اقتصاد در یک درس - مواهب ویرانگری

توهم شیشه شکسته با صد ها چهره مختلف، پایدار ترین و مزمن ترین اشتباه در تاریخ اقتصاد بوده است. این خیال باطل، امروزه بیش از هر زمان دیگری رواج یافته است.
این پندار نادرست هر روزه با حالتی کاملا جدی توسط غول های بزرگ صنعتی، اتاق های بازرگانی، رهبران اتحادیه های کارگری، سر مقاله نویس ها، ستون نویسان روزنامه ها، گزارشگران رادیو و تلویزیون، آمار دانان متبحری که از ظریف ترین تکنیک ها استفاده می کنند، و همچنین توسط استادان اقتصاد در بهترین دانشگاه های ما دوباره تایید می شود. هر یک از اینها به شیوه خاص خود به شرح مزایای ویرانگری می پردازند.
هر چند برخی از این افراد، کسر شأن خود می دانند که بگویند منافع خالصی در فعالیت های ویرانگرانه کوچک وجود دارد، اما در اقدامات بزرگی از این دست، منافع تقریبا پایان ناپذیری می بینند. آنها می گویند که همه ما در حین جنگ، در قیاس با زمان صلح، شرایط اقتصادی بهتری داریم. این افراد «معجزه های تولیدی» را در نظر دارند که برای دستیابی به آنها به آتش جنگ نیاز است و دنیایی را در ذهن دارند که با تقاضای «انباشت شده» یا «حمایت شده» فراوان، رونق می یابد و ثروتمند می شود.
در اروپای بعد از جنگ جهانی دوم، با شادمانی خانه ها و شهر هایی را می شمردند که به کلی با خاک یکسان شده بود و «باید جایگزین می شد». در آمریکا خانه هایی که امکان ساخت آنها در طول جنگ به وجود نیامده بود، جوراب های نایلونی که فرصت عرضه آنها پیش نیامده بود، خودرو ها و تایر های نابود شده، و رادیوها و یخچال های کهنه و از رده خارج شده را می شمردند. اینها روی هم رفته به ارقامی هولناک سر بر می کشید.
این صرفا همان رفیق قدیمی ما یعنی توهم شیشه شکسته بود که لباسی جدید بر تن کرده و آن قدر فربه شده بود که امکان شناخت آن وجود نداشت. این خیال باطل، این بار با یک رشته از توهمات مرتبط با هم، حمایت و تایید می شد. این پندار نادرست، نیاز۱ و تقاضا۲ را با یکدیگر در می آمیخت. هر چه جنگ خرابی و ویرانی بیشتری به بار آورد، فقر و ضعف بیشتری ایجاد می کند و نیاز پس از جنگ زیاد تر خواهد شد. یقینا، اما نیاز، تقاضا نیست. تقاضای موثر اقتصادی نه تنها مستلزم نیاز است، بلکه به قدرت خرید برابر نیز احتیاج دارد. امروزه نیاز هند بی نهایت بیشتر از نیاز آمریکا است، اما قدرت خرید آن؛ بنابراین «کسب و کار های جدیدی» که می تواند به راه بیندازد، به مراتب کمتر است.
اما اگر از این نکته بگذریم، احتمال بروز خطایی دیگر نیز وجود دارد که مبتلایان به توهم شیشه شکسته، معمولا دودستی به آن می چسبند. آنها «قدرت خرید» را فقط با معیار پول در نظر می آورند، اما پول را می توان با استفاده از دستگاه های چاپ، زیاد کرد. در واقع هم اکنون که این کتاب نوشته می شود اگر محصول را تنها بر حسب مقادیر پولی اندازه گیری کنیم چاپ پول، بزرگ ترین صنعت دنیا است، اما هر چه پول بیشتری از این طریق جمع می شود، ارزش هر واحد مشخص از آن، بیشتر کاهش می یابد. این ارزش تنزل یافته را می توان در افزایش قیمت کالاها مشاهده کرد، اما از آن جا که بیشتر افراد به طور جدی عادت دارند که ثروت و درآمد خود را در قالب پول به ذهن آورند، هر گاه این سر جمع پولی بالاتر می رود، به رغم اینکه ممکن است ارزش کالایی کمتری داشته باشد و مقدار کالای کمتری را بتوان با آن خرید، وضعیت خود را بهتر تلقی می کنند. بخش زیادی از نتایج اقتصادی «خوبی» که مردم در آن زمان به جنگ جهانی دوم نسبت می دادند، در واقع به تورم زمان جنگ باز می گشت. تورمی هم اندازه در زمان صلح نیز می توانست نتایج مشابهی را پدید آورد، و همین اتفاق هم رخ داد. در بخش های بعد، دوباره به این مساله توهم پولی باز خواهیم گشت.
