن دارد.
جقه نادری:
ارتفاع این جقه ۸/۱۲ سانتی متر بوده و زمردهای آن به احتمال زیاد از معادن کلمبیا به دست آمده‌اند. زمردهای کوچکتر بین ۱۲ تا ۲۰ قیراط وزن دارند. درمجموعه جواهرات موزه تعداد بسیاری جقه وجود دارد که در تزیین دستارها و سرپوشها به کار می‌رفته است و دراین میان جقه نادری معروفترین آنهاست. این جقه درحدود ۱۳ سانتی متر بلندی دارد و تخمه آن زمردی درشت و بسیار ارزشمند است.
وزن آن حدود ۶۵ قیراط بوده و دراطراف این زمرد با الماس مرصع شده است. گوهرها همه زه طلایی و یا زهی از طلای سفید دارند، پشت جقه همه از طلای سفید یکدست و ساده است. لازم به ذکر است که استفاده نادر از این جقه با توجه به فقدان اثری ثبت شده که این جقه و یا استفاده از آن را از طرف نادر ثابت نماید بعید به نظر می‌رسد و ظاهرا این جقه بعد از نادرو به منظور ستایش از این فرمانده نظامی ساخته شده است.
کلاف زرین این زیور که بیشتر به جقه شباهت دارد، محتوی یاقوتهای متعدد و خوش آب است که بیشتر آنها تراش دامله دارند. دروسط آن لعلی چهارگوش قرارگرفته و شاخ و برگهای آن با مینای نیمه شفاف سبز، آبی و سفید مشخص شده است.
از سازنده و سابقه ساخت آن اثری نیست اما سبک کار ایرانی است و از نیمه دوم سده نوزدهم حکایت می‌کند. لعل چهارگوش با ابعاد ۱۷*۱۴ میلی متر و وزن تقریبی ۲۰ قیراط و رنگ سرخ تقریبا صاف در حاشیه‌های مینا کاری شده آبی رنگ خود نمایی کرده و یاقوت دامله ۴ قیراطی که در بالا دیده می‌شود بسیار با کیفیت به نظر می‌رسد. این جقه دارای گوهرهایی ممتاز است و پشت جقه کاملا با طلای سرخ و با طرحی زیبا ساخته شده است. برای نصب آن از دو سوزن بلند و عمودی استفاده کرده‌اند.
ارتفاع کل این جقه ۵/۲۰ سانتی متر است و کلیه گوهرهای اصلی در نگین دانهای بسته سوار است. درهمه تصاویری که از سلاطین قاجار و این جقه وجود دارد، برفراز این جقه سه پر سیاه حواصیل که نشانی از سلطنت است، دیده می‌شود.
دو لعل بادامی با وزن تقریبی هریک ۶۰ قیراط و چهار زمرد که دوتای آنها حدود ۵۵ قیراط وزن دارند و دوتای دیگر حدود ۸ قیراط همراه با برلیانی ۱۶ قیراطی و زرد رنگ، الماسی با تراش فلامک، بی رنگ و ۲۲ قیراطی همراه با الماس فلامک دیگری که ۲۵ قیراط وزن دارد و بی رنگ است بر این زیور استثنایی می‌درخشند. این جقه از طلای سفید و مرصع به الماس است.
یک قطعه زمرد پلکانی چهار پهلو در وسط گل نوار پایین و شش زمرد با کلاهک طلا و شش زمرد در قاب طلا در اطراف جقه دیده می‌شود. پشت جقه از طلای سرخ ساخته شده و کلاهکها و قابها با الماس پوشیده شده‌اند. ارتفاع این جقه به ۵/۲۶ سانتی متر می‌رسد.
زمردهای این جقه سبز کم رنگ بوده و بین ۱۱ تا ۳۰ قیراط وزن دارند. هیچ جواهر و زیوری که با گوهرهای متنوع ساخته شده است، به زیبایی زیوری که از یک گوهر ساخته شده است، نیست. دراین جقه چقدر زمرد برزمینه‌ای از طلای ساده به چشم می‌آید.
در اصل درانتهای هرپنج شقه، آویزی از زمرد قرار داشته و پشت جقه از طلای ساده پوشیده شده و یک سنجاق دو سرنیز برای نصب آن طرح ریزی شده است. برای شناسایی این زیور سندی دردست نیست، اما مینای سفیدی که برکلاههای زرین آویزها دیده می‌شود، آن را کار صنعتگران ایران معرفی می‌کند. زمرد درشت وسط با ابعاد ۳۸*۲۸ میلی متر و وزن تقریبی ۶۰ قیراط بسیار هنرمندانه نصب شده است. ارتفاع: ۱۶ سانتی متر.
محمد شاه همراه با گوهرهایی که بعضی از آنها یافت شده است نادر با شکست این پادشاه گنجینه عظیمی را به ایران منتقل کرد که بسیاری از نمونه‌های مجموعه متعلق به آن زمان است. این نوع تصاویر مدارک معتبری برای شناخت پیشینه جواهرات تاریخی هستند.
این جقه طرحی هندی دارد و روی آن از الماسهای هندی به صورت گلچه ها و ردیفهای متقارن کنار هم پوشیده شده و بر بالای آن ردیفی از مروارید، یاقوت و آویزهای زمرد به چشم می‌آید. مینای پشت آن طرح مشخص میناهای جیپور هند را دارد و رنگهای سرخ و یاقوتی، آبی تیره و سبز پشت نمای آن برزمینه سفید شیری، نشانگر گل سرخ، زنبق و گلهای دیگر است. ارتفاع کل این جقه ۱۷ و عرض آن ۱۵ سانتی متر است.
به نظر می‌رسد که این جقه توسط یکی از حکمرانان هند و یا یکی از نمایندگان دولت انگلیس در هند به دربار ایران هدیه شده باشد. در این سه قطعه، فیروزه‌های یکدست و از بهترین نوع، با مهارتی بسیار به کاررفته است، قبضه خنجری که در بالا دیده می‌شود از شاخ سیاه است که برآن سه رنگ به چشم می‌آید.
غلاف آن از مخملی تیره رنگ است که تقریبا همه آن در زیر سه پارچه قاب طلا که حاشیه آن یاقوت قرمز و بقیه فیروزه نشان است، پنهان می‌شود. سردوشیها از تکه چوبهای مسطحی ساخته شده که با پارچه‌ای سرخ رنگ پوشیده شده و بر این پارچه ورقهای طلای نقش‌دار نصب شده است و برهر یک از سردوشیها طغره‌ای درشت که قاب طلا و نگین فیروزه دارد، دیده می‌شود.
شمشیر پایین از فولاد آبدیده و دسته شمشیر از عاج است، خود غلاف از طلای فیروزه نشان می‌باشد. طول این شمشیر ۹۷سانتی متر است.