بانك‌های اسلامی، اغلب خود را ارائهٔ‌دهندگان خدمات مالی اخلاقی وصف می‌كنند؛
بانك‌های اسلامی، خود را ارائه دهندهٔ خدمات مالی اخلاقی می‌شمرند؛
اما شایستگی‌های اخلاقی موجود در چگونگی ادارهٔ عملیات بانكی را
تبیین نمی‌كنند. ادلهٔ عقلا به بر منع ربا و... را ارائه نمی‌دهند و
در سایت‌های اینترنتی، اطلاعات بسیار محدودی تقدیم می‌دارند. آنها
موارد بسیاری را از بانك‌های اخلاقی رایج، از جمله بانك تعاونی
انگلستان می‌توانند بیاموزند؛ گرچه آنها بر وحی وانیان بر ارزش‌های
اجتماعی گذرا اكتفا دارند. بانك تعاونی بر نظریات مشتریان، ایفای
نقش فعال در جوامع محلی، ایجاد اخوت، جذب سرمایه، توسعهٔ بانك
اهتمام می‌ورزد و سیاست اخلاقی آن، حقوق بشر و عدم كمك به كشورهای
سركشید، تجارت مجاز، محیط زیست و رفاه حیوانات را در بر می‌گیرد و
روشهای آن در توزیع خدمات، سپرده‌گذاری و دریافت تسهیلات از طریق
ادارهٔ پست خدمات بانكی تلفن و كامپیوتری، توزیع پول نقد و...
آموزنده است. بانك‌های اسلامی چون الراجی، البركه، تسهیل بانك و
بانك معاملات بر انطباق عملیات بر شریعت تأكید داشته و تسهیلات
مالی آنها بر اساس مرابحه، مضاربه، اجاره، استضناع اكتنان، بیع سلم،
قرض‌الحسنه و... است و برای افزایش نقش انترپرنیورها، تشخیص نیاز
مشتریان، ارائهٔ خدمات وسیع‌ند، توسعه بنگاه‌های كوچك... می‌كوشند.
آنها باید ۵ مسأله را روشن كنند. اصول بانكداری اخلاقی، روش تجاری
منصفانه پشتیبانی مشتریان، ادارهٔ شركت، و پرداخت زكات.
●مقدمه
بانك‌های اسلامی، اغلب خود را ارائهٔ‌دهندگان خدمات مالی اخلاقی
وصف می‌كنند؛ اما به گونه‌ای صریح شرح نمی‌دهند كه از این بیان،
چه معنایی اراده می‌شود. كلمهٔ اخلاقی به صورت نشان استفاده
می‌شود و معادل با اسلامی است؛ اما كوششی صورت نمی‌پذیرد كه میان
آن‌چه اخلاقی است و روشهای خاص ادارهٔ معاملات مالی پیوند ایجاد
كند. جای تأسف است كه گویی بانك‌های اسلامی قرار است ابتدا
پایگاه‌هایی برای مشتریان خویش بنا نهند؛ سپس مجبور شوند كه
ارباب‌رجوع‌های بالقوه را متقاعد سازند كه ارزش انتقال به آنها
وجود دارد. برای بانك‌های اسلامی، رقابت بر سر قیمت چندان مهم نیست؛
بلكه مهم تأكید بر كیفیت بی‌نظیر خدماتی است كه ارائه می‌دهند.
این بدان معنا است كه آنها باید باور شوند و بتوانند با توسل به
وجدان مشتری، وی را جذب كنند.
اهتمام اصلی بانك‌های اسلامی این است كه روشهای مالی آنها
مطابق با قوانین شریعت باشد. داشتن رایزنان شرعی یا كمیته‌ای از
فقیهان مورد احترام كه بتوانند فعالیت‌های بانك را تأیید كنند، برای
تضمین اعتبار و شهرت این نهاد ضرورت دارد؛ اما بانك‌ها در امر كسب
اشتهار، اغلب بر جایگاه كسانی كه قوانین بانكی را بر اساس شریعت
تنظیم می‌كنند، تأكید می‌ورزند، نه بر آموزه‌های اخلاقی حاكم بر
تأمین مالی اسلامی. كوشش اندكی وجود دارد كه شایستگی‌های اخلاقی
موجود در چگونگی ادارهٔ عملیات بانكی را به‌طور مستقیم برای ارباب
رجوع تبیین كند. بانك‌های اسلامی می‌توانند ارباب رجوع را به‌طور
عمده به سبب عقاید مذهبی آنها و آرزویشان در تبلور آن عقاید، در
معاملات مالی روزمره جذب كنند و چنین نیز می‌كنند؛ اما صرف این
بیان كه خدمات بانك مطابق با شریعت است، كافی نیست؛ بلكه باید به
گونه‌ای نزدیك‌تر، با امور مشتریان خویش درگیر بوده، استدلال اخلاقی
قانع‌كننده‌ای برای شیوه‌های كسب و كار خویش ارائه دهند.