پس به همان ترتیب که توهم شیشه شکسته، نیمی از حقیقت را در خود داشت، سفسطه تقاضای «پشتیبانی شده» نیز تنها نیمی از حقیقت را بیان می کند. یقینا شیشه شکسته، کسب و کار بیشتری را برای شیشه بر به وجود آورد. ویرانی ناشی از جنگ نیز مطمئنا کار تولید کنندگان کالاهای خاصی را پر رونق تر کرد. نابودی خانه ها و شهر ها، کار صنایع ساخت و ساز را افزایش داد. بدون تردید، ناتوانی در تولید اتومبیل، رادیو و یخچال در خلال جنگ، تقاضای انباشت شده ای را پس از آن، برای این کالا های خاص به وجود آورد.
این مساله که تا حدودی به قدرت خرید پایین تر دلار بازمی گشت، از دید بیشتر افراد چیزی شبیه به افزایش تقاضای کل به نظر می رسید، اما آنچه اساسا اتفاق افتاد، انحراف تقاضا از سایر تولیدات به سوی این کالا های خاص بود. مردم اروپا خانه های جدیدی را، بیش از آنچه در صورت عدم وقوع جنگ تولید می کردند، ساختند، زیرا مجبور به این کار بودند، اما وقتی خانه های بیشتری را می ساختند، به همان اندازه نیروی انسانی و ظرفیت تولید کمتری برای ساخت تمام کالا های دیگر برای آنها باقی می ماند. زمانی که مردم اروپا خانه می خریدند، قدرت شان برای خرید سایر محصولات به همان اندازه کمتر می شد. هر گاه کسب و کار در یک جهت افزایش پیدا می کرد، به همان نسبت در جهتی دیگر کاهش می یافت (به جز در شرایطی که انرژی های تولیدی، به خاطر احساس نیاز و اضطرار، زیاد می شدند). جنگ، در یک کلام، مسیر تلاش ها و فعالیت های پس از خود را تغییر داد، توازن صنایع را بر هم زد و ساختار صنعت را دگرگون کرد.
از زمانی که جنگ جهانی دوم در اروپا پایان یافت، هم در کشور هایی که در اثر جنگ ویران شده بودند و هم در آنهایی که آسیب کمتری دیده بودند، «رشد اقتصادی» سریع و حتی چشمگیری پدید آمده است. سرعت پیشرفت برخی از آنها مانند آلمان که خرابی های بیشتری را تجربه کردند، بیشتر از دیگرانی مثل فرانسه بود که ویرانی کمتری را به خود دیدند. بخشی از این مساله به سیاست های اقتصادی مناسب تری باز می گشت که آلمان غربی دنبال کرد و بخشی از آن هم به این خاطر بود که نیاز شدید به باز گشت به شرایط مناسب از نظر مسکن و دیگر احتیاجات زندگی، به افزایش تلاش ها انجامید، اما این بدان معنا نیست که نابودی دارایی، مزیتی را برای فردی که دارایی اش نابود شده، به همراه می آورد. هیچ انسانی خانه خود را بر این اساس که نیاز به ساخت دوباره آن، انرژی و تلاشش را دو چندان می کند، آتش نمی زند.
