سرمایه گذاری مطمئن ، با "سود حلال" یکی از مهمترین دغدغه‌ها در جوامع اسلامی بوده است. از این رو ، اقتصاددانان مسلمان در کشورهایی مانند مالزی ، قطر ، بحرین ، عربستان و حتی در آلمان و اروپا ، فرمول‌هایی را ابداع کرده‌اند تا از یک سو بتوانند همپای اقتصاد روز جهان و بازارهای مالی آن حرکت کنند و از دیگر سو ، بحث‌هایی مانند حلال و حرام و ربا و ... را حل و فصل نمایند و "سود طیب و طاهر" به سرمایه گذاران مسلمان بدهند.
یکی از افتخارات نظام جمهوری اسلامی ایران بعد از انقلاب این بود که پایه گذار نظام بانکداری اسلامی است. اما با گذشت زمان، قانون عملیات بانکداری اسلامی با دو چالش اصلی مواجه شد. نکته اول این که از سال 1363 تاکنون تغییری در این قانون ایجاد نشد، در حالی که کشور ما دو دهه تجربه اجرایی جدید پیدا کرده است و نکته دوم این که حتی بخش زیادی از ظرفیت‌های این قانون نیز مسکوت مانده است. این در حالی است که سایر کشورهای اسلامی به بانکداری اسلامی توجه جدی دارند و اقدام‌های مؤثری در این زمینه انجام داده‌اند.
از آنجایی که استفاده از اوراق قرضه رایج- به دلیل بهره‌ای که به سرمایه گذاران در این اوراق داده می‌شود-برای مسلمانان مجاز نیست در بازار کشورهای حاشیه خلیج فارس هم مورد استفاده نبود، اما در حال حاضر صکوک به جای پرداخت بهره ،سهمی از درآمدهای حاصل از سرمایه گذاری در یک داد و ستد ریسک آمیز را ارائه میدهد که بر مبنای شریعت اسلام استفاده از آن بلا مانع می‌باشد.
اصطلاح صکوک در اصل برگرفته از واژه عربی صک به معنای چک ، نوشته بدهکار ، سفته و یا قبض بدهی است اما در یک معنای کلی گواهی سرمایه گذاری اسلامی بهترین معنا برای آن است .برخی تصور می‌کنند صکوک را باید به صورت سکوک نوشت. این موضوع عمدتا ناشی از تشابه کلمه سکوک با سکه است و آنها را به نوعی با یکدیگر به ظاهر شبیه می‌داند. صکوک جمع صک است. در لغت نامه دهخدا در شرح کلمه صک آن‌را نبشتن چک دانسته است. صک در حقیقت معرَّب کلمه چک است. کلمه چک در حقیقت فارسی بوده و به همین صورت به زبان انگلیسی رفته است.
وجوه تشابه صکوک و اوراق قرضه؛ شامل قابلیت نقدشوندگی در بازار ثانویه، درجه‌بندی اعتباری توسط مؤسسات رتبه‌بندی ، قابلیت افزایش اعتبار و تنوع در طراحی و عرضه هستند
صکوک نوعی سند است که فرد دارای این اوراق در سود و زیان ناشی از مشارکت در طرح ها و پروژه های مختلف شریک خواهد بود . صکوک این اوراق دارای بازده ثابت به اضافه سهمی از سود یا زیان ناشی از سرمایه گذاری است که درصد سود وزیان میتواند ثابت یا شناور باشد لذا بازده صکوک مقدار ثابتی نیست و بر حسب ارزش واقعی محاسبه میگردد .
انتشار صکوک همچون اوراق مشارکت می تواند توسط بخش خصوصی برای تاًمین پروژه ها به جای استقراض از نظام بانکی مورد استفاده قرار گیرد .این اوراق نیز همچون اوراق مشارکت قابل انتقال به غیر است
قابلیت‌های صکوک:
رشد و توسعه بازار صکوک در چند سال اخیر عمدتا به دلیل نقش آن در کنترل نقدینگی مطرح شده است. حجم بالایی از نقدینگی بدون امکان سرمایه گذاری‌های گسترده برای موسسه‌های اسلامی خطر بزرگی محسوب می‌شود که انتشار صکوک به خصوص در دو سال گذشته کمک شایانی به دفع این خطر نموده است .اما این اوراق یک تنه پاسخگوی بسیاری از مراجعه‌های بانکی است چرا که انواع گوناگونی دارد.
صکوک با اوراق قرضه مرسوم در بازارهای مالی از 5 جهت تفاوت دارد.
