ناشران آلمانی بازدید کننده از هجدهمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران از وفور کتاب‌هائی که حقوق مؤلفین و مصنفین آن رعایت نشده بود، شگفت زده بودند. از نظرگاه آنان ”عدم پذیرش تعهدهای بین‌المللی در کنار برگزاری نمایشگاه بین‌المللی تناقضی عجیب است. گوئی ناشران خارجی یا نمایندگانشان به بازدید از کپی‌های غیرمجاز آثارشان دعوت شده‌اند!“
خانم ”کورنلیا هله“ یکی از مدیران نمایشگاه بین‌المللی کتاب فرانکفورت نیز
در حاشیه برگزاری نمایشگاه تهران و در خصوص عدم پذیرش تعهدات بین‌المللی
از سوی کشورمان گفت: ”در صورت عدم پیوستن به این پیمان هیچ‌گونه گسترشی در
روابط تجاری میان ناشران ایران و جهان حاصل نخواهد شد. متأسفانه کشور شما
از معدود کشورهای جهان است که به این پیمان نپیوسته و با چنین اقدامی به
اعتبارش لطمه می‌زند. من امروز از سالن کتاب‌های کودکان بازدید کردم و
کتاب‌های بی‌شماری را دیدم که بدون مجوز به فارسی ترجمه و منتشر شده‌اند.“
مالکیت فکری اولین گام عضویت در WTO
کشورهای دنیا با شتاب سرسام آوری به سمت جهانی شدن گام بر می‌دارند چندان
که در حال حاضر ۹۲ درصد جمعیت جهان دراین کشورها زندگی می‌کنند. این
کشورها ضمن اینکه در سیاست‌گذاری‌های جهانی نقش تعیین‌کننده‌ای ایفاء
می‌کنند، از منافع آن نیز بهره‌مند می‌شوند.برای پیوستن به سازمان تجارت
جهانی اجرای اصلاحات و اندیشیدن تمهیداتی لازم به‌نظر می‌رسد که از
مهمترین آنها می‌توان به ”حقوق مالکیت فکری TRIPS“ اشاره کرد. مطابق
قوانین و مقررات WTO کشورهای متقاضی عضویت باید معیارهای قابل قبولی را در
خصوص جنبه‌های تجاری مالکیت فکری رعایت کنند. این استانداردها از سوی
سازمان جهانی مالکیت فکری تعیین می‌شود. اهمیت رعایت این معیارها چنان است
که اولین گام جهت عضویت در سازمان تجارت جهانی را پای‌بندی به مالکیت فکری
دانسته‌اند. شایان ذکر است ایران در سال ۱۳۳۷ به عضویت کنوانسیون پاریس و
در سال ۱۳۷۷ به اصلاحات آن ملحق شده است.
جایگاه مالکیت فکری در ایران
الحاق ایران به سازمان جهانی مالکیت فکری، گام ابتدائی برای پیوستن به
سازمان تجارت جهانی است و کشورمان را هر چه بیشتر به جامعه جهانی پیوند
میدهد. عضویت درسازمان مذکور، زمینه بهره‌گیری از مشاوران حقوقی، فنی،
کمک‌های مالی و آموزشی به‌دنبال دارد.به‌طور کلی می‌توان چنین گفت که
عضویت در سازمان جهانی مالکیت فکری به‌عنوان یک امتیاز در مذاکرات مربوط
به پیوستن به سازمان تجارت جهانی تلقی می‌شود، ولی از سوی دیگر پایه‌ها و
مبانی حقوقی و قانونی موجود در ایران در رابطه با حقوق مالکیت فکری هنوز
چندان مستحکم نیست و باید قوانین لازم در این زمینه تدوین و اصلاحات لازم
در آنها صورت پذیرد.