معمولا پس از هر جنگ، انرژی ها برای مدتی تحریک می شوند. ماکائولی در آغاز فصل سوم کتاب مشهور خود با نام تاریخ انگلستان می گوید:
«فلاکتی که بدبیاری های معمولی و بی کفایتی های عادی برای یک ملت به وجود می آورند، به اندازه ثروتی نیست که پیشرفت پایدار دانش مادی و تلاش مداوم انسان برای بهتر ساختن وضع خود به همراه می آورد. در بیشتر اوقات، به این نتیجه می رسیم که مخارج فراوان، مالیات های سنگین، محدودیت های مضحک تجاری، محکمه های فاسد، جنگ های ویران گر، آشوبگری ها، شکنجه ها، آتش سوزی ها و سیل ها نتوانسته اند سرمایه را با سرعتی که جد و جهد شهروندان خصوصی قادر به خلق آن بوده است، نابود کنند.»
هیچ انسانی خواهان آن نیست که دارایی اش، چه در جنگ و چه در صلح، نابود شود. آنچه برای یک فرد، مضر یا فاجعه آمیز است، باید برای مجموعه افرادی که یک ملت را می سازند نیز به همان اندازه، زیان بخش یا ویران گر باشد.
بسیاری از پرتکرارترین مغالطات در استدلال اقتصادی، از تمایل به تفکر در قالب یک مفهوم انتزاعی جمع، «ملت» و فراموشی یا غفلت از افراد سازنده و معنا دهنده به این مفهوم ناشی می شوند. اگر به منافع همه افرادی که دارایی شان در اثر جنگ نابود شده است، توجه کنیم، نمی توانیم این ویرانی ها را مزیتی اقتصادی به حساب آوریم.
کسانی که فکر می کنند خرابی ناشی از جنگ، «تقاضا»ی کل را زیاد می کند، از یاد می برند که تقاضا و عرضه، تنها دو روی یک سکه هستند. این دو یک پدیده ثابتند که از دو جهت مختلف به آن نگریسته می شود. عرضه تقاضا را به وجود می آورد؛ چرا که خود، در اصل تقاضا است. عرضه کالا هایی که افراد تولید می کنند، تمام چیزی است که آنها در حقیقت باید در عوض کالا ها و خدمات مورد تقاضای خود ارائه کنند. به این معنا، عرضه گندم توسط کشاورزان، تقاضای آنها برای اتومبیل و کالاهای دیگر را می سازد. اینها همه در ذات اقتصاد مبادله ای و تقسیم کار جدید قرار دارند.
این نکته بنیادین به خاطر پیچیدگی هایی از قبیل پرداخت های دستمزدی و شکل غیر مستقیمی که عملا تمام مبادله های جدید از طریق رسانه پول به خود می گیرند، برای بیشتر افراد (از جمله برای برخی از اقتصاد دانان به ظاهر برجسته و تیزهوش) گنگ است. جان استوارت میل و سایر نویسندگان کلاسیک، هرچند برخی اوقات نمی توانستند پیامدهای پیچیده ناشی از به کارگیری پول را به خوبی در محاسبات خود وارد کنند، حداقل در نگاه به واقعیت های اساسی، فریب «حجاب پولی» را نمی خوردند. آنها از این لحاظ، از بسیاری از منتقدین امروزی خود جلوتر بودند منتقدینی که به جای آنکه پول آنها را آگاه سازد، آشفته و گیج می کند. تورم محض یعنی تنها چاپ پول بیشتر که دستمزدها و قیمت های بالاتری را به همراه می آورد می تواند شبیه افزایش تقاضا به نظر آید، اما اگر تولید عملی و مبادله اشیای واقعی را معیار قضاوت خود قرار دهیم، چنین نیست.
آشکار است که در این فرآیند به همان اندازه که توان تولیدی نیست و نابود می شود، قدرت خرید واقعی نیز از میان می رود. نباید اجازه دهیم که تاثیر تورم پولی بر قیمت ها یا ارزش اسمی «درآمد ملی»، ما را فریب داده یا سردرگم کند. برخی اوقات گفته می شود که آلمانی ها یا ژاپنی ها پس از جنگ نسبت به آمریکایی ها مزیت داشتند، زیرا کارخانه های قدیمی آنها در اثر بمباران های دوران جنگ به کلی نابود شده بود و مجبور بودند آنها را با جدیدترین کارخانه ها و تجهیزات، جایگزین ساخته و از این راه با کارآیی بیشتر و هزینه هایی کمتر نسبت به آمریکایی هایی تولید کنند که کارخانه ها و ابزارآلات شان قدیمی تر و نیمه کهنه بود، اما اگر این موضوع، واقعا یک مزیت خالص آشکار بود، آمریکایی ها می توانستند آن را به راحتی با ویران کردن بلافاصله کارخانه های قدیمی و خلاص شدن از شر همه تجهیزات کهنه خود جبران کنند. در واقع تمام تولید کنندگان در یکایک کشور ها می توانستند همه کارخانه ها و تجهیزات قدیمی خود را هر ساله دور ریخته و کارخانه هایی جدید بنا نهاده و تجهیزاتی تازه نصب کنند.