اول اینکه صکوک بیانگر مالکیت یک دارایی مشخص است در حالی که اوراق قرضه فقط حاکی از تعهد بدهی هستند. یعنی رابطه بین صادرکننده و خریدار اوراق قرضه رابطه وام‌دهنده و وام‌گیرنده است که نرخ بهره وام هم ثابت است و این موجب ربا می‌شود.
دوم نکته این است که دارایی موضوع اوراق صکوک از نظر شرعی باید مجاز و صحیح باشد. در حالی که در اوراق قرضه دارایی‌هایی که از نظر اسلام پذیرفته نیست نیز میتواند پشتوانه اوراق قرار بگیرد.
سوم اینکه اعتبار اوراق قرضه به اعتبار صادرکننده یا ناشر آن وابسته است و با آن سنجیده می‌شود در حالی که اعتبار صکوک به ناشر بستگی ندارد بلکه به ارزش دارایی پشتوانه بستگی دارد.
چهارم اینکه فروش صکوک در بازار ثانویه فروش مالکیت یک دارایی است اما فروش اوراق قرضه فروش بدهی است.
پنجمین تفاوت هم این است که در صکوک امکان افزایش اصل دارایی و در نتیجه ارزش خود ورقه صکوک وجود دارد در حالی که اصل بدهی در اوراق قرضه قابلیت افزایش ندارد.
در برابر این 5 تفاوت، وجوه تشابه صکوک و اوراق قرضه هم شامل قابلیت نقدشوندگی در بازار ثانویه، درجه‌بندی اعتباری توسط مؤسسات رتبه‌بندی ، قابلیت افزایش اعتبار و تنوع در طراحی و عرضه هستند.
مزایای 6 گانه صکوک
صکوک دارای مزیت‌های متعددی بوده و به عقیده برخی صاحب نظران، این نوع اوراق بهادار اسلامی پل ارتباطی بین دو بازار پول و سرمایه بشمار می‌رود. برخی از مزایای انتشار اوراق صکوک را می‌توان در 6 مورد بیان کرد.
صکوک نقدینگی بانی را افزایش میدهد .از طرف دیگر دارایی‌هایی که نقدینگی پایینی دارند و یا غیر نقد هستند از ترازنامه خارج شده و وجوه نقد جایگزین آن می‌شود. همچنین با اینکه قسمتی از داراییها از شرکت بانی جدا می‌شود اما با این حال باز هم بانی میتواند از داراییها استفاده کند. مزیت چهارم هم این است از آنجا که صکوک با پشتوانه دارایی منتشر می‌شود لذا دارای ریسک کمتر است و هزینه تأمین مالی را نیز کاهش میدهد. یک راه دیگر کاهش هزینه تأمین مالی استفاده از افزایش اعتبار است.
در حالی مزیت پنجم صکوک کمک به توسعه بازار سرمایه با فراهم کردن امکان تبدیل داراییها به اوراق بهادار است که چنانچه برای دادوستد این نوع اوراق بازاری ثانویه فراهم شود آنگاه قابلیت نقدشوندگی این اوراق هم افزایش می‌یابد.
سه ریسک مهم صکوک
ریسک‌های مربوط به صکوک( اجاره) را در حالی به طرق مختلفی می‌توان دسته‌بندی کرد که مهمترین ریسک‌هایی که دارندگان اوراق صکوک با آن مواجه هستند را می‌توان به سه گروه دسته بندی کرد.
اولین ریسک مربوط به از بین رفتن داراییها است. یعنی چنانچه به دارایی مورد اجاره در فرآیند انتشار اوراق صکوک به هر دلیل خسارتی وارد آید طیبعتا از ارزش آن دارایی کاسته شده و در نتیجه دارندگان صکوک متضرر می‌شوند. البته این ریسک را می‌توان از طریق بیمه کردن داراییها به طور کامل حذف کرد.
ریسک دیگر به نرخ سود تعلق دارد. مبلغ اجاره بها معمولاً ثابت تعیین می‌شود و دارندگان اوراق صکوک در هر دوره اجاره بهای ثابتی را دریافت می‌کنند. بنابراین چنانچه نرخ سود متداول در بازار افزایش یابد آنگاه آنها در مقایسه با نرخ سود بازار، سود کمتری را دریافت می‌کنند.