با تغییر نیازها و خواست‌های جوامع، لازم است كه به بصیرت و
اعتقادات ارباب‌رجوع توسل جسته شود. بانك‌های اسلامی باید
مشتری‌های خویش را دربارهٔ خدمات مالی ابداعی خود متقاعد سازند و
ثابت كنند كه خدمات آنها مطابق با شریعت و در عین حال با شرایط
كسب و كار جدید مرتبط است. به دیگر سخن، برای بانك‌های اسلامی و
دیگر ارائه‌دهندگان خدمات مالی اسلامی، نقشی آموزشی وجود دارد.
رایزنان امور شرعی نباید نادیده انگاشته، و كم اعتبار شوند؛ بلكه
نقش ایشان باید تقویت شود؛ زیرا می‌توانند شایستگی‌های تأمین مالی
اسلامی را برای طیف گسترده‌تری از مشتریان آگاه و پرتوقع تأكید
كنند. این در اصطلاح اسلامی، اجتهاد یا به كارگیری اصول مبنایی
برای اوضاع و احوال متغیر است. به دیگر سخن، كمیته یا رایزنان امور
شرعی باید هنگام تنظیم مقررات با جریان‌های بازار نیز ارتباط داشته
باشند و بیش از نقش واكنشی، نقش كنشی ایفا كنند.
●سیاست اخلاقی بانك تعاونی
بدون شك موارد بسیاری وجود دارد كه بانك‌های اسلامی می‌توانند از
بانك‌های متعارف كه خود را به تأمین مالی اخلاقی متعهد ساخته‌اند،
بیاموزند. به‌طور مسلم، تفاوت‌های بنیادین میان روشهای اخلاقی
برگرفته از آموزه‌های دینی و روشهای اخلاقی منطبق با اخلاق
ماد‌ی‌گرایی رایج وجود دارد. آنان كه دست اندركار تأمین مالی
اسلامی هستند، آموزه‌های اخلاقی خود را پایدار می‌بینند؛ زیرا در
نهایت، بر وحی مبتنی هستند؛ در حالی كه آموزه‌های اخلاقی برگرفته
از ارزش‌های اجتماعی، ناگزیر گذرا و موقتی‌ترند. به‌رغم این قید مهم،
بررسی تجربه‌های بانك اخلاقی برجستهٔ غربی سودمند است.
از آن‌جا كه بانك تعاونی، یگانه بانك جزئی(reqail) اخلاقی در
انگلستان است، نگاه به عملیات و سیاست آن سودمند خواهد بود. ارتباط
ویژهٔ آن با بحث ما، اشتهار آن در روش مالی اخلاقی و تعهد آن در
برابر مشتریان آگاه به اخلاق است؛ مشتریانی كه به مسؤ‌ولیت‌های
اجتماعی گستردهٔ خود بیش از نفع ماد‌ی شخصی اذعان داشته، از آن
ارضا می‌شوند. بانك، پیشنهادهای دارندگان سهام
سرمایه‌گذاری(Stakeholder) را می‌پذیرد و هدف آن، اشتراك مساعی
سهامداران برای تضمین منافع بیش‌ترین تعداد مشتریان محتمل است.
بانك در صدد است از طریق تعیین و تعریف اصول زیربنایی عملیات
تعاونی خویش، بر نام و تاریخ خود اتكا كند. از جملهٔ آنها، استقبال
بانك از نظریات و دغدغه‌های مشریان خویش و تشویق كاركنان به
ایفای نقش فعالی در زندگی جوامع محلی خویش است. از آن‌جا كه بانك
در قلب سرزمین‌های صنعتی در شمال انگلیس پدید آمد، جایی كه در آن
به صورت بانك طبقهٔ كارگر مشاهده می‌شد، تأكیدش بر یك‌پارچگی محلی
و برابری اجتماعی طبیعی به نظر می‌رسد. ستاد مركزی بانك همچون
گذشته، «منچستر» خواهد بود؛ جایی كه نهادهای مالی، در مقایسه با مركز
بانكداری بین‌المللی مانند لندن، در تماس گسترده‌تری با جامعهٔ محلی
هستند.
بانك درصدد است نزدیكی خود را با سازمان‌هایی كه اخوت میان
كارگران، مشتریان، اعضاو كارفرمایان را گسترش میدهد، ارتقا بخشد. بانك
درگذشته، همچون حال، مدیریت امور مالی بیش‌تر اتحادیه‌های تجاری را
در اختیار داشت و شاخه‌ای از جامعهٔ عمده‌فروشی تعاونی بود كه
كالاها را میان تعاونی‌های مشتری محلی در سراسر شمال انگلیس و
اسكاتلند توزیع می‌كرد.