تلخی‌ها و شیرین‌های عضویت بسیاری - از مولف و تولیدکننده گرفته تا
خواننده و مصرف کننده - معتقدند پیوستن به قانون کپی رایت به رغم
دشواری‌هائی که در ابتدا به دنبال خواهد داشت، تأثیر مثبت و عمیقی بر صنعت
نشر ما خواهد گذاشت. آنان می‌گویند ممکن است هزینه چاپ اندکی بیشتر شود،
ولی پذیرش مقررات کپی رایت کیفیت کتاب‌ها را بالا خواهد برد. مثلاً
تعدیل‌هائی که به کتاب‌های ترجمه شده تحمیل می‌شود، با گردن نهادن به
قوانین یاد شده دیگر ممکن نخواهد بود. گر چه ممکن است در این صورت حتی
برخی آثار میلان کوندرا به فارسی منتشر نشود.”دکتر سعید حبیبا“ مدرس
دانشگاه تهران می‌گوید: ”شرط اصلی برای ورود به سازمان تجارت جهانی قبول
شرایط کنوانسیون‌های بین‌المللی حقوق مالکیت ادبی و هنری است. مالکیت فکری
در دنیا از اهمیت خاصی برخوردار بوه و از آخرین نشست گات در سال ۱۹۸۶ تا
سال ۱۹۹۴ بحث حقوقی مالکیت فکری در این مجموعه گنجانده شده است. در سال
۱۹۹۴ که WTO شکل گرفت، این سازمان در مجموعه‌ای از موافقت‌نامه‌ها موسوم
به "TRIPs" به جنبه‌های تجاری مالکیت فکری توجه داشته است. باید توجه داشت
که ایران عضو هیچ‌یک از کنوانسیون‌های حقوق مالکیت ادبی و هنری جهان نیست
و این یکی از مشکلات است. البته ناشران داخلی بر این باورند که با عضویت
ایران در این کنوانسیون‌ها قیمت آثار منتشره افزایش می‌یابد که در واقع به
زیان خواننده ایرانی ازهر قشر و پایگاه اجتماعی خواهد شد.“این مدرس
دانشگاه در ادامه می‌افزاید: ”با این اوصاف در صورت الحاق ایران به سازمان
تجارت جهانی، با مشکلات عدیده‌ای مواجه خواهیم شد و از این‌رو لازم است
برنامه‌ریزی‌های لازم را به‌عمل آوریم و با سازمان جهانی مالکیت فکری
همکاری نزدیکی داشته باشیم.“به هر روی اگر عضویت ایران در سازمان مالکیت
فکری مسلم شود، آنگاه کشورمان باید مفاد کنوانسیون برن (در زمینه کپی
رایت) را بپذیرد، ولی متأسفانه در حال حاضر ایران ظرفیت پذیرش این
کنوانسیون را ندارد. بسیاری از نویسندگان، مترجمان و ناشران معتقدند عضویت
ایران در سازمان مالکیت فکری (به‌ویژه در عرصه ترجمه) در حال حاضر به نفع
و صلاح کشورمان نیست زیرا در حال حاضر ایران ظرفیت پذیرش این کنوانسیون را
ندارد. بسیاری از نویسندگان، مترجمان و ناشران معتقدند عضویت ایران در
سازمان مالکیت فکری (به‌ویژه در عرصه ترجمه) در حال حاضر به نفع و صلاح
کشورمان نیست زیرا در هنگامه‌ای که شمارگان کتاب در ایران از ۳۰۰۰ نسخه
تجاوز نمی‌کند، کتاب گران و کتاب‌خوانی کیمیا است، رعایت کپی رایت مشکلات
مضاعفی را به حوزه نشر تحمیل می‌کند.ولی خوش‌بینان نیز معتقدند عضویت در
سازمان و اجرای اصلاحات موجب می‌شود نه نتها در حوزه داخلی از حقوق
پدیدآورندگان آثار فکری حمایت به‌عمل آید و با اعطای پاداش مناسب به
مبتکران و مخترعان آثار فکری، این فرآیند را در جامعه علمی، ادبی، هنری و
صنعتی تشوق نمود، بلکه در سطح بین‌المللی و با ثبت این آثار، مخترعان و
مبتکران از حمایت‌های لازم در مورد حقوق مرتبط با این قبیل آثار بهره‌مند
خواهند شد. قوانین و مقررات سازمان مالکیت فکری مدافع و حامی چنین آثاری
است و با ثبت ”علائم تجاری“ درسطح بین‌المللی تمهیداتی اندیشیده شده تا
این علائم مورد سوءاستفاده قرار نگیرند. آنان استدلال می‌کنند ایران با
عضویت در کنوانسیون یاد شده از امکانات و مزایای آن بهره‌مند و قادر
خواهند بود کارشناسان خود را با هزینه سازمان جهت گذراندن دوره‌های آموزشی
به خارج اعزام نماید. هم‌اکون به‌دلیل عدم عضویت ایران در سازمان مالکیت
فکری بسیاری از دستاوردهای فرهنگی و بازار کالاهای ایرانی در معرض خطر
قرار دارند. نمونه‌های زیر، مشتی از خروارها خسارت است که به‌دلیل فقدان
صنایع بسته‌بندی و تکمیلی و در نهایت، عدم ثبت علائم تجاری در سطح
بین‌المللی به اقتصاد کشورمان تحمیل می‌شود:
- عدم ثبت نقشه فرش‌های ایرانی که در جهان بی‌همتا است، موجب شده تا
کشورهائی چون ترکیه، چین، هند و... با بهره‌گیری از طرح‌های خاص ایرانی،
بازار فرش کشورمان مورد تهدید جدی قرار گیرد.