سومین ریسک هم کاهش قیمت دارایی است. یعنی چنانچه ارزش داراییها در تاریخ سررسید (پایان مدت اجاره) به هر دلیل کاهش یابد آنگاه دارندگان اوراق صکوک با زیان سرمایه‌ای مواجه می‌شوند. البته این ریسک را می‌توان از طریق اعطای اختیار فروش به دارندگان اوراق صکوک حذف کرد زیرا در این صورت آنها می‌توانند با اعمال اختیار فروش خود، اوراق صکوک را به قیمت مندرج در برگه اختیار فروش به شرکت با مقصد خاص یا بانی بفروشند
صکوک اجاره چیست؟
صکوک اجاره، نوعی صکوک سرمایه گذاری است که بیانگر مالکیت واحدهای سرمایه گذاری با ارزش برابر از دارایی های بادوام فیزیکی ای هستند که به یک قرارداد اجاره، آن طور که در شریعت تعریف شده است، پیوند خورده اند.
اصطلاح صکوک در اصل برگرفته از واژه عربی صک به معنای چک ، نوشته بدهکار، سفته و یا قبض بدهی است اما در یک معنای کلی گواهی سرمایه گذاری اسلامی بهترین معنا برای آن است .
شیوه تأمین مالی با استفاده از اوراق صکوک اجاره، به صورت خلاصه اینگونه است: ابتدا شرکتی که احتیاج به نقدینگی دارد(بانی)، یکسری از دارایی های خود که برای اجاره مناسب هستند را انتخاب می کند. سپس یک شرکت با مقصد خاص(شرکت ناشر) تأسیس می کند. این شرکت با مقصد خاص از لحاظ قانونی دارای یک شخصیت کاملاً مستقل است. بانی دارایی های منتخب را به صورت یک سبد دارایی به شرکت با مقصد خاص می فروشد، با این توافق که شرکت با مقصد خاص پس از خرید داراییها مجدداً آنها را در قالب قرارداد اجاره در اختیار بانی قرار دهد. مدت اجاره و همچنین مبلغ اجاره بها با توافق طرفین تعیین می شود. در مرحلة بعد شرکت ناشر از طریق انتشار اوراق صکوک، دارایی های خود را به اوراق بهادار (صکوک) تبدیل می کند.
بانی به موجب قرارداد اجاره باید مبلغ اجاره بها را طبق شرایطی که در قرارداد ذکر شده در اختیار شرکت ناشر قرار دهد. شرکت ناشر نیز باید اجاره بها را بین دارندگان صکوک تقسیم کند . هنگامی که مدت زمان اجاره به پایان می رسد، جریان نقدی حاصل از اجاره بها نیز متوقف می شود و مالکیت دارایی های مورد اجاره نیز در اختیار دارندگان صکوک است.حال اگر ارزش بازار دارایی های مذکور بیش از مبلغ اسمی مندرج در اوراق صکوک باشد آنگاه دارندگان صکوک پس از اتمام مدت زمان اجاره با فروش دارایی ها، سود سرمایه ای به دست می آورند و در غیر این صورت با زیان سرمایه ای مواجه می شوند
زیرساخت‌های لازم برای توسعه بازار صکوک
یکی از برنامه‌های مسئولان سازمان و شرکت بورس در سال جاری توسعه صکوک اجاره و استفاده از دیگر انواع اوراق مانند صکوک اسنتصاع است.بنابراین برای توسعه بازار صکوک چند نکته میتواند مد نظر متولیان قرار گیرد.
استاندارد کردن دارایی‌هایی که میتواند در این فرآیند مورد استفاده قرار گیرد و همچنین استاندارد کردن فرآیند ارزیابی قیمت‌گذاری این داراییها، تسهیل امور مربوط به رتبه‌بندی اوراق و تسهیل فرآیند ارزیابی، استاندارد کردن فرآیند انتشار و عرضه اوراق و ایجاد بازاری ثانویه برای خرید و فروش صکوک و کمک به نقدشوندگی آن میتواند در توسعه این ابزار نوین و جذاب مفید باشد.
اما برای اینکه بازار صکوک به یک بازار توسعه یافته و برای مدیریت نقدینگی تبدیل شود باید ناشران متعددی با رتبه‌بندی‌های اعتباری متفاوت اقدام به عرضه صکوک کنند. از طرف دیگر اوراق صکوک موجود در بازار دارای سررسیدهای متفاوت (کوتاه مدت و بلندمدت) باشد و بین ناشران، سرمایه‌گذاران، مؤسسات رتبه‌بندی و سایر نهادهای مربوطه رابطه منسجمی وجود داشته باشد.
امید است که این ابزار مدرن و نوین اقتصاد اسلامی بیش از پیش مورد توجه مسئولین امر قرار گیرد و خبرهای به مراتب خوش‌تر از اجرای بانکداری اسلامی درباره آن بشنویم