از آن‌جا كه اعضای این جوامع تعاونی محلی، مشتریان آنها هستند،
اشاره به مشتریان و اعضا در بیانیهٔ تبلیغی بانك دربارهٔ سیاست
اخلاقی، از سنت‌های تجاری گذشته اتخاذ می‌شود.
هدف بانك تعاونی، جذب سرمایه‌گذاری و ایجاد وجوه مازاد كافی برای
تضمین این است كه گسترش بانك در آینده به حد كافی تأمین مالی
شود. گرچه بانك در جایگاه شركت حقوقی عمومی، تجدید ساختار شد، نام
آن در بازار سهام ذكر نمی‌شود و این بدین معنا است كه از اساس،
دغدغهٔ افزایش تعداد سهامداران را ندارد. تنها سهامداران،CWS ، مجتمعی
از تعاونی‌های مشتری است كه تاریخ آغاز آنها به «جامعهٔ شركای
منصف راكدال» باز می‌گردد. این مجتمع را در ۱۸۴۴، ۲۸ كارگر كه
می‌خواستند ارزش خوبی در خریدهای غذایی خود تضمین كنند، تأسیس كردند.
بانك به صورت واحد وام و سپردهٔ SWS در سال ۱۸۷۲ شكل گرفت و از
سوی بانك انگلیس به صورت بانك مجاز در محدودهٔ حقوق خود در ۱۹۴۷
به رسمیت شناخته شد. بررسی حساب‌ها برای خریدهای خارج از
سازمان‌های تعاونی در ۱۹۷۵ زمانی كه بانك به مؤ‌سسه تهاتری
لندنLondon) (Cleatring House پیوست، رواج یافت.
بانك به‌سبب رهبری منحصر به فردش، در افزایش اختیارات سهامداران،
آسیب‌پذیر نیست؛ چنان‌كهCWS علاقه‌ای به كاهش سرمایه‌گذاری‌هایش
ندارد. افزون بر این، دو سویه۲ كردن در نظر نیست و بانك، اكنون
كمپانی به‌شمار می‌رود، نه جامعهٔ دو سویه؛ اما عدم ذكر نام شركت در
بازار سهام، كاستی‌هایی چون ناتوانی در افزایش سرمایهٔ سهامداران از
بازار را به همراه دارد. بانك جهت توسعهٔ خود و افزایش سرمایه‌اش
سهام‌های ممتاز را منتشر ساخت كه اكنون در اختیار ۱۵۰۰ مؤ‌سسه است.
تأكید بسیاری بر فداكاری گروهی در بیانیهٔ تبلیغی بانك تعاونی
نهفته است. یكی از اهداف آموزش و تربیت كاركنان، افزایش تعهد و
افتخار در گروه است. این ویژگی گروهی، از چند جنبه قابل مقایسه با
وفاداری به جامعهٔ اسلامی است؛ گرچه هیچ بانك اسلامی، این را در
بیانیهٔ تبلیغی خود ذكر نمی‌كند. بانك تعاونی در دعوای حقوقی خود
برای آزادی مجتمع، بر اهمیت بی‌طرفی در همهٔ موضوعات اجتماعی،
سیاسی، نژادی و مذهبی تأكید دارد؛ گرچه از گذشته با جذب كارگر متحد
بوده است.●گسترش پایگاه مشتری بانك‌های تعاونی
سیاست اخلاقی بانك، ابتدا در ۱۹۹۲ برای جذب مشتری‌های جدید و
ثروتمندتر در بیرون از طبقهٔ كارگر كه بانك از گذشته به آنها خدمت
می‌كرد، آغاز شد. گروه هدف، چپگرایان طبقات متوسط مركزی بودند كه
آگاهی اجتماعی و اهتمام به مسائل مورد دفاع رسانه‌ای رادیكال،
همچون مسائل زیست محیطی، داشتند.
در آن زمان، بانك برای حفظ مشتریان خود، بررسی گسترده‌ای انجام
داد تا واكنش آنها را در برابر سیاست اخلاقی پیشنهادی دریابد. بانك
با بیش از ۰۰۰/۳۰ مشتری وارد گفت‌وگو شد. ۸۴ درصد از آنانی كه پاسخ
گفتند، داشتن سیاست اخلاقی را اندیشه‌ای نیكو برای بانك برشمردند و
فقط ۵ درصد اعتقاد داشتند كه علم اخلاق، ارتباطی با بانكداری ندارد.
