اگر کسی بخواهد زره پوسیده‌ای را تعمیر کند، ابتدا از کجای آن باید شروع کند؟ دست به هر قسمت که بزند، احتمال فروریختگی کل زره وجود دارد! این تمثیل درباره صنعت خودروسازی بی‌مصداق نیست؛ واقعا یکی از پرسش‌های مهم در صنعت خودروسازی ایران همین نکته است که برای ایجاد گشایش در این صنعت باید از کجای آن شروع کرد؟ تاکنون به این پرسش پاسخ‌هایی هم داده شده؛ مثلا عده‌ای معتقد بودند هسته اصلی مسائل صنعت خودرو بر مدار مسائل تولیدی نظیر تیراژ اندک، بهره‌وری نازل و... می‌چرخد، کسانی هم بحث مالکیت و سهام خودروسازان را پاشنه آشیل صنعت خودرو دانسته بودند و تعدادی هم انگشت اشاره را به سمت مسائل مالی این صنعت می‌گرفتند. هر پاسخی راهکارهایی را هم می‌طلبید، اما با تمام این راهکارها به نظر می‌رسد هنوز صنعت خودرو نتوانسته از کمند مشکلات خود رهایی یابد. اگر خوب دقت کنیم، در بن تمام این راهکارها به پدیده‌هایی در بیرون از نگاه مدیران می‌رسیم؛ به عبارت دیگر تمام این راهکارها علت را بیرون از نگاه مشاهده‌گر (مدیران) می‌بینند؛ مثلا اگر قائل باشیم که مسائل مالی، علت اصلی چرخه بحران در صنعت خودرو است، راهکار آن را باید در تزریق منابع مالی از بیرون به صنعت خودرو بدانیم. به نظر می‌رسد اتخاذ چنین نگاهی نمی‌تواند در برون‌رفت صنعت خودرو از بحران چاره‌ساز باشد. پس لازم است نگاه بیرونی را به نگاه درونی تغییر دهیم، همان چیزی که اصل و اساس اقتصاد مقاومتی را نیز شکل میدهد، نگاه به درون یعنی «دیگرگونه» دیدن پدیده‌ها، یعنی ایجاد نگاه تازه به مسائل، یعنی «فرصت‌سازی» در هر موضوعی.
امروزه «فرصت‌سازی» عاملی است که می‌تواند به پویایی اقتصادی بینجامد؛ فرصت برقراری شرایط خاصی است که در آن منفعت بالقوه‌ای وجود دارد. معمولا درک فرصت از یک پدیده تحریک‌کننده ذهن (سؤال) آغاز می‌شود. در واقع بسیاری از پدیده‌ها در بطن خود حاوی پیام‌هایی از فرصت هستند، اما ما از درک آنها ناتوان هستیم. هر روز هزاران سیب از درخت می‌افتد، آنچه کمیاب است، وجود نگاه جدیدی مانند نگاه نیوتن است. فرصت‌ها همواره و همه جا وجود دارند. اولین لازمه فرصت‌سازی وجود ذهن سؤال‌ساز است، ذهن بی‌سؤال نمی‌تواند فرصت‌های پیرامون خود را درک کند.
بهره‌های بالای تسهیلات بانکی مانع توسعه کسبوکار
قبل از هر چیز به چند نقل‌قول زیر توجه کنیم:
• ساسان قربانی، دبیر انجمن قطعه‌سازی: «در ایران تولیدکنندگان با نرخ سود ٢٥ درصد به بالا برای تسهیلات بانکی کار می‌کنند، ولی تولیدکنندگان خارجی عمدتا نرخ سودی بین یک تا ١,٥ درصد دارند». (مهر ٩٤)
• سعید مدنی، مدیرعامل سابق سایپا: «تسهیلات در ایران شرایط خوبی ندارد زیرا ٣٠ درصد بهره بانکی می‌دهیم و با این هزینه‌ها تولید بصرفه نیست». (خرداد ٩٤)
• سعید مدنی، مشاور وزیر صنعت: «سایپا برای هر خودرو پراید ٤,٥ میلیون تومان و ایران‌خودرو برای هر دستگاه پژو سه میلیون تومان سود تسهیلات بانکی میدهد. در حقیقت خودروسازان با گرفتن وام از بانک‌ها مجبور هستند چنین مبالغی را پرداخت کنند. به صورت میانگین ایران‌خودرو ۱۰ درصد و سایپا ١٥,٧ درصد از فروش خود را به نرخ سود تسهیلات اختصاص میدهد. در حقیقت دو خودروساز از کل فروش خود ١٢,٥ درصد سود پرداخت می‌کنند. این در حالی است که میانگین بهره بانکی که خودروسازان جهانی پرداخت می‌کنند، کمتر از چهار درصد است». (شهریور ٩٤)