- چای ایران در جهان بی‌نظیر و رنگ و طعم آن بسیار دلنشین است و از سوی
دیگر، نیاز به افزودن هیچ اساسی ندارد. این ویژگی‌ها سبب شده است شرکت
”لیپتون“ - بزرگترین و قدیمی‌ترین شرکت تولیدکننده چای کیسه‌ای - چای مورد
نیازش را با هزینه‌ای اندک از ایران تهیه و در بسته‌بندی‌های زیبا در
بازارهای جهانی عرضه نماید. آنان هیچ ابائی ندارند از این که بر
بسته‌بندی‌های خود بنویسند: The Best Persian Tea.
- ایران تولیدکننده بیش از ۹۰ درصد زعفران جهان است ولی فقدان صنایع
تبدیلی و تکمیلی سبب شده است این کالای ارزشمند به‌صورت فله‌ای به کشور
اسپانیا صادر شود و ماتادورها، با بسته‌بندی شکیل این محصول ایرانی سالانه
ارزش افزوده سرشاری را عاید خود نمایند. مرکبات، خرما، خشکبار، عسل و...
ایرانی هم سرنوشت مشابهی دارند. بی‌تردید شما نیز به نمونه‌های متعدد
دیگری از این دست آگاهی دارید. قطعاً عضویت ایران در سازمان در منافع و
مضاری را در برخواهد داشت و در کوتاه‌مدت دشواری‌هائی را متوجه کشور خواهد
نمود، ولی امید می‌رود در بلندمدت، منافع واقعی عضویت در سازمان خود را
نشان دهد و شاهد شکوفائی حوزه‌های علمی، ادبی، فکری و... کشورمان باشیم.
تاریخچه قانون مالکیت فکری در جهان و ایران
”سازمان جهانی مالکیت فکری (WTO) در سال ۱۹۶۷ و بر مبنای دو کنوانسیون
پاریس (برای حمایت از مالکیت صنعتی) و برن (جهت حمایت از مالکیت ادبی و
هنری) تأسیس شد. این سازمان با دو هدف پیشبرد حمایت مالکیت فکری در سراسر
جهان از طریق همکاری در میان کشورها و سازمان‌های بین‌المللی و نیز گسترش
همکاری‌ها حول محور کنوانسیون‌های پاریس و برن شکل گرفت.حقوق مالکیت فکری
که از آن به‌عنوان ”مالکیت معنوی“ نیز یاد می‌شود، از نوع غیرمادی است اما
از ویژگی داد و ستد و ارزش اقتصادی برخوردار است و حقوق مرتبط با آثار
ادبی، هنری، علمی، اختراعات، اکتشافات، طرح‌های صنعتی، نرم‌افزارهای
رایانه‌ای، موسیقی، فیلم و... را در بر می‌گیرد.“تصویب قانون ”حمایت از
حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان“ در ایران به دی ماه سال باز می‌گردد و از
زمان تصویب این قانون، بحث پیوستن به قانون جهانی کپی رایت همواره در
کشومان مطرح بوده است.