۶۰ درصد از پاسخ‌دهندگان، با همه مسائل سیاست اخلاقی موافق بودند و
قید و شرط اصلی مشتریان دربارهٔ پیشنهاد بانك به قطع تأمین مالی
كمپانی‌های تولید و توزیع تنباكو بود. سیاست اخلاقی، پنج ناحیهٔ مهم
را در بر می‌گیرد: حقوق بشر، تسلیحات، امور تجاری و اخلاقی، تأثیر
محیطی و رفاه حیوانات. بانك وعده میدهد كه به سازمان‌ها یا
رژیم‌های متعد‌ی به حقوق بشر یا دست‌اندركار در تولید سلاح برای
تجاوز به حقوق انسان‌ها خدمات مالی ارائه ندهد. تولید سلاح‌هایی كه
به رژیم‌های سركوبگر فروخته می‌شوند، تأمین مالی نخواهد شد؛ ولی
حمایت مالی سلاح‌هایی كه به حكومت‌های دموكراتیك فروخته می‌شوند،
مجاز است. بانك جهت حفاظت از رفاه حیوانات، سازمان‌های دست‌اندركار
در آزمایش حیوانات، كشت و زرع محصولات كارخانه‌ای استثمارگرانه،
ورزش‌های خونین یا تجارت خرد را تأمین مالی نمی‌كند.اینها را
می‌توان معیارهای اخلاقی منفی تلقی كرد.
از جنبهٔ مثبت‌تر، بانك كمپانی‌هایی را حمایت می‌كند كه به تجارت
مجاز یا امور اجتماعی اشتغال دارند و این شامل مشتریان و
عرضه‌كنندگانی می‌شود كه در خریدهای اخلاقی از كشورهای جهان سوم یا
سازمان‌های شركت‌كننده در اقتصاد اجتماعی انگلستان همچون مؤ‌سسات
خیریه، موضع‌كنشی(Pro - active) اتخاذ می‌كنند. موضع زیست محیطی را
نیز می‌توان به گونهٔ مثبت تفسیر كرد؛ زیرا مشتریان تجاری را تشویق
می‌كنند كه در تأثیر فعالیت‌هایشان به محیط زیست موضع‌كنشی داشته
باشند. برخی ممنوعیت‌های منفی عبارتند از: ممانعت از شركت‌های
دست‌اندركار تولید سوخت‌های فسیلی كه سبب باران اسیدی هستند،
جلوگیری از سازندگان مواد شیمیایی غیرطبیعی كه به تخریب لایه
اوزون می‌انجامد و ممانعت از قطع غیر مجاز درختان جنگلی كه به
تخریب جنگل‌ها منجر می‌شود.
منتقدان می‌توانند استدلال كنند كه این امور، دغدغه‌های جهانی
توسعه یافته است كه كشورهای فقیر نمی‌توانند از عهده آن برآیند و
دیگر این‌كه تعداد بسیاری از این دغدغه‌ها، به‌گونه‌ای منفی بیان
می‌شوند و این‌كه بانك فاقد سیاستهای مثبت در مسائلی چون انرژی
تجدیدشوندهٔ باد، دریا و آب یا تولید سازمان یافتهٔ مواد غذایی و
دیگر مسائل مشابه است. انتقاد دیگر این است كه بانك بیش از حد
درگیر ترفندهایی چون كارت قروبتی صلح سبز یا كارت‌های صدقه است
كه آن را به اهدای فقط ۲۵/۱ پنس برای هر ۱۰۰ پوند دریافت شده
برای كارت وا می‌دارد و این نشان‌دهندهٔ حد‌اقل سخاوت است؛ چرا كه
ارزش آن حتی از جایزه‌هایair mile پایین‌تر است. با وجود این، بانك،
یك سطح بالا و مستمر از تعهدات را به مشتریان خود ایفا می‌كند و
آنانند كه رأی می‌دهند كدام یك از چهار مؤ‌سسهٔ خیریه، نامزد دریافت
اهدایی سالانه شود. همچنین پس از بررسی‌های آغازین سال ۱۹۹۱ - كه
بررسی‌های مهم ۱۹۹۴ و ۱۹۹۸ را در پی داشت، روشهای مشورتی دربارهٔ
سیاست اخلاقی وجود دارد. سیاست اخلاقی تا ۱۹۹۴ حمایت‌های بیش‌تری
دریافت كرد و بیش از ۸۰ درصد از پاسخ‌دهندگان، موضع بانك در هر مسأله
را تأیید كردند و این نشان‌دهندهٔ ۲۰ درصد بهبود از سال ۱۹۹۱ بوده است.