حقیقت محض آن است که جایگزینی، نرخی بهینه دارد و زمانی خاص را می توان بهترین وقت برای آن دانست. این می توانست مزیتی برای یک تولید کننده باشد که کارخانه و تجهیزاتش تنها زمانی در اثر بمباران نابود شوند که به خاطر کهنگی و استهلاک، فاقد ارزش شده و ارزش منفی پیدا کرده باشند و بمب ها دقیقا زمانی روی کارخانه اش ریخته شوند که او می بایست عده ای را برای خراب کردن کارخانه صدا زند یا تجهیزات جدید را به هر قیمتی سفارش دهد.
درست است که این استهلاک و کهنگی قبلی، اگر به درستی در دفتر حساب های این تولید کننده انعکاس نیافته باشد، می تواند روی هم رفته، ویرانی دارایی او را کمتر از آنچه به نظر می رسد، مصیبت بار کند. این نیز درست است که وجود ماشین آلات و کارخانه های جدید، سرعت کهنگی و منسوخ شدگی کارخانه ها و تجهیزات پیشین را زیاد می کند. در صورتی که صاحبان کارگاه ها و ابزارآلات قدیمی تر سعی کنند آنها را برای مدتی طولانی تر از دوره حداکثر سازی سود مورد استفاده قرار دهند، تولید کنندگانی که کارخانه ها و ماشین آلات شان نابود شده است (اگر فرض کنیم که هم اراده و هم سرمایه لازم را برای جایگزین سازی آنها با کارگاه ها و تجهیزات نو داشته باشند)، صاحب یک مزیت مقایسه ای خواهند شد یا دقیق تر بگوییم، ضعف مقایسه ای خود را کاهش خواهند داد.
به طور خلاصه، در این بخش به این نتیجه رسیدیم که نابود کردن ماشین آلات و کارخانه ها با استفاده از فشنگ یا بمب به هیچ وجه یک مزیت محسوب نمی شود، مگر آنکه این تجهیزات بی ارزش شده یا در اثر خرابی و کهنگی، ارزش منفی پیدا کرده باشند.
به علاوه تا این نقطه از بحث، یک نکته اساسی را به کلی حذف کرده ایم. کارخانه ها و ابزارآلات نمی توانند توسط یک فرد (یا یک دولت سوسیالیستی) جایگزین شوند، مگر آنکه این فرد یا دولت به پس انداز (سرمایه انباشت شده) لازم برای این جایگزینی دست یافته باشد یا بتواند دست پیدا کند، اما جنگ، سرمایه انباشت شده را نابود می کند.
ممکن است عوامل جبران کننده ای وجود داشته باشد. مثلا اکتشافات و پیشرفت های تکنولوژیکی، بهره وری فردی یا ملی را در این کارخانه یا آن بنگاه زیاد می کنند و ممکن است دست آخر بهره وری کل را روی هم رفته افزایش دهند. تقاضای پس از جنگ، هیچ گاه دقیقا روند تقاضای پیش از آن را باز تولید نخواهد کرد، اما این گونه پیچیدگی ها نباید ما را از توجه به این حقیقت بنیادین دور سازند که ویرانی بی دلیل هر چیزی که ارزشی واقعی دارد، همواره یک ضرر خالص، یک مصیبت یا یک فاجعه است و هر عامل جبران کننده ای نیز که در یک زمان خاص وجود داشته باشد، باز هم نمی تواند این ویرانی را در مجموع، به یک موهبت یا نعمت تبدیل کند.
پاورقی
۱ need
۲ demand
هانری هازلیت
مترجم: محسن رنجبر، نیلوفر اورعی

اپلیکیشن اندروید تلگرام اینستاگرام