• نجم‌الدین، مدیرعامل سابق ایران‌خودرو: «خودروسازان کره‌ای نرخ بهره ١,٥ درصدی به بانک‌ها می‌دهند، اما ما باید سود ٢٠ و ٢٥ درصدی به بانک‌های کشور پرداخت کنیم». (آبان ٩٠)
همین چند نقل‌قول مشت نمونه خروار است؛ رنجش از بهره‌های بالای تسهیلات بانکی به یکی از عوامل بازدارنده توسعه کسبوکار در ایران تبدیل شده است، حال برای مقابله با چنین بهره‌های بالایی چه باید کرد؟
مرابحه؛ فرصت‌سازی جدید در صنعت خودرو:
مرابحه از نظر لغوی ریشه در «ربح» دارد و ربح یعنی نفع و سود که از تجارت حاصل می‌شود؛ درست مقابل خسر که ضرر و زیان است. اما مرابحه از نظر اصطلاح اقتصادی موضوعی است که در سال ١٣٩٠ به پیشنهاد بانک مرکزی و به استناد ماده ٩٨ قانون برنامه پنجم توسعه با تصویب دولت عقد مرابحه به همراه دو عقد خرید دین و استصناع به‌عنوان عقود بانکی به آیین‌نامه فصل سوم قانون عملیات بانکی بدون ربا الحاق شد. مرابحه قراردادی است که به موجب آن عرضه‌کننده بهای تمام‌شده اموال و خدمات را به اطلاع متقاضی می‌رساند، سپس با افزودن مبلغ یا درصدی اضافی به‌عنوان سود، آن را به‌صورت نقدی، نسیه دفعی یا اقساطی، به اقساط مساوی یا غیرمساوی در سررسید یا سررسیدهای معین به متقاضی واگذار می‌کند. فی‌الواقع مرابحه قراردادی است که براساس یکی از مهمترین اصول اقتصادی یعنی «سود» پایه‌گذاری شده است؛ به تعبیر پیر بلخ «هیچ عقدی بهر عین خود نبود / بلکه از بهر مقام ربح و سود». با تصویب این قانون فرصت‌های خوبی در اختیار بنگاه‌های اقتصادی قرار گرفت و در میان خودروسازان سایپا توانست از این ظرفیت قانونی نهایت بهره را ببرد، این خودروساز با اطلاع از وجود چنین ظرفیتی در بورس کشور توانست «فرصت‌سازی» مناسبی ایجاد کند و برای برون‌رفت از مشکلات عمده مالی خود، یعنی تأمین نقدینگی؛ در روز چهارشنبه ٢٦ آبان از روش انتشار اوراق مرابحه استفاده کرد. جمالی، مدیرعامل گروه سایپا، در مراسمی عنوان کرد که: «حدود پنج هزار میلیارد ریال اوراق مشارکت مرابحه برای اولین بار از سوی یک شرکت سرمایه‌گذاری عام به وسیله سازمان بورس و اوراق بهادار منتشر شد و این فرصت خوبی برای صنعت کشور به وجود می‌آورد تا به جای وابستگی به نظام پولی کشور با ایجاد فرصت در بازار سرمایه بتواند از این طریق تأمین مالی کند. این روش تأمین سرمایه باعث می‌شود صنعت کشور از وابستگی شدید به سیستم بانکی نجات پیدا کند و فرصت خوبی را برای سرمایه‌گذارانی که علاقه‌مندند در صنعت کشور سرمایه‌گذاری کنند، ایجاد کرده است. امیدواریم با نرخ مناسبی که این اوراق عرضه می‌شوند، هم کمکی به صنعت کشور شود و هم سرمایه‌گذاران کشور بتوانند مستقیما در صنعت نقش داشته باشند».
به نظر می‌رسد صنعت خودرو این روزها بیش از هر چیز نیازمند نگاه ویژه و جدیدی باشد، نگاهی که ما آن را «فرصت‌سازی» خطاب می‌کنیم، می‌تواند بیش از هر چیز دیگری به این صنعت کمک کند؛ نگاهی مبتنی بر استفاده از ظرفیت‌ها و توانایی‌های قانونی و درونی. اگر مدیران صنعت ما بتوانند برای توسعه این صنعت «فرصت‌سازی» کنند، می‌توان به آینده آن امیدوار بود، اما اگر از کنار فرصت‌ها به راحتی عبور کنند، آینده آن ناگفته پیداست.