بانك‌های اسلامی نیز می‌توانند از روش بانك تعاونی در توزیع خدماتش
درس‌هایی بیاموزند. در ۱۹۹۷ بانك تعاونی، موافقت‌نامه‌ای با ادارهٔ
پست امضا كرد كه خدمات بانكی از جمله سپرده‌گذاری و دریافت
تسهیلات را در سراسر ۱۸ هزار شاخهٔ آن در انگلستان ارائه دهد. در
این سال، بحث‌هایی میان دولت و بانك‌های جزئی۳ مهم دربارهٔ ارائهٔ
«Peoples Bank» از طریق خدمات خودكار در هر ادارهٔ پست صورت پذیرفت؛
اما برخلاف طرح پیشنهادی كه برای جانشین ساختن پرداخت حقوق
بازنشستگی و مزایای تأمین اجتماعی به صورت نقدی می‌كوشد، طرح
بانك تعاونی، هم اكنون در حال اجرا است.
بانك تعاونی همچنین خدمات بانكی تلفنی ارائه میدهد و در ۱۹۹۹
خدمات بانك كامپیوتریsmile را آغاز كرد. این اقدام بیش از ۲۰۰ هزار
مشتری را جذب كرد و این شاید به این دلیل بوده كه برای
سپرده‌های پس‌انداز، نرخ‌های بسیار رقابتی می‌پردازد و نه به این
دلیل كه موضع اخلاقی اتخاذ كرده است. بانك همچنین در طرح
زنجیره‌ای مشاركت دارد بدین معنا كه مشتری‌های آن به ۲۹ هزار
توزیع‌كنندهٔ پول نقد در سراسر انگلستان دسترسی دارند.
●انتشار آرمان‌های مالی اسلامی
بانك‌های اسلامی در سایت‌های اینترنتی و در تبلیغات خود به‌طور عام،
اطلاعات بسیار محدودتری از بانك‌های تعاونی ارائه می‌دهند. این
اطلاعات، اغلب به‌روز نیست و سایت‌های وب، اغلب مورد توجه واقع
نمی‌شوند؛ گرچه برای مبادلهٔ اطلاعات با مشتریان احتمالی حال و
آینده، حائز اهمیت بالقوه هستند. بانك‌های اسلامی در بهترین حالت،
آثار اینترنتی محدودی دارند. یافتن سایت‌های وب، اغلب سخت‌تر است؛
زیرا از ماشین‌های جستجوگر استاندارد استفاده می‌كنند و در داخل آنها
تراكم گرافیكی، بسیار زیاد است؛ بدین‌سبب دسترس سریع، محدود به كسانی
است كه دارای كامپیوترهایی با پردازشگرهای سریع و حافظهٔ بسیار
زیاد و جدیدترین ارتباطات از راه دور یا ارتباطات كابلی فیبرنوری
هستند.
شركت سرمایه‌گذاری و بانكداری «الراجی» یكی از بهترین سایت‌های وب
و یكی از بهترین طرح‌های تبلیغی در جامعهٔ بانكداری اسلامی را در
اختیار دارد. این شركت، شرحی از اصول بنیادین و مهم بانكداری
اسلامی را ارائه میدهد كه از جملهٔ آنها، منع اعطای وام به شرط
بازده معین در آینده است؛ ولی دلیل عقلی این مسأله به حد كافی
توضیح داده نشده است، و این‌كه چرا مرابحه كه بازده از پیش معین
شده دریافت می‌دارد، از سوی بیش‌تر فقیهان مسلمان، مشروع تلقی
می‌شود. تبلیغات، شریعت را با پروژه‌های توفیق‌آمیز و وام‌گیرندگان
معتبر پیوند میدهد؛ ولی این گمراه‌كننده است؛ زیرا گرچه اینها
اهدافی تحسین برانگیزند، سوره یا احادیثی كه این مسائل را یادآور
شود، وجود ندارد. بانك بر ارزش‌هایی تأكید می‌ورزد كه عملیات خود را
مبتنی بر آن، اداره می‌كند و با اشاره به ارزش‌های اصیل، اصول والا
و اعتماد مشتریان، با صراح یادآور می‌شود كه روند بانك جست‌وجو برای
پاداش‌های عالی از طریق صراط مستقیم است.
گرچه محققان مستقل بررسی‌هایی دربارهٔ مشتریان الراجی انجام
داده‌اند، خودِ سازمان، روشهای مشورتی‌انتظام یافته‌ای با مشتریان
خود به شیوه‌ای مشابه بانك تعاونی، انجام نداده است. این، به صدها
هزار مشتری اشاره دارد كه اختیار تام برای انجام عملیات بانك همسو
با اصول شریعت داده‌اند؛ اما تأكید بر تأیید از سوی هیأت شرعی وجود
دارد. نام اعضای هیأت، فهرست و حكم آنها به‌طور مختصر توضیح داده
می‌شود. آیات ربا در شبكهٔ اینترنتی الراجی به عربی و انگلیسی به
نمایش گذاشته می‌شود و اگرچه ربا به‌درستی معادل باinterest وusury
است، ارتباط میان این دو بررسی نمی‌شود. توضیح دیدگاه‌های هیأت
شریعت دربارهٔ این موضوعات و تفصیل بیش‌تر شایستگی‌های ابزار مالی
اسلامی سودمند است.
مدیر كل بانك، عبدا سلیمان الراجی، جایزهٔ سالِ بانكداری اسلامی در
۱۹۹۸ را دریافت كرد. این به‌طور عمده به‌سبب كوشش‌های او است كه
بانك، سودده‌ترین بانك در عربستان و دومین و بزرگ‌ترین بانك از حیث
دارایی شد؛ اما بهبود و حقیقت، روند مستمر است و به‌رغم دستاوردهای
بانك، چیزهای بسیاری است كه از روشهای اخلاقی بین‌المللی در
زمینهٔ بانكداری می‌توان آموخت.
●شركت توسعه و سرمایه‌گذاری البركه
این شركت در جایگاه یكی از سازمان‌های مالی اسلامی بین‌المللی
مهم، بیان روشنی از فلسفه و رسالت عملیات خود را ارائه میدهد.
شركت، فلسفهٔ اصلی خود را تطبیق كامل سرمایه با اصول شریعت،
استخدام آن در جهت اهداف توفیق‌آمیز اجتماعی و اقتصادی، افزایش
برادری و یك‌پارچگی و كاهش اتكا بر تأمین مالی به طریق قرض (debt
hinance) برمی‌شمارد. البركه از طریق ۴۳ شعبه در ۲۹ كشور از مشكلات
ناشی از فتاوای متنو‌ع اعضای هیأت شرعی به‌خوبی آگاه می‌شود؛
بدین سبب، هیأت متحدی برای امور شرعی ایجاد كرده كه قوانین آن در
همهٔ نهادهای داخل گروه البركه اجرا می‌شود. این هیأت با آكادمی
فقه در جده كه بسیاری از مسلمانان آن را معتبرترین مجموعهٔ
دانشمندان علوم شرعی در جهان اسلام می‌دانند، در ارتباط است.
بیانیهٔ مربوط به فلسفهٔ البركه كه ایجاز آن تحسین‌آور است، شاید
بتواند سخن بیش‌تری دربارهٔ ارزش‌های سازمان بیان كند و اصولی را
كه سازمان بر مبنای آن عمل می‌كند كامل‌تر توضیح دهد. اهداف بلند
مدت و كوتاه مدت، دربارهٔ چگونگی سازماندهی و ادارهٔ امور اسلامی
یا ماد‌ی سازمان است؛ البته تفصیلی دربارهٔ فلسفهٔ اصلی یا توضیحی
دربارهٔ تحقق عملی آن از طریق ابزارها و شیوه‌های پیشنهادی بانك
وجود ندارد. آن‌چه وانمود می‌شود، بسیار زیاد است، اشاره‌ای به تعهدات
در برابر ارباب رجوع یا جامعهٔ گسترده‌تر مشتریان احتمالی در
بازارهایی كه بانك فعالیت دارد نیست.
این بیان برای شعبه‌های البركه كه از استقلال قابل ملاحظه‌ای
برخوردارند نیز صادق است. دفتر لندن رسالت خود را سرمایه‌گذاری
سرمایه و منابع به شیوه‌ای اسلامی و به منظور نیل به بالاترین
سود سازگار با ریسك قابل قبول برمی‌شمرد. قسمت آخر این بیان برای
هرنهاد مالی تجاری صادق است؛ ولی قسمت اول، توضیح بیش‌تری می‌طلبد.
بانك اسلامی اردن، یكی از موفق‌ترین شعبه‌های گروه البركه، در بیان
رسالت خود رویكرد كم‌اهمیت مشابهی را آشكار می‌سازد و به انطباق
عملیات بانك بر شریعت و اقتصاد مبتنی بر دیدگاه منحصر به‌فرد از نقش
پول در جامعه اشاره می‌كند. این بانك با ۵۰۰ هزار حساب، ۱۳۳۶ كارمند
و ۴۹ شعبه، جایگاه مناسبی در بانكداری اردن یافته است و می‌تواند
بیش از پیش مشتریان بالقوه را به ارزش‌های عملیات خود واقف
سازد.شمیل بانك یا بانك اسلامی فیصل در بحرین یك صفحهٔ وب جدید
برای ارائه تصویر جدید خود دارد. این بانك تحت كنترل
«دارالمعال‌الاسلامی تراست» است و ۵۳ درصد از سهم سرمایهٔ آن را در
تملك دارد. این بانك سخن فراوانی دربارهٔ اولویت‌های اخلاقی خود
نمی‌گوید؛ اما بر پیروی نزدیك از شریعت در همهٔ عملیاتش تأكید
می‌ورزد و عملكرد هیأت نظارت شرعی را با مقداری تفصیل شرح میدهد.
مدیریت برای عملیات و فعالیت‌های جدید ابتدا باید تأیید هیأت را اخذ
كند، آن‌گاه چگونگی اجرای آنها در عمل را با هیأت ابراز دارد و یكی
از اعضای هیأت، نظارت‌های میدانی عملیات بانك را برعهده می‌گیرد و
دست‌كم یكی از اعضای تیم حسابرسی داخلی باید با شریعت آشنا باشد.
شفاف‌سازی سیاست‌ها و روش‌ها مورد استقبال این بانك است؛ گرچه دیگر
بانك‌های اسلامی، جزئیات بیش‌تری دربارهٔ خدمات خود و چگونگی
انطباق آنها با شرع ارائه می‌كنند.
از جملهٔ دیگر بانك‌های اسلامی در خلیج‌فارس كه بهترین اصول
تبلیغی را در اختیار دارند، خانهٔ مالی كویت و بانك اسلامیABC در
بحرین هستند. خانه مالی كویت كه ۲۰ درصد از بازار سپرده‌گذاری محلی
را در اختیار دارد، تأكید می‌كند كه نهاد مالی بدون بهره است كه
رقابت موفقی با رقیبان خود كه به سپرده‌ها بهره می‌پردازند، داشته
است. این بانك جزئیاتی از تسهیلات مالی اصلی خود، مرابحه، مضاربه،
اجاره و استصناع ارائه میدهد. بانك اسلامیABC جزئیات بیش‌تری
دربارهٔ خدمات خود ارائه میدهد كه افزون بر مضاربه، اجاره و
استصناع، اجاره و اكتنان را نیز شامل می‌شود كه به ارباب‌رجوع،
اجاره میدهد كه كالای اجاره‌ایLeased good را به قیمت از پیش
تعیین شده بخرد. دیگر خدمات مالی اسلامیABC ، بیع سلم، قرض‌الحسنه
در مقابل پرداخت معوقه و اوراق سندات‌المقارضه است كه دارنده را
شایستهٔ سهمی از سود به جای نرخ معین بهره می‌كند. نظام‌های
متفاوت حروف‌نویسی كه برای خدمات مالی اسلامی استفاده می‌شود،
ممكن است تا حد‌ی موجب سردرگمی شود و برای همهٔ بانك‌های خلیج
كه زبان عربی زبان مشترك آنها است، بهتر است كه وحدت روش داشته
باشند. هم خانهٔ مالی كویت و هم بانك اسلامیABC جزئیات كاملی از
اعضای كمیته‌ای شرعی، و فهرستی از مدیران ارشد ارائه می‌دهند.
بانك معاملات (بانك جزئی۴ و تجاری اسلامی اندونزی) بیانیه تبلیغی
روشن و قابل ستایشی دارد. این بانك می‌كوشد تا نقش اینترپرنیورها۵ و
مردم مسلمان در اقتصاد ملی را افزایش دهد و ارزش اقتصادی خود برای
سهامداران را به حداكثر رساند و این در حالی است كه مسؤ‌ولیت‌های
اجتماعی خود را در جهت آموزه‌های شریعت می‌داند. این تأكید بر
مسؤ‌ولیت اجتماعی، منعكس‌كنندهٔ اهداف نهادهای اخلاقی چون بانك
تعاونی است. این بانك همچنین برای تشخیص نیازهای مشتریان و
ارائهٔ دامنهٔ گسترده‌ای از خدمات و تولیدات می‌كوشد و در عین حال،
بر ارتقای تشكیلات، خدمات‌رسانی و توسعهٔ بنگاه‌های كوچك و متوسط
تأكید دارد؛ بنابراین، سیاست بانك دربارهٔ این‌كه بازارش در كجا قرار
دارد و به چه كسانی می‌خواهد خدمت كند، روشن است.
برای ایجاد شفافیت، نام وزیرانی كه در بنیانگذاری بانك دخالت
داشتند و نام مؤ‌سسان اصلی بانك كه در زمرهٔ آنان بسیاری از
انترپرنیورهای مسلمان و مشهور اندونزی قرار دارند، فهرست می‌شود.
انجمن روشنفكران مسلمان نیز كمك مهمی به بانك میدهد و به ب. ج.
حبیبی كه نقش مهمی در بازگرداندن دموكراسی به اندونزی و نجات
اقتصاد از بحران آسیا ایفا كرده، اشاره می‌شود. این بانك همانند بانك
تعاونی، احترام خاص برای منافع كارمندان خویش كه آنها را مجرب و
متعهد به آموزه‌های اسلام برمی‌شمارد، قائل است. بانك متعهد به
فراهم‌آوردن فرصت‌هایی برای عبادات و امور شخصی است.
●بهبود در ارتباطات، اداره و مشاركت
گرچه بانك‌های اسلامی و نهادهای اخلاقی غربی، همانند بانك تعاونی،
ارزش‌ها و آرمانی‌های متفاوتی دارند و در محیط‌های متفاوتی عمل
می‌كنند، هر یك درس‌های بیشماری را هر یك از تجربهٔ دیگری می‌تواند
بیاموزد. شایسته است كه بانك‌های اسلامی پنج مسألهٔ ذیل را روشن
كنند.
۱. اصول بانكداری اخلاقی و قانون شرعی
قانون شریعت در فضای مالی، اساساً با عدالت اقتصادی مرتبط است.
لازم است كه كمك روش‌ها و خدمات هر بانك به نظام مالی
عادلانه‌تر، به گونه‌ای روشن‌تر و كامل‌تر تبیین شود؛ البته
بروشورهای بانك تعاونی در این زمینه كفایت نمی‌كنند؛ ولی بیانیهٔ
سیاست اخلاقی آن، الگوی مناسبی برای بیرون بانك‌های اسلامی ارائه
میدهد.
۲. روشهای تجاری منصفانه و مرابحه
بانك‌های اسلامی همچنان با شدت درگیر تأمین مالی تجاری از طریق
مرابحه و دیگر نهادهای مالی اسلامی هستند؛ ولی به ندرت به
رویدادهای تجاری منصفانه اشاره‌ای دارند. دستور كار تجارت منصفانهٔ
نهادهای اخلاقی همچون بانك تعاونی، كمك به سازمان‌هایی همچونTrade
craftرا كه قیمت‌های بالاتری برای تولیدكنندگان جهان سوم ترویج
می‌كند را شامل می‌شود. بانك توسعهٔ اسلامی تأثیر فراوانی در ارتقای
تجارت جهان سوم دارد؛ ولی بسیاری از بانك‌های تجاری اسلامی در
كشورهای در حال توسعه در عمل به‌طور عمده درگیر تأمین مالی واردات
از كشورهای صنعتی توسعه یافته‌اند و نه تأمین مالی صادرات. مرابحه،
ابزار جانشین و فرعی برای تأمین مالی است؛ اما برای اموری كه
به‌طور اخلاق مورد اهتمامند، اهداف نیز مهم است.
۳. پشتیبانی مشتریان از جامعهٔ اسلامی
بانك تعاونی، متعهد به روشهای مشورتی بسیار سازماندهی شده با
مشتریان است تا دیدگاه‌های آنها را دربارهٔ مسائل اخلاقی به‌دست
آورد؛ ولی بانك‌های اسلامی، باورها و آرمان‌های ارزشی مشتریان خود را
مسلم می‌پندارند. با وجود این، در جایی كه مشتریان آنها مسلمانان
متعهد هستند می‌توانند به توسعه و حمایت از محصولات و خدمات جدید و
اهداف فراگیر بانك‌های اسلامی كمك بسیاری ارائه دهند.
۴. مسائل ادارهٔ شركت و مشاوران شریعت
بانك تعاونی می‌تواند دربارهٔ تكالیف خود در برابر سهامداران ممتاز و
اهداف یگانه سهامدار خودCWS ، در برابر بانك، صریح‌تر باشد. همچنین در
حالی كه بسیاری از بانك‌های اسلامی به گونه‌ای شایسته و قابل
تحسین، دربارهٔ این‌كه مشاوران شریعت چه كسانی هستند و چه نقشی
ایفا می‌كنند، شفاف هستند؛ ولی اطلاعات بسیار كم‌تری دربارهٔ اهداف
سهامداران اصلیشان ارائه می‌كنند.
۵. كارت‌های بدهی قرابتی(Affinity debitcards) ابزاری برای
زكات‌برخی منتقدان عقیده دارند كه كارت‌های قرابتی بانك تعاونی،
ترفندی بازاری است كه فقط بازده اندكی برای صدقات می‌پردازد و
اما برای بانك‌های اسلامی كه طرح‌های مشابهی را اجرا می‌كنند،
آزادی عمل وجود دارد كه امید است بر مبنای سخاوتمندانه‌تری باشد.
زكات، مالیات بر ثروت است، نه مخارج؛ اما درآمد كارت قرابتی كه
بانك‌ها از سوی دارندگان كارت برای صدقات می‌پردازند می‌تواند بخشی
از زكات شخصی (لحاظ) محاسبه شود.
۱۶ آبان ۱۳۸۸ ساعت ۱۲:۱۴:۰ بعد از ظهر